Şiəlikdə müqəddəs məkanlar

Məscidül-Həram (Məkkə, Səudiyyə Ərəbistanı)

Məscidül-Həram (ərəb. ا لمسجد الحرام‎; trans.: Məscidül-həram; azərb. Hörmətli məscid‎) Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərində yerləşir və İslam dünyasının ən böyük məscididir. Bu məscid müsəlmanların hər gün namaz qılmaq üçün üzlərini çevirdikləri (qiblə) Kəbəni əhatə edir və müsəlmanlar tərəfindən Yer üzünün ən müqəddəs məkanı hesab edilir.

Hazırkı bina daxili və xarici ibadət yerləri də daxil olmaqla 356 800 m² (3 841 000 fut²) ərazini əhatə edir və Həcc mövsümündə 820 000-ə qədər ziyarətçini qəbul edə bilir. Həcc mövsümündə məscid çoxsaylı ziyarətçiləri eyni anda qəbul edə bilmir. Ramazan bayramı (Fitr bayramı) namazlarına qatılmaq üçün 2 milyondan çox insan bura toplaşır.[2]

İslam təliminə görə, Allah Qurani-Kərimdə məscid sözünü Qurani-Kərimin nazil olmasından əsrlər öncə İbrahim və onun nəsli tərəfindən Allaha ibadət evləri olaraq əsası qoyulan məkanlara istinad edərək işlətmişdir. Bu yerlərdən birincisi Məkkədəki Məscidül-Həram, ikincisi isə Qüdsdəki (Yerusəlim) Məscidül-Əqsadır. İbrahim və İsmail tərəfindən əsası qoyulmuş Kəbə ərazisi Məkkə və Qüdsün 630–638-ci illər ərzində müsəlmanların nəzarətinə keçməsindən əvvəl politeist qeyri-müsəlman ərəblər tərəfindən istifadə edilmişdir.

(Ya Rəsulum!) Yadına sal ki, bir zaman İbrahimə Kəbənin yerini bildirib belə buyurmuşduq: “Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku edən və səcdəyə qapananlar (namaz qılanlar) üçün (bütlərdən) təmizlə!” Quran, 22-ci surə (əl-Həcc), 26-cı ayə[3]

Onu da yadına sal ki, İbrahim və İsmail evin (Kəbənin) bünövrəsini ucaltdıqları zaman: “Ey Rəbbimiz! (Bu xeyirli işi) bizdən qəbul et, Sən, doğrudan da, (hər şeyi) eşidənsən, bilənsən!” – deyə dua etdilər. Quran, 2-ci surə (əl-Bəqərə), 127-ci ayə[4]

Məscidül-Nəbi (ərəb. المسجد النبوي‎; trans.: Məscidun-nəbəvi; azərb. Peyğəmbər məscidi‎) Səudiyyə Ərəbistanının Mədinə şəhərində yerləşir və İslamda ikinci ən müqəddəs məkan hesab edilir.

Bina əslən Məhəmmədin evi olmuşdur. O, Mədinəyə hicrət etdikdən (köçdükdən) sonra burada məskunlaşmış və sonradan torpaq üzərində məscid tikmişdir. O özü də ağır tikinti prosesində iştirak etmişdir. Orijinal məscid açıq hava binası (üstü açıq bina) idi və qadın-kişi ərazilərinə ayrılmamışdı. Məsciddə həmçinin icma mərkəzi, məhkəmə və dini məktəb (mədrəsə) də fəaliyyət göstərirdi. Quran öyrədən şəxslər üçün xitabət kürsüsü də ucaldılmışdı. Məscidin baş planı bütün dünyada bir çox məscidlərin tikilməsi üçün əsas rolunu oynamışdır. Məscidin özü Məhəmməd tərəfindən tikdirilib və ondan sonrakı rəhbərlər isə buranı genişləndirmiş və bəzəmişlər. Bu məkanın ən mühüm xüsusiyyəti Yaşıl Gümbəzdir, hansı ki, yerləşmə baxımından Məscidin mərkəzinə (Məhəmmədin qəbri üzərinə) düşür. Bu gümbəz 1817-ci ildə tikilib, 1839-cu ildə isə yaşıl rəngə boyanıb və Peyğəmbər Gümbəzi kimi tanınır.[5]

