Ədirnə hadisələri (1703)

Vyana mühasirəsindəki məğlubiyyətin ardından Osmanlıların düşdüyü siyasi, iqtisadi və sosial çalxantıların da təsiriylə meydana gələn bu hadisənin əsas səbəbi, dövrün padşahı II Mustafa üzərində olduqca güclü təsiri olan Şeyxülislam Seyid Feyzullah Əfəndinin dövlət işlərinə olan müdaxiləsi olmuşdur. Xüsusilə dövlət strukturundakı yüksək mövqelərə öz adamlarını gətirən Feyzullah Əfəndinin əleyhdarları getdikcə artmaqda idi. Bu müxalif qrupun başında isə illərdir sədarət növbəsini gözləyən ikinci vəzir Kürəkən Həsən Paşa ilə Zöhrablı Əhməd Paşa, Qaçaq Həsən Paşa və yeniçəri ağası Çalıq Əhməd ağa dayanırdı. Üsyann arxa planında isə həmişəki kimi üləma zümrəsi yer alırdı. Buna səbəb isə İstanbul qazılığı ilə Rumeli və Anadolu başqazılığı vəzifələrinin şeyxülislamın oğlanları tərəfindən zəbt olunması və bu səbəbdən vəzifə təyinatlarının gecikdirilməsi idi. Feyzullah Əfəndinin Darüssəadə ağalığı, silahdarlıq, Ədirnə saray ağası kimi önəmli vəzifələrə də öz adamlarını yerləşdirməsi saray daxilində də ona qarşı fikirləri alovlandırmışdı.

O əsnada Sultan II Mustafanın Ədirnə və yaxınlığında ova çıxması və uzun müddətdir ki, dövlət idarəsinin Ədirnəyə köçürülməsi iqtisadi çalxantının da təsiriylə İstanbul əhalisi də narazı qrupa qatıldı. Padşaha qarşı ilk çevriliş cəhdi 1702-ci ildə Sədrəzəm Hüseyn Paşanın da qohumu olan miraxur Əli bəy tərəfindən həyata keçirildi. Məqsəd padşahın doğma qardaşı Şahzadə Əhmədi taxta çıxarmaq olsa da, çevriliş baş tutmadı və Əli bəy öldürüldü. Bu hadisənin ardından ağır xəstəliyə tutulan Hüseyn Paşa vəzifəsindən alındı. Feyzullah Əfəndinin tövsiyəsilə sədarətə gətirilən Daldaban Mustafa Paşa şeyxülislama qarşı olan mənfi fikirləri azaltmağa çalışsa da, ömrü vəfa etmədi. (Yanvar 1703) Eyni şəkildə şeyxülislamın tövsiyəsilə sədarətə gətirilən Rami Mehmed Paşanın da ilk hədəfi məhz Feyzullah Əfəndi oldu. Hazırladığı plana görə tərtib olunan ayaqlanma sadəcə şeyxülislam və ətrafındakılara qarşı yönəlməli idi. Ancaq yüksələn üsyan alovu Ədirnədəki iqtidarı və padşahı da hədəf aldı. Sədrəzəm Rami Mehmed Paşa və Kürəkən Həsən Paşanın hazırladıqları plana görə, əvvəlcə cəbəcibaşı Boşnaq İbrahim ağanın təhriki ilə hərəkətə keçən cəbəcilər gecikmiş ülufələrini tələb edərək ayaqlandılar. (17 iyul 1703) Qısa müddət ərzində yeniçərilərin, seyidlərin və mədrəsə tələbələrinin də qatılmasıyla böyük bir üsyana çevrilən ayaqlanma daha sonra tacirlərin də iştirakı və Ağaqapısındakı məhbusların buraxılması ilə bütün İstanbula yayıldı. Bu əsnada üsyanı yatırmaq istəyən Sekbanbaşı Murtuz ağa öldürülmüş, Feyzullah Əfəndi və oğlanlarının, həmçinin bəzi dövlət adamlarının da evləri yağmalandı. Bostancıbaşı Mehmed ağanın müqavimət yerinə üsyana qatılması isə ayaqlanmanın saraya da sıçramasına yol açdı.

Yüksək dərəcəli dövlət vəzifələrinə yeni təyinatlar edib, sədarətə Nişançı Əhməd Paşanı, şeyxülislamlığa isə İmam Mehmed Əfəndini gətirən üsyançılar istəklərini üləmadan ibarət bir heyətlə Ədirnəyə bildirmək istəsələr də, bu heyət Feyzullah Əfəndinin əmriylə həbs olundu. Başlanğıcda heç nədən xəbəri olmayan II Mustafa, sonradan bostancıbaşının göndərdiyi gizli məktubla hər şeyi öyrəndi. Üsyançıların göndəridiyi heyətin həbs olunmasına hirslənən II Mustafa öncə şeyxülislam və oğlanlarını vəzifədən alaraq Ərzuruma sürgün etdi. Daha sonra isə İstanbuldakı əleyhdarları ilə razılığa gəlməyə çalışdı.

