Ərəfsə (Qarakilsə)

Ərəfsə kəndi müxtəlif vaxtlarda ətrafda mövcud olan dövlət qurumlarının tərkibinə daxil olub. Xanlıqlar dövründə Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal etməsindən sonra kənd əvvəlcə Tiflis, sonra isə Yelisavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, mərkəzi Qarakilsə olan Sisian mahalının tərkibində olmuşdur. Çar Rusiyasının çökməsindən sonra Ərəfsə kəndi yuxarıda göstərilən quberniya və qəza tərkibində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Şimali Azərbaycanın təkrar Rusiya tərəfindən — bu dəfə bolşeviklərin iştirakilə işğal oluunmasından sonra Zəngəzur qəzası Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Lord Kerzonun layihəsinə uyğun olaraq, iki yerə bölünmüş, şərqi Azərbaycan SSR-ə, qərbi isə Ermənistan SSR-ə verilmişdir. Bununla da Türkiyənin Azərbaycan və Orta Asiya türkləri ilə birbaşa təmasda olmasının qarşısı alınmışdı. Bu layihə Qərbdə hazırlansa da, onun icrası Leninin yaratdığı hökumətin funksionerləri — Stalin və Orconikidze tərəfindən həyata keçirilmişdir. Haqqında bəhs olunan dövrdə başda Andranik Ozanyan olmaqla erməni silahlı bandit dəstələrinin Zəngəzurun müsəlman kəndlərinə basqınları təşkil edilir, əliyalın türk-müsəlman əhali qılıncdan keçirilirdi. Bölgənin digər türk-müsəlman kəndlərinin sakinləri kimi, ərəfsəlilər də ev-eşiklərini atıb, Naxçıvana qaçmaqla canlarını ölümdən qurtarmışlar. Yalnız sovet hakimiyyəti bir qədər möhkəmləndikdən sonra 1924-cü ildə ərəfsəlilər kəndə qayıda bilmişlər. Ərəfsədən şərqdə yerləşən Hortuyüz kəndinin sakinlərinə isə dağıdılmış kəndlərində məskunlaşmağa icazə verilmədiyindən, hortuyüzlülər də 1924-cü ildə Ərəfsədə məskunlaşmaq məcburiyyətində qalmışlar.

1968-ci ildə kənd ermənicə Aravis adlandırılmışdır. Ərəfsə Azərbaycan ərazisində ən qədim kənd adıdır. İlk dəfə olaraq eradan əvvəl XIV əsrdə Kiçik Asiyada Xet (het) dövlətinin hökmdarı II Murşilin bir qayaüstü yazısında Aripsa adlı bir kiçik "ölkə" və qala adı çəkilir və tədqiqatçılar onu Şərqi Anadoluda İndiki Ərzrumdan şimal-şərqdə lokalizə edirlər. Ona görə ki, eranın VI əsrdə orada Bizans mənbələrində Arabis kimi yazılan məntəqə vardı[5][6]. Xet mənbələrində Aripsa, Bizans mənbələrində Arabis kimi qeyd olunan bu məntəqənin əhalisinin etnik mənsubiyyəti mə'lum deyil. Lakin Şərqi Anadoluda hələ eradan əvvəl I minillikdə Altay-türkmənşəli etnosların yaşaması artıq şübhə doğurmur[7] Aripsa xet dilində yazılış formasıdır. Əslində yerli əhalinin bu adı necə tələffüz etdiyi bilinmir. Ona görə ehtimal ki, Aripsa adının yerli forması məhz Ərəfsə (orta əsr erməni mənbələrində Arevis) adı Naxçıvan bölgəsinə gətirilmişdir. Culfa rayonunda İndi də Ərəfsə kəndi vardır. Bu hadisə hər halda ərəb işğalından (VII–VIII əsrlərdən) əvvəl baş vermişdir. Ona görə ki, birincisi, Ərəfsənin əhalisi islam dininə yalnız burada-Naxçıvanda keçə bilərdi, xristian dininə itaət edən Bizans dövlətində, o sıradan Ərzrum əyalətində islam dininə keçmək mümkün olmazdı; ikincisi, Naxçıvan bölgəsində eramızın əvvəllərində Türkmənşəli kəngərlər məskunlaşdıqda Ərəfsə (Culfa rayonu) məntəqəsi mövcud idi, çünki orta əsrlərdə kəngərlərin bir qolu həmin kəndin adı ilə Ərəfsə (yaxud Ərəfsəli) adlanırdı. Həmin qolun əsl adı Sofulu idi. Zəngəzurun Sisyan mahalındakı Ərəfsə də məhz kəngərlərin Sofulu qoluna mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır, çünki bura həmin tayfanın yaylaq yeri idi. Ona görə də 1590-cı ilə aid mənbədə kənd Ərəfsəcik, yə'ni "Kiçik Ərəfsə" kimi qeyd olunur[8]. Lakin 1728-ci ilə aid mənbədə kəndin adı Ərəfsə kimi göstərilmişdir[9][10]Qədim mənbələrdə Ərəfsənin adı Aripsa kimi çəkilir və onun İpək yolu üstündə olduğu qeyd edilir. Ərəfsəlilər mənşə etibarı ilə kəngərli türk tayfasından sayılırlar. Bu da onların bilavasitə şumerlərlə (şumerlərdə "kanqar") bağlılığına dəlalət edir.[11]

