İqlim dəyişikliyi

İqlim dəyişikliyi — həm insanlardan qaynaqlanan emissiyanın[lower-alpha 1] səbəb olduğu istixana qazlarının hərəkətə gətirdiyi qlobal istiləşməni, həm də bunun nəticəsində hava modellərində özünü göstərən böyükölçülü dəyişiklikləri əhatə edir. Əvvəlki dövrlərdə də iqlim dəyişiklikləri olmasına baxmayaraq, 20-ci əsrin ortalarından bəri insanlar Yer kürəsinin iqlim sisteminə misli görünməmiş dərəcədə təsir göstərmiş və qlobal miqyasda dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.[3]

2011–2020-ci illər üçün olan orta qlobal temperaturun 1951–1980-ci illər üçün olan başlanğıc orta göstəricilərlə müqayisəsi (Mənbə: NASA)
NASA tərəfindən müşahidə olunan temperatur sənayədən əvvəlki 1850–1900-cü illər orta başlanğıc göstəricilərə qarşı. Sənaye erasında qlobal temperaturların artmasının əsas hərəkətverici qüvvəsi insan fəaliyyətidir.[1]

İstiləşmənin ən əsas hərəkətverici qüvvəsi 90%-dən çoxu karbon qazı (CO2) və metandan ibarət olan istixana qazlarının emissiyasıdır.[4] Bu emissiyaların əsas mənbəyi enerji istehlakı üçün təbii yanacaqların (kömür, neft və qaz) yandırılması olsa da, bunda kənd təsərrüfatının, ağacların kəsilməsinin və sənaye proseslərinin də rolu var.[5] Milli və ya beynəlxalq arenada tanınan heç bir qurum iqlim dəyişikliyindəki insan faktoruna qarşı çıxmır.[6] İqlim dəyişikliyinə verilən reaksiyalar – günəşi əks etdirən qar və buz örtüyünün yox olması, artmış su buxarı (istixana qazının özü) və quru və okeandakı karbon uducularda baş verən dəyişikliklər – temperatur artımını sürətləndirir və ya yavaşıdır.

Qurudakı temperatur artımı qlobal orta artımın təxminən iki qatına bərabərdir, bu da öz növbəsində səhraların ekspansiyasına (genişlənməsinə), isti hava dalğalarının və meşə yanğınlarının artmasına səbəb olur.[7] Artan buxarlanma göstəriciləri daha güclü fırtınalara və ekstremal hava şəraitinə gətirib çıxarır.[8] Temperatur artımı Arktikada amflikasiya[lower-alpha 2] olur, bu da permafrostun[lower-alpha 3] əriməsinə, buzlaqların geri çəkilməsinə və dəniz buzlarının yoxa çıxmasına təkan verir.[11] Əlavə istilik həmçinin tətikləyici kritik faktorlar riskini də artırır.[12] Ekosistemlər üzərindəki təsirlərə ətraf mühit dəyişdikcə – xüsusilə mərcan riflərində, dağlarda və Arktikada – bir çox bioloji növün yerdəyişməsi və ya nəslinin kəsilməsi daxildir.[13] İqlim dəyişikliyi qida təhlükəsizliyini və əlçatan su tədarükünü təhlükə altına alır, iqtisadi itkilərə gətirib çıxarır; onun eyni zamanda, insanların yer-yurdlarından olması hallarını artıracağı da düşünülür. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 21-ci əsrdə qlobal sağlamlıq üçün ən böyük təhlükə hesab etdiyi iqlim dəyişikliyi eyni zamanda daşqın, yoluxucu xəstəliklər və ekstremal istilik riskini də artırır.[14] Gələcəkdəki istiləşməni minimuma endirmək cəhdləri uğurlu olsa belə, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi, okean temperaturunun qalxması və okean asidifikasiyası da daxil olmaqla, bir sıra təsirlər əsrlər boyu davam edəcək.[15]

