İshaq ibn Rahaveyh

778-ci ildə Mərvdə dünyaya gəlmişdi. 780-ci və 783-cü illərdə də doğulduğu söylənir. Təmim qəbiləsinin Hənzələ qoluna mənsub olan atası Məkkə yolunda doğulduğu üçün Rahaveyh = yolda tapılan) ləqəbi ilə anılmışdır. İlk təhsilini Mərvdə alan İbn Rahaveyh iyirmi üç yaşında ikən təhsil amacıyla səyahətə çıxdı. İraq, Suriya, Hicaz, Yəmən kimi elm mərkəzlərində Abdullah ibn Mübarək, Vəki ibn Cərrah, Əbdürrəhman ibn Mehdi, Süfyan ibn Uyeynə, Şafei, İbn Uleyyə, Gundər, Yəzid ibn Harun kimi alimlərdən hədis rəvayət etdi. Odan da başda müdərrisləri Yəhya b. Said əl-Kattan, Bakıyyə b. Vəlid, Yahya b. Adəm, Abdürrəzzak b. Həmmam olmak üzərə Yahya b. Main, Ahməd b. Hanbəl, Buhari, Müslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai, Hasan b. Süfyan və Osman b. Said əd-Darimi rəvayətdə bulundular. Davud əz-Zahiri və İbn Kutəybə də ondan dərs almışlardır. İbn Rahaveyh təhsilini tamamladıktan sonra Nişabura yərləşti və ömrünün sonuna kadar öğrətimlə məşgul oldu. Buxari və Müslim əl-Camiuś-śaĥiĥlərində, Əbu Davud, ət-Tirmizi və Nəsai əs-Sünənlərində ondan hadis rivayət əttilər. Güçlü bir hafızaya sahip olan İbn Rahaveyhinin güvənilirliği hususunda hadis münəkkitləri ittifak ətmiş olup ölümündən bəş ay öncə hafıza kaybına uğradığına dair rivayət zayıf kabul ədilmiştir (Zəhəbi, Alamün-nübəla, XI, 377-378). Onun 100.000 hadis bildiği və 70.000 hadisi taləbələrinə əzbərə yazdırdığı rivayət ədilməktədir.

İbn Rahaveyh 14 Şaban 238-ci ildə (29 yanvar 853) vəfat etdi; 243 (857-ci) ildə öldüyünə dair rəvayət sağlam deyildir.

Hafız, əmirül-müminin fil-hadis, Xorasanın fakih və muhaddisi gibi unvanlarla anılan İbn Rahaveyh təfsir və akaid ilimlərində də söz sahibi olmakla birliktə onun ilmi şahsiyətində hadis və fiqh ön plandadır. III. (IX.) yüzyıla kadar məydana gətirilən hadis külliyatı sahih hadislərin yanı sıra hasən və zayıf hadisləri də ihtiva əttiğindən Buhari onun təşvikiylə əl-Camiuś-śaĥiĥinə sadəcə sahih hadisləri almıştır. Rivayət əttiği hadisləri Müsnəd adlı əsərində toplayan İbn Rahuyə cərh və tadil ilə iləlül-hadis konularında otoritə kabul ədilmiş, başlangıçta əhl-i rəydən ikən İmam Şafii ilə elmi dartışmalarda bulunduktan sonra onun usulünü bənimsəmiştir. Bəzi ictihadları Hanəfi məzhəbinə uygun düştüğü için Hənəfi, İmam Şafiinin usulünü bənimsədiği için Şafii, Əhməd ibn Hənbəl ilə olan yakınlığı səbəbiylə Hanbəli sayılmışsa da hərhangi bir məzhəbə bağlı bulunmayan mutlak müctəhid olduğu anlaşılmaktadır. İbn Rahuyənin bazı fıkhi görüşlərini taləbələrindən İshak b. Mansur əl-Kəvsəc Kitabül-Məsaildə (bk. bibl.), əvlənmə və boşanmayla ilgili görüşlərini Susan A. Spəctorsky Chaptərs on Marriagə and Divorcə Rəsponsəs of Ibn Ĥanbəl and Ibn Rāhwayh adlı çalışmasında (Austin 1993) bir araya gətirmiştir. İbn Rahuyə Allahın sıfatları, rüyətullah, kadər, halkul-Kuran gibi kəlami məsələlərdə Mötəzilə başta olmak üzərə Cəhmiyyə, Muattıla, Mürciə gibi fırkalarla tartışmış və Xorasan bölgəsində Əhl-i sünnətin təmsilcisi olmuştur.

• 1. Müsnəd. Altı cilt olduğu kaydədilən əsərin 2648 hadis ihtiva ədən IV. cildi günümüzə ulaşmıştır (yazma nüshaları için bk. Kitabül-Məsail, nəşrədənin girişi, s. 53; Səzgin, I, 110; Əbu Ubəydə Məşhur b. Hasan b. Səlman - Əbu Huzəyfə Raid b. Sabri, s. 373). İlk hadis kitaplarından olduğu için önəm taşıyan Müsnədin Kütüb-i Sittədə bulunmayan rivayətləri büyük ölçüdə Busirinin İtĥafül-ħıyərə bi-zəvaidil-məsanidil-aşərə, İbn Hacər əl-Askalaninin əl-Məŧalibül-aliyə fi zəvaidil-məsanidiŝ-ŝəmaniyə gibi kitapları yoluyla bugünə kadar gəlmiştir (Abdülgafur Abdülhak Hüsəyin əl-Bəluşi, s. 236-242). İbn Rahuyə, Müsnədini sahabi ravilərin mənsup olduğu şəhirləri əsas alarak düzənləmiş, öncəliklə sahih hadisləri aldığı əsərində ravilərin güvənilirliği və hadislərin sıhhati konusunda bilgi vərmiş, garib kəlimələri açıklamış, bazı hadislərin yorumunu yapmıştır (a.g.ə., s. 251-253). Əsərdəki 1273 hadis ihtiva ədən Aişənin müsnədini Abdülgafur Abdülhak Hüsəyin əl-Bəluşi yayımlamış (Mədinə 1410), Cəmilə Şəvkət (Jamila Shaukat), bu müsnəd hakkında Cambridgə Ünivərsitəsində (1984) A critical Ədition, with Introduction of Tradition Rəcountəd by Aishah, Əxtractəd from thə Musnad of Ishaq b. Rahawayh adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.
• 2. Kitabül-Məsail. Ahməd b. Hanbəl və İbn Rahuyənin fıkha dair sorulara vərdikləri cəvapların İshak b. Mansur əl-Kəvsəc tarafından bir araya gətirilməsiylə oluşan əsər Muhamməd b. Abdullah əz-Zahimin tahkikiylə yayımlanmıştır (Kahirə 1412/1992).

İbn Rahuyənin kaynaklarda ayrıca ət-Təfsir, əs-Sünən, əl-Camiul-kəbir, əl-Camiuś-śaġīr, əl-Muśannəf, Kitabül-İlm adlı əsərləri zikrədilməktədir. Abdülgafur Abdülhak Hüsəyin əl-Bəluşi əl-İmam İsĥaķ b. Rahəvəyh və Kitabühül-Müsnəd ismiylə bir araştırma yapmış (Mədinə 1411/1990), Tallal Mahmud Sultan Fıkhu İshaķ b. Rahuyə adlı bir doktora təzi hazırlamış (1405, Camiatü Ümmil-kura [Məkkə]), Özdəmir Yücəl də İshak b. Rahuyə Hayatı və Şahsiyəti adıyla bir yüksək lisans çalışması yapmıştır (1982, MÜ Sosyal Bilimlər Ənstitüsü).