Məscidül-Əqsa

Məscidül-Əqsa (ərəb. المسجد الاقصى‎; trans.: əl-məscidul-əqsa; azərb. Ən uzaq məscid‎), həmçinin Əl-Əqsa kimi tanınır. Bu məscid həm şiə, həm də sünni müsəlmanları nəzdində müqəddəs sayılır və Qüdsün Qədim Şəhər ərazisində yerləşir. Gümüş gümbəzli məscid (əl-Əqsa) yerləşən ərazi Qübbətüs-Səhra ilə birlikdə əl-Həram əş-Şərif, yaxud Beytül-Müqəddəs (Müqəddəs ev) adlanır.[6]

Müsəlmanların inancına görə, Merac gecəsi Məhəmməd Məkkədəki Məscidül-Həramdan Məscidül-Əqsaya Buraq adlı minik heyvanı ilə gedib. İslam rəvayətlərinə görə Məhəmməd hicrətdən sonrakı 17-ci aya, yəni Allah Kəbəni qiblə qərar verənə qədər Məscidül-Əqsaya tərəf namaz qılırdı.

İmam Əli məscidi (Nəcəf, İraq)

İmam Əli məscidi İraqın Nəcəf şəhərində yerləşir. Bu məscidin içində birinci şiə imamı Əli ibn Əbu Talibin qəbri yerləşir.

Həmçinin şiə müsəlmanlarına görə bu məsciddə aşağıdakı şəxslərin də qəbirləri var:

• Adəm[7][8]
• Nuh[7][8]

Əli Məhəmmədin əmisioğlu və kürəkəni idi. Şiə əqidəsinə görə o, birinci qanuni xəlifə və Məhəmmədin təntənəli şəkildə elanı ilə birinci imam hesab edilir. Hər il buraya ən azı 8 milyon ziyarətçi axın edir və növbəti illərdə ziyarətçilərin sayının 20 milyona çatacağı gözlənilir.[9]

Bir çox şiə inanır ki, Əli öz qəbrinin düşmənlərinə məlum olmaması üçün öz dostlarından və ailəsindən onu gizli dəfn etmələrini xahiş etmişdi. Güman edilir ki, bu sirr daha sonra Abbasilər xilafəti zamanında 6-cı şiə imamı Cəfər əs-Sadiq tərəfindən aşkara çıxarılmışdır.[10] Şiələrin əksəriyyəti Əlinin Nəcəfdəki İmam Əli məscidində dəfn edildiyini qəbul edirlər.[11]

Həmçinin 6-cı imam Cəfər əs-Sadiqdən rəvayət olunur ki, İmam Əli məscidi 5 müqəddəs məkanın (Məkkə, Mədinə, İmam Əli məscidi (Nəcəf), İmam Hüseyn hərəmi (Kərbəla) və Xanım Məsumə hərəmi (Qum)) üçüncüsüdür.[12]

Allah Nəcəfi peyğəmbərlərə yurd olaraq seçdi. Allaha and olsun ki, pak cəddi (babası) Adəm və Nuhdan sonra orada Əmir əl-Möminin Əlidən daha şərəfli bir kəs yaşamadı.[13] Cəfər əs-Sadiq

İmam Hüseyn türbəsinin Əbülfəzl Abbas məscidindən görünüşü.

İraqın Kərbəla şəhərində yerləşən İmam Hüseyn hərəmində aşağıdakı şəxslərin qəbirləri var:

• Hüseyn ibn Əli (Məhəmmədin nəvəsi və 3-cü şiə imamı)
• Əli Əkbər ibn Hüseyn (Hüseynin oğlu)
• Əli Əsğər ibn Hüseyn (Hüseynin oğlu)
• Həbib ibn Məzahir
• Bütün Kərbəla şəhidləri
• 7-ci şiə imamı Musa əl-Kazımın oğlu İbrahim