Bu təsirlərin çoxu hazırda təxminən 1,1 °C (2.0 °F) olan istiləşmə səviyyəsində artıq hiss olunur.[16] İstiləşmə 1,5 °C-ə (2,7 °F) qədər artdığından və getdikcə daha da yuxarı qalxdığından, İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) bu təsirlərdə əhəmiyyətli artımların proqnozlaşdırıldığını göstərən bir sıra hesabatlar yayımladı.[16] İqlim dəyişikliyinə mitiqasiya və adaptasiya yolu ilə cavab vermək mümkündür.[17] Mitiqasiya dedikdə, istixana qazı emissiyalarının azaldılması və atmosferdən çıxarılması başa nəzərdə tutulur;[17] bu metodlara külək və günəş kimi az karbonlu enerji mənbələrinin inkişafı və effektiv şəkildə istifadəsi, kömürdən istifadənin tədricən dayandırılması, enerjinin səmərəliliyinin artırılması, meşələrin bərpası və qorunması daxildir. Adaptasiya isə inkişaf etdirilmiş sahil qorunması, fəlakətlər zamanı daha yaxşı idarəçiliyin təşkili və daha dayanıqlı məhsulların inkişafı vasitəsilə faktiki və ya gözlənilən iqlimə uyğunlaşmaqdan ibarətdir.[17] Adaptasiya təklikdə "şiddətli, geniş yayılmış və geriqaytarılmaz" təsirlərin riskinin qarşısını ala bilməz.[18]

Paris Sazişinə əsasən, milllətlər mitiqasiya cəhdləri ilə istiləşməni "2.0 °C-dən (3.6 °F) aşağıda" saxlamaq haqqında razılığa gəldilər. Bu vədlərə baxmayaraq, əsrin sonuna kimi qlobal istiləşmə təxminən 2,8 °C-ə (5.0 °F) çatacaq və hazırkı siyasət istiliyin təqribən 3,0 °C (5.4 °F) olması ilə nəticələnəcək.[19] İstiləşmənin 1,5 °C-ə (2.7 °F) qədər məhdudlaşdırılması planı 2030-cu ilə qədər emissiyaların yarıya, 2050-ci ilə qədər isə sıfıra endirildiyi halda baş tuta bilər.[20]

Terminologiya

1980-ci illərdən əvvəl, istixana qazlarından doğan istiləşmənin aerozolların səbəb olduğu soyutmaya hakim olub-olmayacağı hələ tam bəlli olmayanda, elm adamları insanların iqlimə olan təsirini ifadə etmək üçün təsadüfi iqlim modifikasiyası terminindən istifadə edirdilər. 1980-ci illərdə qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyi terminləri ortaya çıxdı; birinci termin sadəcə artmış səth istiliyinə istinad etdiyi halda, ikinci istixana qazlarının iqlimə göstərdiyi bütün təsirləri təsvir edirdi.[21] NASA-nın iqlim üzrə alimi Ceyms Hansen 1988-ci il ABŞ Senatındakı çıxışında qlobal istiləşmə sözünü işlətdikdən sonra bu, ən məşhur terminə çevrildi.[22] 2000-ci illərdə iqlim dəyişikliyi termini populyarlıq qazandı.[23] Qlobal istiləşmə dedikdə, adətən Yer kürəsi sisteminin insanlardan qaynaqlanan istiləşməsi nəzərdə tutulsa da, iqlim dəyişikliyi antropogen dəyişiklikdən əlavə, eyni zamanda, təbii dəyişikliklərə də istinad edə bilər.[24] Bu iki termin çox vaxt bir-birinin yerinə istifadə olunur.[25]