Ərəfsə kəndi rayon mərkəzindən 20 km cənub-qərbdə, Salvartıçay (Qarışıq) çayının sol sahilində, dağ ətəyində yerləşirdi. 1590-cı il tarixli "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə Ərəfsəcik formasında (s.183), Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Ərəvsə kimi qeyd edilmişdir. Ərəfsə kəndi Qafqazətəyi Zəngəzur sıra dağlarının: Salvartı dağının (3161,8 m) cənub-şərqində, Qırxlar dağının (3089 m) simal hissəsində və Mərcanlı düzünün şərq hisəsində və həmin istiqamətdən gələn dərələrin birləşdiyi yerdə dəniz səviyyəsindən 1879 m hündürlükdə yerləşır. Kəndin yeri yaşayış ücün tam uygun yerdə yerləşmişdi. Demək olar ki, 3 böyük dağ çayının və bir neçə bulaq suyundan yaranan Xırdaçayın qovşağında yerləşır. Qırxlar dağı tərəfdən gələn Dəliçay, Mərcanlı düzü istiqamətdən gələn Taxtakörpüçay (Abuzər) çayı və Salvartı dağının ətəyindən gələn Salvartıçayın qovuşduğu və kəndi iki hissəyə bölən Xırdaçayın da qovuşduğu qarışıq Salvartıçay rayon mərkəzindən bir qədər aşağıda Bazarçayla qovuşur.

Kəndi bir sıra hündür dağlar əhatə edir. Burada Salvartı və Qırxlardan əlavə Xaşxaşlı (2485,8 m), Təvərə (2623,9 m, bu ad Cənubi Azərbaycandakı Tavr silsiləsinin adı ilə üst-üstə düşür), Topurqulu (2269 m), Sarıyataq (2551,6), Hortüyüz yaylağı (2531 m), Gədik (2563 m), Camışölən (2951,5 m), Çitandaşı (2708,2) və b. ilə əhatə olunub.

Kənddə 100-ə yaxın yaşayış evi yerləşirdi. Kəndin 8 illik məktəbi, klubu, kitabxanası, qədim məscidi və mağazası, idarə orqanları var idi. Əkin sahələri, otlaqları və maldarlıq, qoyunçuluq və quşçuluq fermaları var idi. Əhalisi tam türk kökənlı azərbaycanlılardan ibarət idi. Kəndin meydan hissəsndən keçən Xırdaçay onu iki yerə böldüyü üçün kənd Aşağı və Yuxarı məhəllələrə ayrılırdı. Kəndin mal-qarası da məhəllələr üzrə otarılardı. Ərəfsəlilərin sosial vəziyyəti orta səviyyəli idi. Kənddə bütün evlər daşdan və sementdən istifadə edilməklə inşa olunmuş, dağlardan kəndə və həyətlərin bir çoxuna dəmir borularla bulaq suyu çəkilmişdir. Ümumiyyətlə Ərəfsədə çoxlu suyu içməli sərin bulaqlar vardır. Onlardan əlavə kənddə diqqəti cəlb edən və təxminən bir-birindən 100–200 metr məsafədə yerləşən daha iki bulaq var idi. Bunlardan biri Turşsu bulağı idi. Yerdən qazla birlikdə çıxan bu su iştahgətirən və gənclərin dincəlmə yeri idi. Bəzən qonşu kəndlərdən də həmin bulağın yanına qonaqlar gəlir, qoyun kəsib, kabab bişirirdilər. İkinci bulaq Qotursu adlanırdı. ondan içmək üçün istifadə olunmurdu. Amma deyildiyinə görə tibbi faydası var imiş.

Rayon mərkəzi ilə kənd arasında gündəlik avtobus marşrutu mövcud idi. Ərəfsənin hava durumu yayda orta isti — 25–30, qışda nisbətən soyuq — 5–10 (bəzən də 20) dərəcə şaxta olurdu. Ərəfsəlilər inanclarına görə müsəlman idilər. Kənddə şiə və sünni əhali mehriban dolanırdı, ümumiyyətlə məzhəb, təriqət məsələsi heç vaxt gündəmdə olmamışdır. Əksinə, şiə və sünnilər çox adi hal kimi bir-birləri ilə qohumlaşmışdılar. Kənddə boz qranit, mərmər və tuf daşları mədənləri var idi. Kənddəki qırmızı tufdan V əsrdə inşa olunmuş Qızıl kilsənin daşı Meşəbaşı deyilən yerdən gətirilmişdi. Orada yonulmuş qırmızı tuf daşının qırıqları dövrümüzədək gəlib çatmışdır.