Ədirnə hadisələri sonunda taxta çıxan III Əhməd

Yeniçərilər, cəbəcilər, bostancılar və əhalidən ibarət 60 minlik üsyançı dəstə Ədirnəyə doğru irəliləməyə başladı. II Mustafa isə Ədirnədə bir tərəfdən müdafiə tədbirləri alır, bir tərəfdən də yeni hökumət təşkil edirdi. İstanbuldan yola çıxanlar Silivriyə çatanda II Mustafanın kiçik qardaşı Şahzadə Əhmədi taxta keçirmək istədiklərini bildirdilər. Buna görə də II Mustafa Ədirnədəki birlikləri Həsən Paşa idarəsində Çorluya göndərdi. Ancaq Həsən Paşa İstanbuldan gələn dəstələrlə mübarizə aparmaqdan çəkindi. Sərdar təyin olunan Sədrəzəm Rami Mehmed Paşa isə Ədirnə ətrafında müdafiə tədbirləri görürdü. Daha sonra əsgəri həvəsləndirmək üçün II Mustafa da sədrəzəmin yanına getdi. Beləliklə, Osmanlı ordusu İstanbul və Ədirnə qüvvələri olaraq iki hissəyə ayrıldı. Ancaq qısa müddət sonra Ədirnə qüvvələrinin də İstanbuldan gələn üsyançılara qoşulması ilə bu vəziyyət sona çatdı. II Mustafa qardaşı Şahzadə Əhmədin lehinə taxtdan çəkildi. Bunun ardından başda Sədrəzəm Rami Mehmed Paşa olmaqla, digər hökumət adamları da qaçaraq gizləndilər.

Bu əsnada qaçmağa çalışan Feyzullah Əfəndi indiki Bolqarıstan sərhəddində ələ keçirilərək yarı-çılpaq şəkildə Ədirnəyə gətirildi. Təhqir edilərək işgəncə edildi və öldürüldü. Oğlu Fətullah Əfəndi də İstanbulda qətlə yetirildi. Digər övladları və qohumları bir müddət Yeddiqüllə zindanlarında saxlanıldı, ardından Kipr adasına sürgün edildilər.

Bu hadisədən sonra Ədirnədə taxta çıxan III Əhməd İstanbula dönmüş və bundan sonra heç bir Osmanlı padşahı İstanbulu tərk edərək uzun müddətli Ədirnədə yaşamamışdır. Yeni padşahın ilk illərində üsyançılar söz sahibi olsalar da, daha sonra müqavimətləri qırıldı.

• BA, KK, Başmuhasebe Defteri, nr. 2322, s. 85-91;
• Şefik Mehmed, Şefiknâme, İstanbul 1282;
• Naîmâ, Târih, VI, 2-58;
• Silâhdar, Nusretnâme, II, 140 vd.;
• D. Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), Ankara 1980, III, 304-316, 493-496;
• Şeyhî, Vekayiu’l-fuzalâ, II-III, bk. İndeks; Râşid, Târih, II, 571-575;
• Ahmed Hasîb Efendi, Ravzatü’l-küberâ, İÜ Ktp., TY, nr. 85;
• Anonim Osmanlı Tarihi, Berlin Devlet Kütüphanesi, nr. Hs. 216, vr. 234b vd.;
• Hammer, HEO, XIII, 112 vd.;
• Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 15-45;
• Danişmend, Kronoloji, III, 487-489;
• Edirne Vak’ası: Das Ereignis von Edirne (nşr. H. Baum), Freiburg 1970;
• Abdülkadir Özcan, Defterdar Sarı Mehmed Paşa-Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (doktora tezi, 1979), İÜ Ed.Fak., Tarih Seminer Kitaplığı, nr. 3276, tür.yer.;
• a.mlf., “Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın Mâlî Bazı Görüş ve Faaliyetleri”, GDAAD, sy. 10-11 (1983), s. 245-248;
• Ömer Aziz, Edirne Vak’ası (lisans tezi, 1930), İÜ Ed.Fak. Ktp., nr. 938;
• Rifa‘at Ali Abou-el-Haj, The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, İstanbul 1984;
• Hrand D. Andreasyan, “Balatlı Georg’a Göre Edirne Vak‘ası”, TD (1960), sy. 15, s. 47-64;
• Orhan F. Köprülü, “Feyzullah Efendi”, İA, IV, 595-600; TA, XIV, 356-358.