Bir sıra elm adamları, siyasətçilər və media nümayəndələri iqlim dəyişikliyi haqda danışmaq üçün iqlim böhranı və ya iqlim fövqəladə halı terminlərini mənimsəmiş, qlobal istiləşmə əvəzinə isə qlobal qızma terminindən istifadə etmişdilər.[26] The Guardian qəzetinin baş siyasət redaktoru izah etmişdir ki, onlar "bu vacib mövzuda oxucularla açıq şəkildə ünsiyyət qurmaqla bərabər, eyni zamanda, elmi baxımdan da dəqiq olmaq" üçün redaksiyalarında bu sözlərdən istifadə ediblər.[27] İngilis dilinin Oksford lüğəti 2019-cu ildə iqlim fövqəladə halı terminini ilin sözü seçdi və terminə "iqlim dəyişikliyini azaltmaq və ya yox etmək və bunun nəticəsində ətraf mühitə dəyəcək geri dönüşü olmayan potensial ziyanın qarşısını almaq üçün təcili tədbirlərin görülməsini zəruri edən vəziyyət" izahını verdi.[28]

Müşahidə olunmuş temperatur artımı
Son 2000 ildən uzun müddət ərzində ağac halqaları, mərcanlar və buz özəklərindən alınan proksi datalarından istifadə edərək əldə olunmuş qlobal səth temperaturunun rekonstruksiyası göy,[29] birbaşa müşahidədən əldə olunan nəticələr isə qırmızı rənglə göstərilib.[30]
NASA datasına[30] əsasən, quru səth temperaturu okean temperaturundan daha sürətlə artır.

Sərbəst şəkildə istehsal olunan bir çox instrumental datasetlər göstərir ki, iqlim sistemi qızır;[31] 2009–2018-ci illərdə 0.93 ± 0,07 °C (1.67 ± 0,13 °F) olan istilik sənayedən əvvəlki (1850–1900) göstəricilərə nisbətən artıb.[32] Hazırda səth temperaturu hər onillikdə təxminən 0,2 °C (0.36 °F) artır.[33] 1950-ci ildən etibarən, soyuq gün və gecələrin sayı azalmış, isti gün və gecələrin sayı isə artmışdır.[34] Tarix boyu Orta əsr istilik anomaliyası və Kiçik Buz əsri kimi istiləşmə və ya soyuma periodları fərqli ərazilərdə eyni vaxtda baş verməmişdi, amma azsaylı regionlarda temperatur 20-ci əsrin sonlarında olduğu qədər qalxmış ola bilər.[35] Qlobal istiləşmənin tarixdən öncə Paleosen-Eosen Termik Maksimumu adlı mərhələsi olub.[36] Buna baxmayaraq, müasir dövrdə temperaturda və CO2 konsentrasiyalarında müşahidə olunan artım o qədər sürətli olmuşdur ki, hətta Yer kürəsi tarixində baş verən ani geofiziki hadisələr belə hazırkı göstəricilərə çata bilmir.[37]

18-ci əsrlə 19-cu əsrin ortaları arasında çox az istiləşmə olmuşdu. İqlim proksiləri – iqlim haqda ağaclar və buz özəkləri kimi təbii arxivlərdən alınan informasiya mənbələri – göstərir ki, təbii variasiyalar Sənaye inqilabının ilkin təsirlərini balanslaşdırır.[38] Termometr göstəriciləri qlobal miqyas olanda İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) 1850–1900-cü illərə aid təməl istinad dövrünü sənayedən öncəki qlobal səth temperaturunun orta göstəricisi kimi qəbul ediblər.[38][39]

İstiləşməyə dair hava temperaturu ölçmələrindən əldə olunan sübutlar bir sıra başqa müşahidələrlə də gücləndirilir.[40] Güclü yağıntıların tezliyində və intensivliyində, qarın və buzlaqların əriməsində və atmosfer rütubətində artım qeydə alınır.[41] Flora və fauna da istiləşməyə uyğun davranış sərgiləyir; məsələn, bitkilər yazda daha tez çiçək açır.[42] Digər əsas göstərici yuxarı atmosferin soyumasıdır; bu o deməkdir ki, istixana qazları Yer kürəsinin səthinə yaxın istiliyi tutaraq onların kosmosa yayılmasının qarşısını alır.[43]

