İstihsan
İstihsan (ərəb. مرجع تقليد) — islam hüququ termini.
| Məqalələr seriyasından |
 |
Hərfi mənada “bir şeyi gözəl hesab etmək” mənasını verən istihsanın İslam şəriətində iki istifadəsi var. Bu istifadələrdən biri daha dar bir sahəni əhatə edərkən, digəri daha genişdir. Qiyası tərk edib ayə və hədislərə ən uyğun olanı götürmək deməkdir.
Dar baxımdan istihsan qiyasın bir hissəsidir. Buradakı sillogizmin səbəbi elədir ki, onu dərindən düşünüb tədqiq etdikdə başa düşmək olar. Bu növ istihsanın başqa adı hafi qiyasdır.
Bu baxımdan onun tərifi “qiyasdan daha güclü sillogizmə çevrilmək”dir ki, buna görə hər nur qiyas istihsandır, lakin hər istihsan hafi qiyas deyildir.
Digər və daha ümumi istihsan isə “müxalif olan və sillogistik qiyasla uyğun gələn dəlil” seçimidir. Bənzər bir təcrübə İmam Əbu Hənifə və onun ardıcılları (Əbu Yusif, Məhəmməd əş-Şeybani və s.) tərəfindən tətbiq edilmişdir, baxmayaraq ki, bu prinsip onlardan əvvəl də mövcud olmuşdur[1].
İstixsan imamın nədənsə yersiz və ya zərərli olduğu ortaya çıxan qiyas əsasında verilən qərarları islah etmək üsulu kimi istifadəyə verilmişdir. Bu halda dini hökm müctəhidin verdiyi situasiyaya daha münasib olan üstünlük əsasında verilir. Qiyas kanonik mətnlə, İslam ilahiyyatçılarının yekdil qərarı (icma) və ya adət (urf) ilə ziddiyyət təşkil etdikdə də istixsan tətbiq edilir. İstixsan qərarı presedent deyil və bir dəfə tətbiq oluna bilər. İstixsan yalnız Hənəfi məzhəbində geniş istifadə edilmişdir. Əksər müsəlman ilahiyyatçıları istixsanı rədd etmiş, Maliki və Şafii məzhəblərində onun funksiyasını istislah (Məsalihul-mürsələ - “müstəqil faydalı hərəkətlər”) yerinə yetirir[2].