Midhat Paşa

Əli Paşanın 7 sentyabr 1871-ci ildə vəfat etməsinin ardından sədarətə Tənzimat əleyhdarlarından Nədim Paşanın gəlişiylə siyasi təzyiqlərə məruz qaldı. 1872-ci ilin mayında Bağdad hakimliyindən istehfa edərək İstanbula qayıtdı və burada müxalif qüvvələri ətrafında topladı. İstanbulda qalmasından narahat olan Nədim Paşa tərəfindən əvvəlcə Sivas, bu alınmadığı halda isə Ədirnəyə hakim təyin edildi. Ancaq yola çıxmadan öncə sultanın xeyir-duasını almaq məqsədilə hüzura gəlmiş, bu görüş əsnasında sədarət möhürünü almışdır (31 iyul 1872). Əlbəttə ki, bu təyinatda Nədim Paşa haqqında artan şikayətlərin də təsiri olmuşdur. Ancaq ilk sədarəti çox çəkmədi. Belə ki, Niş hakimliyi illərindən düşməni olan rus səfirinin də təsiriylə, sarayla arasında yaranan siyasi uyuşmazlıq səbəb göstərilərək vəzifədən alındı (19 oktyabr 1872).

Bundan sonrakı 4 il ərzində fərqli dövlət pillələrində qısa müddətli vəzifələrə təyin olundu. Vəzifədən alındıqdan bir neçə ay sonra 1873-cü ilin martında Ədliyyə naziri oldu. Ancaq davam edən maliyyə problemlərinin həlli və Məclis-i Məbusanın açılmasıyla bağlı yeni bir layihə hazırladığını öyrənən Sultan Əbdüləzizi tərəfindən vəzifədən alındı və oktyabr 1873-cü ildə Salonikiyə göndərildi. 1874-cü ilin fevralında bu vəzifədən də azad edildi və İstanbula qayıdaraq bir müddət siyasi həyatdan kənar durdu. Ardından yeni qurulan Nədim Paşa hökumətində ikinci dəfə Ədliyyə naziri seçildi (avqust 1875). Ancaq siyasi böhran, dövlətin iqtisadi baxımdan iflası və Balkan yarımadasında davam edən üsyana çarə tapılmaması kimi səbəblərə görə, 1875-ci ilin oktyabrında sədrəzəmə etiraz məqsədilə istehfa etdi.

1876-cı ilin mayına qədər bütün dövlət vəzifələrindən uzaqda tutuldu. Bu müddət ərzində xalqın bütün təbəqələrindən olan mövcud rejimdən narazı hər kəs onun ətrafında toplandı. 1876-cı ilin yazında siyasi gərginlik yüksəldi. Böyük güclərin Osmanlı imperiyasına müdaxiləyə hazırlandığı bu əsnada müxalif qruplar Sultan Əbdüləzizi devirib, Murad Əfəndini taxta çıxarmağı planlayırdı. Mithat Paşanın köşkündə toplanan iclasda Sultan Əbdüləzizin səltənətdə qalması həm ölkənin, həm də müxalif qüvvələrin gələcəyi üçün təhlükəli olaraq görüldü və mədrəsə tələbələrinin üsyana sövq edilmələrinə qərar verildi. Digər tərəfdən isə vəliəhd Murad Əfəndi üsyan edəcək tələbələrə paylamaq üçün şəxsi sərrafı Xristaki Əfəndidən təmin etdiyi sandıq-sandıq qızılı Mithat Paşaya göndərdi. Çox keçmədən Mithat Paşa tərəfindən təhrik olunan mədrəsə tələbələrinin 10 may 1876 tarixində ayaqlanması nəticəsində Nədim Paşa vəzifədən alındı. Hərəkatın planı isə o əsnada vəzifədən alınan Mithat Paşanın şəhər kənarındakı köşkündə hazırlanmışdı. Yeni yaradılan Rüşdü Paşa hökumətində ikinci dəfə Dövlət şurası rəisliyinə gətirildi. Ardından sədrəzəm Rüşdü Paşa, sərdar Avni Paşa, şeyxülislam Xeyrullah Əfəndi və Mithat Paşanın rəhbərliyi ilə Sultan Əbdüləziz taxtdan endirildi (30 may 1876).

Ancaq bu saray çevrilişi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əvvəlcə çevrilişi planlaşdıranlar arasında ziddiyyətlər başladı. Ardından Sultan Əbdüləziz həbs tutulduğu Çırağan sarayında əsrarəngiz şəkildə qətlə yetirildi (4 iyun). Sərdar Avni Paşa Sultan Əbdüləzizin intiqamını almaq istəyən Çərkəz Hüseyn tərəfindən öldürüldü (15 iyun). Balkan yarımadasında davam edən üsyanlar daha alovlandı. Bütün bunlara baxmayaraq Mithat Paşa yeni qanun nizamnaməsini hazırlamağa davam edirdi. Nəhayət, psixi vəziyyəti pisləşən Sultan Muradın sağalmayacağı sübut edildi və yeni qanun nizamnaməsini elan edəcəyinə söz verən vəliəhd Əbdülhəmid 31 avqust 1876-cı ildə taxta çıxarıldı.