İstiləşmə modelləri istixana qazlarının haradan yayılmasından asılı deyil, çünki qazlar planet boyunca yayılmaq üçün uzun müddət mövcud olmağa davam edirlər; buna baxmayaraq, qar və buz üzərində qalan çöküntü Arktik istiləşməyə "öz töhfəsini verir".[44] İnqilabdan əvvəlki perioddan bu yana qlobal orta quru temperaturu qlobal orta səth temperaturundan iki dəfə sürətlə artmışdır.[45] Bunun səbəbi okeanların buxarlanma nəticəsində daha çox istilik itirdiyindən daha çox istilik tutumunun olmasıdır.[46] Son 50 ildən çox müddətdə iqlim sistemindəki əlavə enerjinin 90%-dən çoxu okeanda yığılaraq onu qızdırmışdır.[47] Əlavə enerjinin qalan hissəsi buzu əritmiş, qitələri və atmosferi isitmişdir.[48]

Şimal yarımkürəsi və şimal qütbü cənub yarımkürəsi və cənub qütbünə nisbətdə daha sürətlə əriyib. Şimal yarımkürəsi nəinki daha çox quru əraziyə, eyni zamanda, daha çox qar sahəsi və dəniz buzuna –topraq ərazilər Şimal Buzlu okeanı ilə əhatə olunduğundan – sahibdir. Bu səthlər buz əridikdən sora işığı əks etdirməkdən qaranlığa keçdiklərinə görə, özlərinə daha çox istilik çəkirlər. Cənub yarımkürəsi yayda əriməyə başlamazdan əvvəl də artıq orada kiçik dəniz buzu vardı.[49] Arktik temperatur qalxıb və bu əsr ərzində dünyanın qalanının iki qatından daha çox artacağı proqnozlaşdırılır.[50] Arktikada buzlaqların və buz qalxanlarının əriməsi zəifləmiş Qolfstrim cərəyanı da daxil olmaqla, okeanın dövranını pozur və bəzi ərazilərdə istiliyin artmasına səbəb olur.[51]

Son dövrlərdəki temperatur artımının hərəkətverici qüvvələri
5-ci İDHP qiymətləndirmə hesabatına əsasən, 2011-ci ildə iqlim dəyişikliyinə "töhfə verən" amillər

İqlim sistemi sadəcə özlüyündə illərlə (məsələn, El Nino – Cənub vibrasiyası), onillərlə, hətta əsrlərlə davam edə biləcək müxtəlif dövrələrdən keçir.[52] Digər dəyişikliklərə iqlim sisteminin xaricində olsa da, Yer kürəsinin həmişə xaricində olmayan enerjinin tarazsızlığı səbəb olur.[53] Xarici qüvvələrə atmosferin tərkibindəki dəyişikliklər (məsələn, istixana qazlarının artmış konsentrasiyaları), günəş parlaqlığı, vulkan püskürmələri və günəş ətrafında Yerin orbitinin variasiyaları daxildir.[54]

