Şiə əsri

9-cu əsrin sonlarında Abbasilər xilafəti parçalanmağa başladı. Ardıcıl daxili böhranlar (Samirrada anarxiya və Zənc üsyanı) mərkəzi hökuməti zəiflətdi və Abbasilər imperiyasının əyalətlərində bir sıra regional sülalələrin yaranmasına səbəb oldu. Bu müddət ərzində sarsılan Abbasi rejiminə müxalifət çoxu İslam dünyasının periferiyasına yayılmazdan əvvəl 9-cu əsrdə İraqın Abbasi xilafətinin paytaxt bölgəsində doğulub böyüyən radikal şiə məzhəbləri tərəfindən getdikcə daha çox ifadə olunurdu.[3]

Abbasi rejiminin zəifliyi zeydi dövlətləri olan Təbəristan (864-cü ildə) və Yəmən (897-ci ildə)[4] kimi İslam dünyasının ucqar guşələrində bir sıra şiə rejimlərinin yaradılmasına imkan verdi,lakin ən əsası Qərmətilik və Fatimilər xilafətini doğuran gizli minillikçi İsmaili missionerlik hərəkatının kütləvi olaraq yayılmasına imkan yaratdı.[5][6] 909-cu ildə İfriqiyyədə qurulan Fatimi xilafəti qısa müddətdə Şimali Afrikanı nəzarətə götürdü, 969-cu ildə Misiri fəth etdi və Levanta qədər genişləndi,[7] qərmətilər 899-cu ildə Bəhreyndə öz dövlətlərini qurdular, İraq və Levanta basqın etdilər. , hətta 930-cu ildə Məkkəni ələ keçirdilər.[8]

Bu arada, xəlifələr Mötəzid və Muktəfi dövründə müvəqqəti dirçəlişdən sonra Abbasi xilafəti X əsrin əvvəllərində xəlifə Müqtədirin (hak.908-932) səmərəsiz rəhbərliyi ilə ordu ilə bürokratlar arasında çəkişmələr və zəif maliyyə idarəçiliyi nəticəsində sürətlə süqut etdi. Bu 945-ci ildə Bağdadın əvvəlki onillikdə İranın çox hissəsinə hökmranlıq etmək üçün sadə nəsildən çıxmış şiə tərəfdarı olan Buveyhilər tərəfindən tutulması ilə nəticələndi.[9][10]Buveyhilər Abbasi xilafətini əlində saxlasalar da, növbəti əsrdə Abbasi xəlifələri Buveyhilərin nəzarəti altında az-çox gücsüz kuklalar idi.[9] Buveyhilər şiə dini elm mərkəzinə himayə edirdilər və onların himayəsi altında On iki imam şiəliyinin həm məzhəb, həm də ayrı bir icma olaraq, xüsusi doktrinasının işlənib hazırlanması xüsusi olaraq şiə tədbirləri, ritual təcrübələri ilə müəyyən bir forma aldı.[11] 10-cu əsrin sonlarında, Hələbin Həmdani hökmdarları dövründə Şimali Suriya şiəliyin əsas mərkəzinə çevrildi,[12] eyni dövrdə ələvi və druzi təriqətlərinin meydana çıxması müşahidə edildi.

Şiə hakimiyyəti dövrü Abbasi xəlifəsi əl-Qədirin sünni doktrinalarını rəsmiləşdirməsi ilə başlayan və 11-ci əsrin ortalarında sünni Səlcuq imperiyasının fəthləri ilə siyasi sahədə həyata keçirilən ortodoks Sünni islamının yenidən oyanışı ilə başa çatdı. Böyük Səlcuqlu vəziri Nizamülmülk Səlcuqlu ərazisində sünni dövlət məktəbləri şəbəkəsinə himayə edərək sünni intellektual əks-hücumunu davam etdirdi.[13][14]

• Bennison, Amira K. The Great Caliphs. The Golden Age of the ʿAbbasid Empire. New Haven and London: Yale University Press. 2009. ISBN 978-0-3001-5227-2.
• Bonner, Michael. The waning of empire, 861–945. 1. 305–359.
• Griffel, Frank. Sunni Revival // Meri, Josef W. (redaktor ). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. New York and London: Routledge. 2006. 782–783. ISBN 978-0-415-96690-0.
• Humphreys, Stephen. Syria. 1. 506–540.
• The Prophet and the Age of the Caliphates.