Məscid 680-ci ildə Kərbəla döyüşündə Hüseynin öldürüldüyü yerdə, qəbri üzərində inşa edilib.[14][15] Hər il milyonlarla insan Hüseynin öldürüldüyü Aşura gününü burada keçirmək üçün Kərbəlaya ziyarət edir.[16] Kərbəlanın məqamını açıqlayan bir çox şiə rəvayətləri mövcuddur:

Sənin nəvən Hüseynin və onun ailəsinin öldürüləcəyi Kərbəla, Yer üzərində ən xeyirli və ən müqəddəs məkandır və o, Cənnət vadilərindən biridir.[17] Cəbrail

Allah-Təala Kəbəni xəlq edərək ziyarətgah qərar verməzdən iyirmi dörd min il əvvəl Kərbəlanı bərəkətli bir ziyarətgah qərar vermişdi. Həqiqətən o (Kərbəla) ulduzların Yer üzərindəki insanlar üçün parladığı kimi Cənnət bağları arasında parlayacaq.[18] Əli ibn Hüseyn

Elə bir gecə keçməz ki, Cəbrail və Mikayıl onu (Hüseyni) ziyarət etməsin.[19] Cəfər əs-Sadiq]

Bəqi məzarlığı

Bəqi və ya Cənnətül-Bəqi (ərəb. جنة البقيع‎; trans.: Cənnətul-Bəqi; azərb. Bəqi bağı‎) Səudiyyə Ərəbistanının Mədinə şəhərində Məscidül-Nəbinin qarşısında yerləşir və orada aşağıdakı şəxslərin qəbirləri var:

• Osman ibn Əffan (üçüncü İslam xəlifəsi)
• Həlimə bint Əbu Zuəyb[20] – Məhəmmədin süd anası.
• Fatimə binti Əsəd – Əbu Talibin həyat yodaşı, Əlinin anası.
• Həsən ibn Əli (Şiələrin 2-ci imamı)
• Zeynülabidin (Şiələrin 4-cü imamı)
• Məhəmməd əl-Baqir (İsmaili və Cəfəri şiələrin 5-ci imamı)
• Cəfər əl-Sadiq (İsmaili və Cəfəri şiələrin 6-cı imamı)
• İsmail ibn Cəfər (İsmaililərin 7-ci imamı)
• Ümmül-Bənin – Əlinin həyat yoldaşı, Abbas ibn Əlinin anası.
• Şəhrəbanu – Hüseynin həyat yoldaşı, Zeynülabidinin anası.

Həmçinin bəzilərinin fikrincə Məhəmmədin qızı Fatimənin əsil qəbri də burada yerləşir.^{[mənbə göstərin]}

Cənnət əl-Muəllada Xədicə türbəsi dağıdılmamışdan öncə.

Cənnət əl-Muəlla Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərində yerləşir. Məhəmmədin bir çox qohumlarının qəbri məhz burada yerləşir:

• Əbdülmanaf ibn Qusai – Məhəmmədin babasının babası.
• Haşim ibn Əbdülmanaf — Məhəmmədin babasının atası.
• Əbdülmütəllib — Məhəmmədin babası.
• Əbu Talib – Məhəmmədin əmisi və Əlinin atası.
• Xədicə binti Xuveylid – Məhəmmədin 1-ci həyat yoldaşı və Fatimənin anası.
• Qasım ibn Məhəmməd – Məhəmmədin körpə ikən ölən oğlu.
• Əminə binti Vəhb (güman edilir) – Məhəmmədin anası.[20]

Xanım Zeynəb məscidi

Xanım Zeynəb məscidi Suriyanın paytaxtı Dəməşqdə yerləşir. Məscid Əli və Fatimənin qızları, Məhəmmədin nəvəsi Zeynəbin məzarı üzərində inşa edilmişdir.

Əbülfəzl Abbas məscidi İraqın Kərbəla şəhərində İmam Hüseyn hərəminin düz qarşısında yerləşir. Məscid Əlinin və Ümmül-Bəninin oğlanları, Həsən və Hüseynin qardaşı Abbas ibn Əlinin məzarı üzərində inşa edilmişdir.