İqlim dəyişikliyinin atribusiyası Yer kürəsinin iqlimində müşahidə olunan dəyişikliklər üçün hansı mexanizmlərin məsuliyyət daşıdığını elmi cəhətdən nümayiş etdirmək cəhdidir. İnsanların iqlim dəyişikliyinə olan "qatqı"sını müəyyənləşdirmək üçün bilinən daxili iqlim dəyişkənliyinin və təbii xarici qüvvələrin üstündən xətt çəkmək lazımdır. Əsas yanaşma bütün potensial səbəblərin özünəməxsus "barmaq izləri"ni təyin etmək üçün iqlim sisteminin komputer modelindən istifadə etməkdir. Bu "barmaq izləri"ni iqlim dəyişikliyinin tarix boyu müşahidə olunan modelləri, təkamülü və qüvvələri ilə müqayisə edərək, dəyişikliklərin səbəbləri müəyyənləşdirilə bilər.[55] Məsələn, parlaqlıq qüvvəsi əsas səbəb siyahısından çıxarıla bilər, çünki bütün atmosferdə onun barmaq izi istiləşmədir və istixana qazlarından gözlənildiyi kimi (onlar səthdən yayılan istilik enerjisini udur), sadəcə aşağı atmosfer qızır.[56] Son dövrlərdəki iqlim dəyişikliyinin atribusiyası göstərir ki, əsas hərəkətverici qüvvə istixana qazları hesab olunur, amma aerozolların da güclü təsiri var.[57]

İstixana qazları
Son 800,000 ildən uzun müddət ərzində buz özəklərindən (göy/yaşıl) və birbaşa (qara) əldə olunan CO2 konsentrasiyaları

Yer kürəsi günəş işığını özünə çəkir, daha sonra isə onu istilik kimi ətrafa yayır. Bu infraqırmızı radiasiyanın bir hissəsi atmosferdəki istixana qazları tərəfindən udulur və kosmosa "qaçıb getmək" əvəzinə Yerdə qalır.[58] Sənaye inqilabından əvvəl təbii formada meydana gələn istixana qazları səthə yaxın havanın onların yoxluğuna nisbətdə 33 °C (59 °F) daha çox qızmasına səbəb olur.[59] Yerin atmosferi olmadan Yerin orta temperaturu suyun donma temperaturundan da aşağı olardı.[60] Su buxarı (~50%) və buludlar (~25%) istixana effektinə təsir edən əsas ünsürlər olsa da, temperaturun bir funksiyası kimi artdığından iqlim dəyişikliyinə verilən reaksiya kimi qiymətləndirilir. Digər tərəfdən, CO2 (~20%), ozon və azot-1 oksid kimi qazların konsentrasiyaları temperaturdan asılı deyil, buna görə də, xarici təsir qüvvələri hesab olunurlar.[61] Ozon atmosferin ən aşağı qatı olan troposferdə (stratosfer ozon qatının əksinə olaraq) istixana qazı rolunu oynayır. Bundan əlavə, ozon son dərəcə reaktivdir, digər istixana qazları və aerozollarla qarşlılıqlı əlaqəyə girir.[62]

Sənaye inqilabından bu yana insan fəaliyyəti, xüsusilə də, təbii yanacaqların çıxarılması və yandırılması (kömür, neft və təbii qaz)[63] atmosferdəki istixana qazlarının miqdarını artırmışdır. CO2, metan, troposferik ozon, xlorofluorokarbon və azot-1 oksid kimi qazların artmış səviyyələri radioaktiv təsir qüvvəsi vasitəsilə temperaturu qaldırır. 2018-ci ildə CO2 və metanın konsentrasiyaları 1750-ci ildən bəri müvafiq olaraq 45% və 160%-ə qədər artmışdır.[64] Bu karbon səviyyələri qar özəklərinə həbs olmuş havadan etibarlı məlumatların əldə olunduğu son 800,000 illik periodun istənilən dövründə olduğundan qat-qat yuxarıdır.[65] Daha dolayı geoloji sübutlar göstərir ki, CO2 dəyərləri milyonlarla il ərzində bu dərəcə yüksək olmayıb.[66]

Qlobal Karbon Layihəsi 1880-ci ildən bəri CO2 emissiyalarına səbəb olan müxtəlif mənbələrin yüksələn ardıcılllıqla göstərir.

