İqtisadi inteqrasiya

İqtisadi inteqrasiya ölkələr arası iqtisadi əməkdaşlığın ən uyğun səviyyəyə çıxarılmasıdır. İqtisadi inteqrasiya proses kimi müxtəlif milli təsərrüfatlara mənsub olan iqtisadi vahidlər arasında bütün əngələrin ləğv edilməsi, vəziyyət kimi həmin maneələrin yoxluğunu ifadə edir [1]. Başqa sözlə, iqtisadi inteqrasiya qismən və ya tam olaraq tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətlərin aradan qaldırımasına yönəlik müxtəlif dövlətlər arasında iqtisadi siyasətin birləşdirilməsidir. Bu üzv ölkələrdə istehsalın məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə həm istehsalçılara, həm də alıcılara aşağı qiymətlər təqdim edir[2].

İqtisadi İnteqrasiyaya gedilməsinin səbəbləri

İqtisadi inteqrasiyanı izləməkdə bəzi iqtisadi və siyasi səbəblər var.

İqtisadi Səbəblər

İqtisadi səbəb üzv ölkələr arasında ticarəti artırmaqla, həm istehsalı, həm də məhsuldarlığı yüksəltməkdir. Bu qlobal səviyyədə formalaşan iqtisadi inteqrasiyanın əsas səbəblərindən biridir. Bu fenomen həm region (Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT) İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT)), həm qitə (ASEAN, NAFTA, SACN (Cənubi Amerika Millətlər Birliyi), Avropa İttifaqı, Avrasiya İqtisadi İttifaqı), həm də qitələrarası miqyasda (Transatlantik Azad Ticarət Zonası (Transatlantic Free Trade Area), Şərqi Asiya Hərtərəfli İqtisadi Əməkdaşlıq birliyi (Comprehensive Economic Partnership for East Asia)) təzahür edir.

İkinci bir səbəb kimi ölkələrin sahib olduğu nisbi üstünlükləri göstərmək olar. Belə ki, hər hansı şəxs və ya ölkə müəyyən məhsul istehsalında digərinə nisbətənmarjinal faydası daha çoxdur.

Nisbi üstünlük məvhumunu iqtisadiyyata David Rikardo tərəfindən gətirilib. O, 1817-ci ildə yazdığı “Siyasi İqtisadın və Vergi qoymanın Prinsipləri” əsərində Birləşmiş Krallıq və Portuqaliya arasındakı misalda bunu izah edib[3]. Belə ki, Portuqaliyada şərab və geyim istehsalı çox ucuz başa gəlir. Əksinə Birləşmiş Krallıqda isə şərab istehsalı çox baha, geyim istehsalı isə orta qiymətlər hesabına istehsal olunur. Birləşmiş Krallıq ölkədəki tələbatı ödəmək üçün Portuqaliyadan ucuz qiymətə olan şərab idxal edir və bunu geyim ilə ödəyir. Beləliklə, yeni alınan şərab geyim qiymətinə başa gəlib ki, bu da ölkədə istehsal olunandan daha ucuzdur. Nəticə etibarı ilə, Böyük Britaniya şərab istehsalını azaldır və işçi qüvvəsi və kapitalı geyim sektoruna yönəldir və ölkə üçün şərab daha ucuz başa gəlir. Portuqaliya isə geyim sektoru istehsalını azaldır və əsas gücü şərab istehsalına yönəldir və ucuz şərab hesabına daha keyfiyyətli geyim əldə edir. İqtisadi ineqrsiyanın ölkələrə verəcəyi üstünlüklərdən biri də budur.

Yeni bazarlara[4] çıxma müəsisələrin miqyasının böyüməsinə böyük təkan verir. Dəyişməz xərclər hesabına müəssisənin miqyası böyüdükcə onun hər məhsuluna çəkilən orta xərclər azalır[5]. Bu da müəsisənin daha məhsuldar işləməsinə gətirib çıxarır. Miqyasın artmasının xərclərə təsiri iqtisadi inteqrasiya üçün əsas səbəblərdən biridir. Belə ki, bəzi ölkələrin iqtisadiyyatı qədər balacadır ki, orada mənfəətli ola biləcək sahələrin formalaşdırılması mümkün olmur. Məsələn, Lixtenştein üçün onun öz maşın bazarı olması səmərəli olmaz. Əhalinin və yerli bazarda tələbatın az olması şəraitində maşın zavodu açılarsa, dəyişməz xərclər hesabına bir maşının qiyməti çox yüksək olar. Amma maşın xarici bazarlara ixrac olunsa, istehsal miqyasının artması hesabına Lixtenşteinin maşın bazarına da daha ucuz yerli maşın daxil olar.