Hər il milyonlarla insan buranı ziyarət edir və ehtiramlarını nümayiş etdirirlər. Abbasın əsil qəbri ziyarətgahdadır və məqbərənin aşağısındadır.[21]

Müxtəlif sülalərdən olan imperator və krallar Abbasın hərəminə qiymətli hədiyyə və ləl-cəvahirat təklif etmişdirlər. Bu tikili fars və Mərkəzi Asiya memarları tərəfindən layihələşdirilib (dizayn edilib). Mərkəzi armud formalı gümbəz çox nəfis və dəbdəbəli şəkildə bəzədilmiş tikilidir. Onun kənarlarında iki minarə ucaldılıb. Qəbir saf qızıldan olan zərihlə örtülüb və gümüş hasarla əhatə edilib. Döşəmələrə isə İran xalçaları sərilib.[22]

Xanım Rüqəyya məscidi

Suriyanın paytaxtı Dəməşqdə yerləşən Xanım Rüqəyya məscidi Hüseynin qızı, adətən ləqəbi "Rüqəyya" adı ilə çağırılan Səkinə binti Hüseynin məzarı üzərində inşa edilmişdir.

Bab əs-Səğir

Suriyanın paytaxtı Dəməşqdə yerləşən Bab əs-Səğir qəbirstanlığında Məhəmmədin bir çox qohumları və Kərbəla şəhidləri dəfn edilib:

• Ümmü Gülsüm binti Əli: Əli və Fatimənin qızları, Məhəmmədin nəvəsi.
• Bilal ibn Rəbah əl-Həbəşi, ilk azan verən şəxs.
• Həmidə, Müslim ibn Əqilin qızı.
• Məymunə, Həsənin qızı.
• Səkinə (Fatimə əl-Kubra) binti Hüseyn, Hüseynin qızı (kiçik qızı Rüqəyya ilə qarışıq salınmamalıdır.).
• Əsma bint Umeys, Əbu Talibin oğlu və Əlinin qardaşı Cəfər ibn Əbu Talibin həyat yoldaşı.
• Abdullah ibn Zeynülabidin, Zeynülabidinin oğlu.

Şah Əbdüləzim türbəsi

İmamların nəslindən olan şəxslərə mənsub bir çox türbələr var ki, bunlara adətən İmamzadə deyilir:

• İraqın Kufə şəhərində yerləşən Böyük Kufə məscidi. Burada Müslüm ibn Əqil, Hani ibn Urvə və Muxtar Səqəfinin qəbirləri var. Bu məsciddə həmçinin peyğəmbərlər və Əli ilə əlaqədar məkanlar da var. Əlinin səcdədə olarkən başından ölümcül zərbə aldığı yer.
• Səudiyyə Ərəbistanının Mədinə şəhərinin yaxınlığındakı Uhud dağı. Burada Məhəmmədin əmisi Həmzə ibn Əbdülmütəllib də daxil olmala, bütün Uhud döyüşü şəhidlərinin qəbirləri var.
• İraqın Kufə şəhərində yerləşən Zeyd ibn Əli türbəsi
• İranın Rey şəhərində yerləşən Şah Əbdüləzim türbəsi. Burada Həsən ibn Əlinin nəslindən olan bir şəxsin, həmçinin Zeynülabidinin və Musa əl-Kazımın oğullarının qəbri yerləşir.
• Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Zeydin (Zeyd ibn Əlinin nəvəsi) İranın Məşhəd şəhərində yerləşən qəbri.
• İraqın Musəyyib şəhərində yerləşən Övlad Müslim məscidi. Burada Müslim ibn Əqilin oğullarının qəbirləri yerləşir.