Ərəfsənin iqtisadiyyatında əsas yeri maldarlıq və taxılçılıq tuturdu. Kənddə iribuynuzli malqaradan əsas etibarı ilə inək saxlanılırdı. Dövründən asılı olaraq 500-dək inək kənd sakinləri tərəfindən, 1000-ə qədər də kolxoz tərəfindən saxlanılırdı. Bunlardan əlavə 100-dək at və eşşək var idi. Xruşşovun hakimiyyəti illərində eşşək malqara siyahısına daxil edildiyindən, bir çoxları özləri üçün pulsuz nəqliyyat vasitəsi hesab etdikləri eşşəklərini meşəyə buraxmaq məcburiyyətində qaldılar. Xırdabuynuzlu heyvanlardan qoyun və qismən də keçi saxlanılırdı. Alp çəmənlərinin mövcudluğu böyük qoyun sürülərinin saxlanılmasına imkan verirdi. Xırdabuynuzlu heyvanlar əvvəllər aran-yaylaq şəraitində saxlanılsa da, sonralar — 50–60-cı illərdə heyvanların qışda saxlanılması üçün dövrün tələblərinə uyğun böyük və texnika ilə təchiz olunmuş tövlələr inşa olunmuşdu. Sonralar bu tövlələr sökülərək, 1 km məsafəyədək kənddən kənara çıxarılmışdı. Cəfi qayası yaxınlığında beton bloklardan tikilən müasir tövlə isə ermənilərin dağıdıcı və ilhaqçı siyasəti nəticəsində yarımçıq qalmışdır.

Ev quşlarından toyuq, hinduşka, qaz və ördək saxlanılırdı. Kənddə, demək olar ki, hər bir ailə arı bəsləyir və bal hasilatı ilə məşğul olurdu. Hətta kolxozun da 100-dək arı pətəkləri var idi.

Müxtəlif dövrlərdə kənddə pendir sexi, süd zavodu, quşçuluq ferması və s. fəaliyyət göstərmişdir. Hər ailənin kiçik həyətyanı torpaq sahəsi var idi və əsas ehtiyatlarını — kartof, lobya, kələm, göy-göyərti, çuğundur, xiyar və sair tərəvəzi, meyvə və giləmeyvəni həmin kiçik sahədən əldə edirdilər.

Taxıl istehsalında buğda, çovdar, arpa, qarğıdalı, habelə mərcimək, vələmir, günəbaxan və s. becərilirdi. Taxılçılıq demyə idi. Taxıl sahələri ilk vaxtlar öküz qoşulmuş cütlərlə, sonralar isə tırtıllı traktorlarla şumlanırdı. Əvvəllər dərz şəklində yığılıb kəndə daşınmış taxıl xırmanda öküzlərin qoşulduğu vəl ilə döyülərdi. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən zamana uyğun olaraq dövrün müasir texnikasından istifadə olunurdu. Kənddə yük maşınları, tırtıllı və Belarus traktorlar, kombayn və dərzdöyən (molotilka), silos üçün otdoğrayan və s. texnikadan istifadə olunurdu.

Əhaliyə məxsus minik maşınları — əsasən jiquli və moskviç maşınları var idi. Müharibə illərində kəndə telefon xətti, 1956-cı ildə isə elektrik xətti çəkilmişdi. Kənddə geoloji-kəşfiyyat işləri aparılır, filiz çıxarılırdı. Əsasən molibden hasil edilirdi. Xırdaçayın üzərində, Dərə tövlə deyilən yerdə bu məqsədlə böyük tunel qazılmışdı. Kənddə şıxlarlı Novruz Mahmudovun rəhbərliyi ilə Geoloji-kəşfiyyat məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi. Mədənlərdə ərəfsəlilərlə yanaşı, qonşu kəndlərdən də işləməyə gələnlər var idi. Məzməzək, Qurban dərəsi, Meşəbaşı, Səngərin arxasında — Xırdaçayın sol sahilındə və digər yerlərdə müxtəlif növ filiz aşkar edilmişdi.

Ərəfsə kəndi yerləşdiyi coğrafi mövqeyə görə rayonun ucqar kəndi olmasına baxmayaraq, burada dövrün tələblərinə cavab verən məktəb, klub, kitabxana, kolxoz idarəsi, sovet idarəsi, dükan var idi. Ara-sıra burada kinofilmlər nümayiş etdirilir, kəndin gəncləri və məktəb müəllimlərinin təşkilatçılığı ilə şagirdlərin ifasında xor dərnəyi, teatr tamaşaları fəaliyyət göstərirdi.