Siyasi Səbəblər

Bu iqtisadi səbəblərlə yanaşı, praktikada iqtisadi inteqrasiyaya yönəlməyin əsas səbəbi daha çox siyasidir. 1867-ci ildə “Zollverein” və ya “Almaniya Gömrük İttifaqı”nın yaradılmasının səbəbi 4 ildən sonra Almaniyanı Prusiya liderliyi altında birləşdirmək idi. Birləşmiş Krallığın müstəmləkələri ilə zəifləmiş əlaqələrini bərpa etək məqsədi ilə “İmperial Azad Ticarət” müqaviləsini (razılıq əldə olunmadı) təklif etmişdi. Fransa və Almaniya artıq bir-birləri ilə müharibə aparmaqlarının mənasız olduğunu gördükləri üçün iqtisadi birlikdə toplandılar.

İqtisadi İnteqrasiyanın Səviyyələri (Mərhələləri)

İqtisadi inteqrasiya dərinliyindən aslı olaraq, aşayıdakı səviyyələri var[6]:

Güzəştli Ticarət Zonası

Güzəştli Ticarət Zonası (GTZ) və ya Güzəştli Ticarət Razılığı üzv ölkələr arasında müəyyən məhsullara azad ticarəti təmin edən ticarət blokudur. Bu sözügedən məhsullar üzərində bəzi tariflərin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. GTZ ticarət anlaşmasının bağlanması ilə əldə olunur. Bu iqtisadi inteqrasiyanın ilk səviyyəsidir[7]. GTZ və Azad Ticarət Zonası (ATZ) arasında fərq o qədər də böyük olmaya bilər, çünki GATT-a (Tarif və Ticarət üzrə Baş Saziş) görə, istənilən GTZ-nin məqsədi sonda ATZ yaratmaqdır. Bunun üstünlükləri Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olan ölkələrin təcrübəsində görünür[8].

Azad Ticarət Zonası

Azad Ticarət Zonası (ATZ), bununla bağlı razılıq imzalamış ölkələri əhatə edən ticarət blokunun yerləşdiyi regiondur. Bu razılıq üzv ölkələr arasında tarifləri, idxal qvotalarını və mal və xidmətlərə tətbiq edilən güzəştləri ləğv edir. Əgər razılıqda vətəndaşların ölkədən ölkəyə hərəkətinə də olan məhdudiyyətlər qaldırılıbsa, bu “açıq sərhəd” hesab edilir. Bu iqtisadi inteqrasiyanın ikinci səviyyəsidir[9]. İnteqrasiyanın bu səviyyəsinə o ölkələr üstünlük verir ki, onların iqtisadiyyatı bir-birini tamamlayır. Əksinə, əgər ölkələr bir-biri ilə iqtisadi baxımdan rəqabətdədirlərsə, bu razılıq əldə etmək üçün stimul yaradmır və ya bu razılıq yalnız müəyyən sahədə olan məhsul və xidmətlərə aid edilir.

Gömrük İttifaqı

Gömrük İttifaqı (Gİ) bu Azad Ticarət Zonasına daxil olan ölkələrin başqa ölkələrə tətbiq etdiyi ümümi tarif sistemidir. Bəzən üzv ölkələr bir xarici ticarət siyasəti aparır, amma xüsusi hallarda fərqli gömrük tarifi tətbiq edirlər. Bu çərçivədə rəqabətlə bağlı əskiklikləri aradan qaldırmaq üçün ümumi rəqabət siyasəti də həyata keçirilir. Gİ iqtisadi inteqrasiyanın üçüncü səviyyəsidir[10]. Gİ qurmaqda məqsəd iqtisadi səmərəkliliyi artırmaq və üzv ölkələr arasında daha sıx siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr formalaşdırmaqdır[11].

Ümumi Bazar

Ümumi Bazar (ÜB) iqtisadi inteqrsiyanın başqa bir səviyyəsi olub, mal və xidmətlərin sərbəst hərəkəti ilə bərabər, kapital və istehsalda göstərilən xidmətlərin sərbəst hərəkətini təmin etməkdən ötrü maneələrin və tariflərin aradan qaldırımasıdır. ÜB “Vahid Bazar”a keçid mərhələsidir. Belə ki, Vahid Bazara keçən ölkələrdə bütün istehsal amillərinin maneəsiz hərəkəti təmin edilir. Həm də burada fiziki (sərhədlər), texniki (standardlar) və maliyyə (vergilər) faktorları maksimum səviyyədə uyğunlaşdırlır[12]. Qeyd olunmalıdır ki, Gömrük İttifaq; qurulmadan Ümumi Bazara keçid mümkündür. Yəni İqtisadi inteqrasiyanın 3-cü mərhələsində Ümumi Bazarda yaradıla bilər. İkisinin eyni anda tətbiq edildiyi zaman iqtisadi inteqrasiyanın 4-cü səviyyəsi olan İqtisadi İttifaqı formalaşır.