İkiqibləli məscid

• Quba məscidi. Səudiyyə Ərəbistanının Mədinə şəhəri ətrafında yerləşir. Bu məscid tarixə İslamda inşa edilən ilk məscid kimi düşmüşdür. Məkkədən Mədinəyə hicrət etdikdən qısa müddət sonra tikilməsinə qərar verilən bu məscidin ilk bünövrə daşları Məhəmməd tərəfindən qoyulub, sonra isə səhabələri tərəfindən tamamlanıb. Məhəmməd bu məsciddə 20 günə qədər Əlinin gəlməyini gözləmişdir.[23]
• Qibləteyn məscidi (İkiqibləli məscid). Səudiyyə Ərəbistanının Mədinə şəhərində yerləşən bu məscid namaz istiqamətinin (qiblənin) Qüdsdən Məkkəyə dəyişdirildiyi yerdir.
• Hira mağarası. Səudiyyə Ərəbistanında Cəbəl ən-Nur dağında yerləşir. Bura Quranın ilk ayələrinin Məhəmmədə nazil olduğu yerdir.
• Məscidül-Əqsa. Qüdsdə yerləşən Əqsa məscidi və Qübbət əl-Səhra məscidinin daxil olduğu İslami dini tikililərin ümumi və ən qədim adıdır. Məscidül-Əqsanın müqəddəsliyi onun ilk qiblə olmasından irəli gəlir.[24][25] Bu məkan, həmçinin, bir çoxlarının inancına görə Məhəmmədin meraca yüksəldiyi yerdir.[26] Bəzi rəvayətlərə görə, bu məsciddə qılınan bir namaz digər yerlərdə qılınan 500 namaza bərabərdir (yəni, 500 namazın savabı var).[27]

Hüseynin kəsilmiş başının qoyulduğu böyük qanlı daş

• Nüqtə məscidi. Suriyanın Hələb şəhərində yerləşir. Kərbəladan Şama (Dəməşqə) gedərkən yolda Hüseynin kəsilmiş başının qoyulduğu böyük daş bu məsciddə yerləşir.
• Məscidül-Hənnanə. Nəcəfə daha yaxın olmaqla Nəcəf-Kufə yolunda, şəhərdəki dini elmlər akademiyasının qarşı tərəfində yerləşir. Burada "Əs-Səviyyə" adlanan bir yer var ki, Əlinin ən yaxın dostları orada dəfn olunmuşdur. Hüseynin Kərbəla döyüşündə rəqibləri tərəfindən soyulmuş başının dərisinin parçalarının (qalıqlarının) burada basdırıldığına inanılır.
• Əlinin evi. İraqın Kufə şəhərində yerləşir.
• Əməvi məscidi (ərəb: جامع بني أمية الكبير — Came Bəni Uməyyə əl-Kəbir) və ya Böyük Dəməşq məscidi. Suriyanın Dəməşq şəhərində yerləşir. Vəftizçi İohannın (İslamda Yəhya kimi tanınır) başı burada basdırılmışdır.
• Böyük Hələb məcidi (ərəb: جامع حلب الكبير – Came Hələb əl-Kəbir) və ya Hələbin Böyük Əməvi məscidi (ərəb: جامع بني أمية بحلب – Came Bəni Uməyyə bi-Hələb). Suriyanın Hələb şəhərində yerləşir. Vəftizçi İohannın atası Zəkəriyyənin başı burada basdırılıb.
• Nəbi Habil məscidi (ərəb: مسجد النبي هابيل). Suriyanın Dəməşq şəhərinin qərb dağlıq ərazisində yerləşir. Şiə müsəlmanların inancına görə, burada Adəm və Həvvanın oğlu Habil dəfn edilib.
• Daniyal türbəsi. İranın Şuş şəhərində yerləşir. Türbə peyğəmbər olduğuna inanılan Daniyalın məzarı üzərində inşa edilmişdir.
• Patriarxlar mağarası, və ya Makspel mağarası. İslamda İbrahimin hərəmi (ərəb: الحرم الإبراهيمي — Hərəm əl-İbrahimi) kimi tanınır. Fələstin ərazisində İordan çayının qərb sahilində, əl-Xəlil şəhərində yerləşir. Burada İbrahimin və bəzi ailə üzvlərinin qəbirləri yerləşir.
• ən-Nəbi Yuşa türbəsi (ərəb: يشع بن نون — Yuşa ibn Nun). İsrailin Yuxarı Cəlil ərazisində yerləşir.