Müəllim Tapdıq Məhərrəmovun məccani olaraq şagirdlərdən təşkil etdiyi xor və rəqs dərnəyi dəfələrlə rayon mərkəzində çıxış etmiş, yarışlara qoşulmuş və erməni məktəblərini üstələyərək, qalib olmuşdu.

Bəzi hallarda Naxçıvandan və qeyri bölgələrdən gətirilmiş teatr tamaşaları, sirk ustalarının və kəndirbazların çıxışları təşkil olunurdu. Kənddə əvvəllər 6 illik, sonralar isə 7 və 8 illik məktəb, habelə vaxtaşırı 11 siniflik fəhlə-kəndli gecə məktəbi fəaliyyət göstərmişdir. Kənddən 30-dan artıq alim, 200-dən artıq müəllim, həkim, mühəndis, onlarla dövlət xadimləri, təsərrüfat rəhbərləri, hərbçi və digər ziyalı kateqoriyasından olanlar çıxmışdır. Kənddə məscid var idi. Lakin sovet hakimiyyəti illərində məscid müsadirə edilmişdi. Kənd sakinləri onun tövləyə çevrilməsinə yol verməmək üçün buranı taxıl anbarı etmişdilər. Bir müddət anbarda pendir sexi fəaliyyət göstərmişdi.

Kənddən bir-iki kilometr aşağıda, təxminən V əsrdə Bizans stilində inşa olunmuş kilsə var idi və ona Qızıl kilsə deyirdilər. Bu kilsə Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalında Sisian rayonunun Ərəfsə, Hortuyüz və Comartlu kəndləri arasında, yolun qarşı tərəfində, Hortuyüzdən bir qədər yuxarıda yastan üzərində inşa olunub. V əsrdə Bizans stilində inşa olunub. Bu kilsənin erməni qriqorian dininə heç bir aidiyyəti yoxdur. Bizans pravoslav kilsəsini xarakterizə edir. El arasında "Qız damı" adlanan yeraltı saxlama kameraları vardır.

Deyilənə görə Comartlu kəndindən bir nəfər II Dünya müharibəsi illərində dörd il ərzində həmin Qız damında gizlənibmiş. Qızıl kilsəyə aid şəkillər aşağıda təqdim olunur. 1988–1992-ci il hadisələrindən sonra ermənilər Qızıl kilsənin və Comartlu kəndinin adını dəyişib Tanahat qoymuşlar.

Ermənilər təkcə XX əsr ərzində indiki Ermənistan adlandırılan ərazidə qırx minədək türkmənşəli coğrafi adları dəyişib erməniləşdirmişlər. Ermənistan Respublikası Dövlət Kadastr Komitəsinin rəhbəri Manuk Vardanyan 2006-cı il yanvarın 23-də mətbuat nümayəndələrinə bildirmişdir ki, indiyədək dəyişdirilən coğrafi adlar qaneedici deyil və hələ ən azı 8000–10000 türkmənşəli yer adları da dəyişdirilməlidir.

1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar Ermənistan dövləti tərəfindən tamamilə deportasiya edilmişlər. İndi burada ermənilər yaşayır. Kənddə cəmi 2 müsəlman (azərbaycanlı) və 2 xristiyan ailəsi yaşayır[12]

1918–1919-cu illərdə kəndin əhalisi qovulmuş və Türkiyədən gəlmə ermənilər yerləşdirilmişdir. Ərəfsə kəndində evlər üzrə əhalinin siyahısı. Bu siyahı 1960–80-ci illər üzrə Ərəfsədə olan ailələrin nisbətən dolğun siyahısdır. Siyahıda müxtəlif dövrlərdə oxumağa və ya işləməyə getmiş sakinlərin də adları verilir. Hal hazırda kənddə işğaldan sonra bir-neçə erməni ailəsi yaşayır. Kəndin girəcəyində — aşağı məhəllədə dağıdılmış və salamat qalmış evlər haqda müəyyən məlumat əldə etmək mümkün olsa da, kəndin yuxarı məhəlləsi haqda bu sözləri söyləmək mümkün deyil. Ara-sıra daxil olan məlumatlara görə kəndin yuxarı məhəlləsində azərbaycanlı əsirlər saxlanılır və bu səbəbdən də kəndin yuxarı hissəsinə kənar adamlar buraxılmır. Buna görə də kəndin həmin hissəsi barədə ətraflı məlumat əldə etmək mümkün deyil. Hərçənd kənddə hərbi münaqişə olmayıb, ancaq evlərin çoxu erməni vandalları tərəfindən dağıdılıb.

• İbrahim Bayramov. "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri"

Vikianbarda Ərəfsə ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Arafsa, Qarakilse