Sultan Əbdülhəmid və Cövdət Paşa kimi mühafizəkar tərəfdarları ilə Mithat Paşa qrupu arasında yeni nizamnamənin hazırlanması barədə uzun müddət müzakirələr aparıldı. Yeni qanun nizamnaməsinə müxalifliyi ilə tanınan Rüşdü Paşanın istehfa etməsinin ardından 19 dekabr 1876-cı ildə Mithat Paşa sədarətə gətirildi. Balkan üsyanlarını yatırmaq məqsədilə yaxında İstanbulda toplanacaq konfransa qədər yeni qanun nizamnaməsini hazırlamaq niyyətində olan Mithat Paşa arzusuna çatdı. Belə ki, Mithat Paşa sədarətinin 4-cü günü 101 top atəşi ilə Osmanlı imperiyasının ilk konstitusiyası qəbul edildi (23 dekabr 1876). Mithat Paşa etnik və dini fərq qoymadan bütün osmanlı təbəəsinə bərabər hüquqlar verərək xarici müdaxilələri azaltmağa çalışırdı. Bu səbəblə konfransdakı Osmanlı təmsilçiləri xarici işlər naziri Saffət Paşa və Berlin səfiri Əthəm Paşa konfransı tərk etdi. Buna bamxyaraq konfrans öz fəaliyyətini davam etdirdi və daha öncə Rusiya səfirliyində müzakirə edilən ağlasığmaz təkliflər irəli sürüldü. Osmanlı imperiyasının suverenliyini təhlükəyə atan bu təkliflər 18 yanvar 1877-ci ildə toplanan 180 nəfərlik Məclis-i Ümumidə müzakirə edilərək səsvermə yolu ilə rədd edildi. Gələn əcnəbi elçilər öz yerlərinə vəkil qoyaraq İstanbuldan ayrıldılar. Mithat Paşa İngiltərəyə, konstitusiyanın tam tədbiq edilməsi şəraitində qərb dövlətləriylə razılığa gələcəyini bildirdi. İngiltərə hökuməti isə Londonda yeni bir konfransın toplanması üçün danışıqlara başladı. Mithat Paşa istər bu hərəkətləri, istər sə də Osmanlı sülaləsini devirərək öz ailəsini taxta çıxarmaq istəməsi haqqında yayılan şayələr səbəbilə vəzifədən alınaraq 5 fevral 1877-ci ildə ölkədən sürgün edildi.

1878-ci ilin avqustuna qədər davam edən sürgün illərini İtaliya, İspaniya, Fransa, Avstriya və İngiltərədə keçirdi. Sultan Əbdülhəmidə qarşı müxalifət aparmamağa diqqət etməklə birlikdə, 1877-ci ilin aprelində başlayan Osmanlı-Rusiya müharibəsi əsnasında Avropa arenasında Osmanlını müdafiə etdi. Ancaq Mithat Paşanın Avropada siyasi təhlükəyə çevrilməsindən narahat olan Sultan Əbdülhəmid paşanı bağışladı və ailəsiylə birlikdə Krit adasında yaşamasına icazə verildi (sentyabr 1878).

1878-1881-ci illər ərzində Suriya və Aydında fəaliyyət göstərdi. Ancaq çox keçmədən 1881-ci ilin mayında yaşadığı köşkdə həbs olundu. Ancaq həbs əsnasında qaça bildi və Fransa səfirliyinə sığındı. Fransa hökuməti nəznində aparılan danışıqların ardından Ədliyə naziri Cövdət Paşanın verdiyi təminatla təslim oldu. İstanbula gətirildikdən sonra saray çevrilişi edərək sultanı qətlə yetirməklə günahlandırıldı və 1881-ci ilin iyununda Ulduz məhkəmələrində mühakimə olundu. Edama məhkum edilən Mithat Paşa Sultan Əbdülhəmid tərəfindən bağışlandı və ömür boyu həbsə məhkum edilərək Taifə sürgün olundu (iyul 1881).

Taifdəki sürgün həyatı 3 il davam etdi. Bu müddət ərzində sərt tədbirlərlə nəzarət altına alınan Mithat Paşa 7 may 1884-cü ildə gecə yarısı tutulduğu hücrəsində boğularaq öldürüldü. Rəsmi ölüm səbəbi şirpəncəsi olaraq açıqlansa da, Ulduz sarayından göndərilən xüsusi həkimlərlə ölümü təsbit edildi. Cənazəsi 1951-ci ildə Taifdən İstanbula gətirilərək Abidə-i Hürriyət meydanında dəfn olundu.