Hücr ibn Ədiy məscidi

• Salman Farsinin və Cabir ibn Abdullahın türbələri. İraqın Mədain şəhərində yerləşir.
• Uveys əl-Qərani məscidi. Suriyanın Raqqa şəhərində yerləşir.
• Meysəm Təmmar türbəsi. İraqın Kufə şəhərində yerləşir.
• Kumeyl ibn Ziyad türbəsi. İraqın Kufə şəhərində yerləşir.
• Hücr ibn Ədiy məscidi. Suriyanın Ədra adlanan ərazisində (Dəməşqin şimalında) yerləşir.
• Kusam ibn Abbas türbəsi. Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində yerləşir. Kusam Məhəmmədin əmisi Abbas və Ümmül-Fəzl Lübabə binti Harisin oğullarıdır.

İmam Rza hərəminin gecə görüntüsü

İmam Rza hərəmi İranın Məşhəd şəhərində yerləşir. Orada cəfəri şiələrin 8-ci imamı Rza dəfn edilib.

Cəfəri şiələrin inancına görə, Rza orada Abbasi xəlifəsi Məmunun əmrinə əsasən zəhər verilərək sui-qəsdə uğradılıb və buna görə də bu məkan "Məşhəd əl-Rza" (Rzanın şəhid edildiyi yer) adlandırılıb. IX əsrin sonlarına yaxın qəbrin üzərində gümbəz tikilmiş və ətrafında çox sayda tikililər meydana gəlmişdir.

1000 ildən çox müddət ərzində bu məkan dəfələrlə dağıdılmış və yenidən inşa edilmişdir.[28]

Hal-hazırda Məşhəddəki İmam Rza hərəmi cəfəri şiələrin 8-ci imamı Rzanın məqbərəsinin də daxil olduğu bir kompleksdir. Kompleksin daxilində muzey, kitabxana, məzarlıq, məscid və mədrəsə var. Bu gün hərəm və içindəki muzey İranın ən geniş mədəni və incəsənət sərvətini, xüsusən əlyazma kitablar və rəsm əsərlərini özündə cəmləyib. Məşhəd çox böyük dini əhəmiyyətinə görə həm də ziyarət məkanıdır. Belə bir deyim var: "Varlı Məkkəyə gedər, kasıb isə Məşhədə." Belə ki, Məkkəni ziyarət edənlərə "Hacı" deyilirsə, Məşhədə, xüsusən də İmam Rza hərəminə ziyarətə gedib-gələnlərə "Məşhədi" deyilir. Həmçinin şəhər əhalisinə də "Məşhədi" deyirlər. Hesablamalara görə, hər il 20 milyondan çox insan Məşhədə ziyarətə gəlir. Ümumiyyətlə, bu məkan cəfəri şiələr üçün İrandakı ən müqəddəs məkan sayılır və bəzən dünya üzrə 3-cü ən böyük şiə hərəmi hesab edilir.[29]

Kazımiyyə məscidi

Kazımiyyə məscidi İraqın Bağdad şəhərinin Kazımeyn administrativ bölgəsində yerləşir. Orada aşağıdakı cəfəri şiələrin imamlarının türbələri var:

• Musa əl-Kazım, cəfəri şiələrin 7-ci imamı
• Məhəmməd ət-Təqi, cəfəri şiələrin 9-cu imamı

Həmçinin bu məscidin daxilində aşağıdakı cəfəri alimləri də dəfn edilib:

• Şeyx Müfid
• Nəsirəddin Tusi

Bəziləri buranı cəfərilikdə 3-cü ən müqəddəs məkan hesab edir.[30][31]

Əskəri məscidi 2006-cı ildən əvvəl.

Əskəri məscidi İraqın Samirə şəhərində yerləşir. Orada aşağıdakı cəfəri şiələrin imamlarının türbələri var:

• Əli ən-Nəqi, cəfəri şiələrinin 10-cu imamı
• Həsən əl-Əskəri, cəfəri şiələrinin 11-ci imamı

Həmçinin bu məscidin daxilində aşağıdakı şəxslər də dəfn edilib:

• Həkimə Xatun – Məhəmməd ət-Təqinin qızı, Əli ən-Nəqinin bacısı
• Nərcis – Həsən əl-Əskərinin kənizi, Məhəmməd ibn Həsən əl-Mehdinin anası

12-ci yaxud, "qeybdəki" imam Məhəmməd ibn Həsən əl-Mehdinin qeybə çəkildiyi zirzəmi də bu məscidin içindədir.

