26 Bakı komissarı abidəsi

Bir neçə ay davam edəcək Bakı Xalq Komissarları Soveti 1918-ci ilin martında yaradıldı. Bakı kommunasının rəhbərləri Türkiyə-Azərbaycan qoşunlarının hücumu ilə əlaqədar şəhəri tərk etməli olur. Onlara qarşı satqınçılıq, hərbi mülkiyyətin qaçırılması, pulların hesabatlarının düzgün aparılmaması kimi iddialar irəli sürülərək menşevik hökuməti tərəfindən hərbi məhkəməyə verilirlər. Lakin 14 sentyabrda onlara azad olunaraq şəhəri tərk etməyə icazə verirlər. Komissarlar "Türkmən" buxar gəmisi ilə Bakını Həştərxan istiqamətində tərk etdilər. Lakin gəminin idarə heyətində olan menşeviklər onları Krosnovodska (indiki Türkmənbaşı) gətirdi və 19 sentyabr 1918-ci il gecəsi edam olundular. 1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra komissarların qalıqları Krasnovodskda tapıldı və həmin ilin sentyabrında Bakının meydanında dəfn edildi.

1925-ci ildə heykəltaraş E.Tripolskayanın və memar İ.Paleviçin əsəri olan "Bakıda 26 komissarın məzarı üzərində abidə"-si qoyulmuşdur. Dairəvi bir dəfn yeri düzəldən xəyali bir meydanın künclərində 4 ədəd büst var idi: Stepan Şaumyan, Məşədi Əzizbəyov, İvan Fioletov və Prokofi Caparidze. Bağın perimetri üzərində bir lövbər zənciri ilə bağlanmış daş kublar vardı. Meydanın girişi hasarın küplərinə doğru bir yamac ilə iki daş sütundan düzəldilmişdir.

1958-ci ildə ölümün 40-cı ildönümü münasibətilə Sergey Merkurov tərəfindən Bakının mərkəzində 26 Bakı komissarı adına parkda "26 Bakı komissarının güllələnməsi" yüksək relyef açılmışdır (1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin kəskinləşməsi zamanı məhv edilmişdir). Daha sonra parkın mərkəzində Stepan Erzya tərəfindən hazırlanmış bir heykəl qoyulmuşdur — "Yer üzərində çalışan" — Dünyanı dolaşan zəncirləri parçalayan bir işçinin abidəsi (2009-cu ildə Qara şəhərin Nobel prospektinə köçürüldü, 2013-cü ilin may ayında Ağ Şəhər layihəsi çərçivəsində Dövlət Neft Şirkətinin ofisi inşa edilərkən söküldü və M.Əliyev və R.Rüstəmov küçələrinin kəsişməsinə köçürüldü)

• 
  1920-ci illərdə 26-lar bağı və abidə
• 
  30-cu illərdə 26-lar bağı
• 
  Abidə 1987-ci il
• 
  "Bakı fəhləsi" heykəltaraş Stepan Erzya (bürünc)
• 
  26 Bakı komissarının cənazəsi
• 
  Marka. Yüksək relyef "26 Bakı komissarının güllələnməsi" (Sergey Merkurov). Seriya: 26 Bakı komissarının edamının 50 illiyi

2009-cu ilin yanvar ayında Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti Bakının mərkəzi Sahil bağında parkın yenidən qurulması və onun altında avtomobil dayanacağının tikilməsi ilə əlaqədar, bu ərazidə yerləşən 26 Bakı komissarı abidəsinin sökülməsi barədə qərar qəbul edib. Qazıntılar zamanı 26 yox, 21 nəfərin qalıqları aşkar olunmuşdur.[1] Erməni komissar Stepan Şaumyanın və digər dörd erməni komissar, Tatevos Əmirov, Bağdasar Avakyan, Armenak Boriyan və Aram Kostandyanın cəsədi məzarda tapılmadı. Rusiyada nəşr olunan "Kommersant" qəzeti, 5 cəsədin İngilislər tərəfindən Hindistana qaçırıldığını iddia etdi.[2] Bu isə öz növbəsində sovet dövründən sirli qalmış "26 Bakı komissarının güllələnməsi" hadisəsini daha da müəmmalı edir.[3]