İqtisadi İttifaq

İqtisadi İttifaq (İİ) ticarət blokunun elə bir növüdür ki, burada ümumi bazar və gömrük ittifaqı eyni anda tətbiq edilir. İttifaq çərçivəsində üzv ölkələr istehsalın ümumi tənzimlənməsini həyata keçirir, mal və xidmətlərin, istehsal amillərinin sərbəst hərəkəti təmin edilir, eləcə də ümumi xarici ticarət siyasəti yeridilir[13].

İqtisadi və Valyuta Birliyi

İqtisadi və Valyuta Birliyi (İVB) ticarət blokunun elə bir formasıdır ki, burada həm iqtisadi ittifaq (ümumi bazar və gömrük ittifaqı), həm də valyuta birliyi olur. Bunu sadə Valyuta Birliyindən (məs: Latın Valyuta Birliyi, 19-cu əsr) ayırmaq lazımdır. İVB iqtisadi inteqrasiyanın 5-ci səviyyəsidir[14]. İVB və Tam iqtisadi inteqrasiya arasında keçid mərhələsi kimi Maliyyə Birliyi formalaşdırılır.

Tam iqtisadi inteqrasiya

Tam iqtisadi inteqrasiya (Tİİ) iqtisadi inteqrasiyanın son mərhələsidir. Bu mərhələdən sonra üzvlər iqtisadi siyasəti tək başına müəyyən edə bilmir və ya çox cüzi miqyasda həyata keçirirlər. Tam iqtisadi inteqrasiya çoxmillətli təşkilatdan daha çox vahid dövlətə bənzəyir. Onun daxilində Vahid İqtisadiyyat formalaşır. Bunun ən yaxşı nümunəsi 13 koloniyanı özündə birləşdirən Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. ABŞ daxilindəki Ştatlara yüksək inteqrasiya etmiş yarı-müxtar dövlərlər kimi baxmaq olar. Bu misaldan görünür ki, iqtisadi inteqrasiyanın son nəticəsi federal səviyyədə idarə edilən siyasi ittifaqdır[15].


İstinadlar
  1. Əvəz Bayramov. Regional İqtisadi İnteqrasiya: Nəzəriyyə və Praktika. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı. 1997. səh. 10
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Economic_integration Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine Economic İntegration.
  3. http://www.econlib.org/library/Ricardo/ricP.html Arxivləşdirilib 2012-02-04 at the Wayback Machine, Siyasi İqtisadın və Vergi qoymanın Prinsipləri.
  4. "Saytda ticarət". 2022-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-29.
  5. Sullivan, arthur; Steven M. Sheffrin (2003). Economics: Principles in action. Upper Saddle River, New Jersey 07458: Pearson Prentice Hall. p. 157. ISBN 0-13-063085-3.
  6. Balassa, В. Trade Creation and Trade Diversion in the European Common Market. The Economic Journal, vol. 77, 1967, səh.2.
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Preferential_trading_area#cite_ref-1 Arxivləşdirilib 2022-08-15 at the Wayback Machine, Preferential Trading Area.
  8. "CRS Report for Congress: Agriculture: A Glossary of Terms, Programs, and Laws, 2005 Edition - Order Code 97-905" (PDF). 2011-08-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-05.
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Free_trade_area Arxivləşdirilib 2022-09-24 at the Wayback Machine, Free Trading Area.
  10. Arxivləşdirilib 2019-12-10 at the Wayback Machine, Winters, Alan L (1991). International Economics, Volume IV. Routledge. pp. 528 pages.
  11. https://en.wikipedia.org/wiki/Customs_union#cite_note-International_Economics.2C_Volume_IV-1 Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine, Customs Union.
  12. https://en.wikipedia.org/wiki/Single_market Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine, Common Market.
  13. https://en.wikipedia.org/wiki/Economic_union Arxivləşdirilib 2022-09-16 at the Wayback Machine, Economic Union.
  14. https://en.wikipedia.org/wiki/Economic_and_monetary_union Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine, Economic and Monetary Union.
  15. https://en.wikipedia.org/wiki/Complete_economic_integration Arxivləşdirilib 2022-07-19 at the Wayback Machine, Complete Economic Integration.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.