Samirədə Əskəri məscidinin bombalandığı ərəfədə bu məkanın şiələr üçün Nəcəf, Kərbəla və Məşhəd ziyarətgahlarından sonra ən müqəddəs yer olduğu deyilmişdir.[32]

Cəmkəran məscidi

Diri hesab edilən və qeybdə olduğu deyilən sonuncu imam Məhəmməd ibn Həsən əl-Mehdiyə aşağıdakı iki məscid aid edilir:

• Cəmkəran məscidi. İranın Qum şəhərində yerləşir.
• Məscid əl-Şəhla. İraqın Kufə şəhərində yerləşir.

Xanım Məsumə hərəminin gecə görüntüsü

Xanım Məsumə hərəmi İranın Qum şəhərində yerləşir. Burada cəfəri şiələrin 7-ci imamı Musa əl-Kazımın qızı, 8-ci imamı Rzanın bacısı Xanım Məsumə dəfn edilib. Bəziləri buranı şiəlikdə 3-cü ən müqəddəs məkan hesab edirlər.[12] Burada bir çox mədrəsə və dini məktəblər var. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas XVII əsrin əvvəllərində hərəm üzərində kompleks inşa etdirmişdir.[33]

Gəncə İmamzadə türbəsi

• Göy İmamzadə türbəsi — Türbə Azərbaycanın Gəncə şəhərində şiələrin 5-ci imamı Məhəmməd əl-Baqirin 3-cü oğlu İbrahimin məzarı üzərində inşa edilib[34][35]
• Sultan Əli türbəsi — İranın Ərdəbil vilayətinin Məşhəde-Ərdəhal kəndində yerləşir. Burada şiələrin 5-ci imamı Məhəmməd əl-Baqirin oğlu Sultan Əli dəfn edilib.
• Bərdə İmamzadə məscidi — Məhəmməd əl-Baqirin qız nəvəsi (qızının oğlu) İsmayıl dəfn edilib.
• Saleh imamzadəsi — İranın paytaxtı Tehran şəhərində yerləşir. Burada cəfəri şiələrin 7-ci imamı Musa əl-Kazımın oğullarından biri olan Saleh dəfn edilib.
• Şah Çıraq — İranın Şiraz şəhərində yerləşir. Burada cəfəri şiələrin 7-ci imamı Musa əl-Kazımın oğullarından Əhməd və Məhəmməd dəfn edilib.
• Həmzə imamzadəsi — İranın Təbriz şəhərində yerləşir. Burada Musa əl-Kazımın digər bir oğlu Seyid Əbülqasim Həmzə dəfn edilib.[36]
• İmamzadə türbəsi — Azərbaycanın Babək rayonunda yerləşir. Burada Musa əl-Kazımın oğlu Seyid Əqil dəfn olunub.[37]
• Məhəmməd ibn Əli ən-Nəqi türbəsi — İraqın Bələd şəhərində yerləşir. Burada Əli ən-Nəqinin oğlu Məhəmməd dəfn edilib.
• Bibiheybət məscidi — Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində yerləşir. Burada Musa əl-Kazımın qızlarından Həkimə xanım dəfn olunub.[38][39]
• Nardaran məscidi — Bakı şəhəri, Sabunçu rayonu, Nardaran qəsəbəsində yerləşir. Burada Musa əl-Kazımın qızlarından Rəhimə xanım dəfn olunub.[40][41][42]
• Leyla xanım türbəsi — Sabunçu rayonunun, Bilgəh qəsəbəsində yerləşir. Burada Musa əl-Kazımın qızlarından Leyla xanım dəfn olunub.[43][44]
• İraq və İran ərazisində yerləşən müxtəlif imamzadələr.