Ərazi istifadəsi dəyişikliyini çıxmaqla, 2018-ci ildəki qlobal antropogen istixana qazı emissiyaları 52 milyard ton CO2-ə bərabər idi. Bu emissiyaların 72%-i CO2, 19%-i metan, 6%-i azot-1 oksid və 3%-i flüorlu qazlar idi.[67] CO2 emissiyaları əsasən nəqliyyat, manufaktura, istilik və elektrik üçün enerji təmin etmək məqdəsilə təbii yanacaqların yandırılmasından qaynaqlanır.[68] Əlavə CO2 emissiyaların səbəbi meşəsizləşmə və sənaye prosesləridir; buraya sement, polad, alüminium və gübrə hazırlanması zamanı kimyəvi reaksiyalar nəticəsində havaya buraxılan CO2 da daxildir.[69] Metan emissiyalarına heyvan sürüləri, gübrə, düyü kultivasiyası, ətrafın zibillənməsi, suyun israf olunması, kömür mədənçiliyi, eyni zamanda, neft və qaz ekstraktiyası səbəb olur.[70] Azot-1 oksidi emissiyaları üzvi və qeyri-üzvi gübrələrdəki mikrob parçalanmasından qaynaqlanır.[71] İstehsal baxımından qlobal istixana qazı emissiyalarının əsas mənbələri bunlardır: elektrik və istilik (25%), kənd və meşə təsərrüfatı (24%), sənaye və manufaktura (21%), nəqliyyat (14%) və binalar (6%).[72]

Meşəsizləşmənin istixana qazı emissiyalarına təsirinə baxmayaraq, Yerin quru səthi, xüsusilə də, meşələr karbon qazını əhəmiyyətli dərəcədə udur. Torpaqda baş verən karbon fiksasiyası və fotosintez kimi təbii proseslər meşəsizləşmənin səbəb olduğu istixana qazı emissiyalarını yetərincə tarazlayır. Quru səthin illik istixana qazı emissiyalarının 29%-i təmizlədiyi təxmin edilir.[73] Okean da həmçinin önəmli karbon uducudur və bu proses iki mərhələdə gedir. Əvvəlcə, CO2 səth suyunda həll olur, daha sonra okeanın çevrilmə dövriyyəsi onu okeanın dərinliyinə səpələyir və orada zamanla karbon dövranının bir hissəsi kimi toplanır. Son 20 ildən çox müddət ərzində dünya okeanları ətrafa yayılmış karbon qazının 20–30%-i udmuşdur.[74]

Aerozollar və buludlar

Havanın aerozollar formasında çirklənməsi insan sağlamlığının çiyninə böyük bir yük qoymaqla bərabər, eyni zamanda, iqlimə də genişmiqyaslı təsir göstərir.[75] 1961-ci ildən 1990-cı ilə qədər Yerin səthinə çatan günəş işığının miqdarında tədricən azalma müşahidə olundu; bu, qlobal qaranlıqlaşma olaraq tanınır[76] və əsasən bioyanacaqdan və təbii yaranacağın yanmasından qaynaqlanan aerozollara aid edilir.[77] Yağıntılar nəticəsində aerozollar təmizlənir və troposfer aerozollarının atmosfer həyatı bir həftə çəkir; buna baxmayaraq, stratosfer aerozolları atmosferdə bir neçə il qala bilir.[78] Aerozollar 1990-cı ildən bəri qlobal olaraq azalmaqdadır, bu da o deməkdir ki, onlar istixana qazı istiləşməsini əvvəl olduğu qədər gizlətmirlər.[79]

Aerozolların birbaşa təsirlərindən (günəş şüasını parçalama və udma) əlavə, Yerin istilik balansına dolayı təsirləri də var. Sulfat aerozolları bulud kondensasiya nüvəsi rolunu oynayır, bu da buludlarda daha çox və daha kiçik damcıların olmasına gətirib çıxarır. Bu buludlar günəş şüasını daha az və daha böyük damcıları olan buludlardan daha yaxşı şəkildə əks etdirirlər.[80] Bu təsir damcıların ölçü baxımından daha bənzər olmasına səbəb olur, bu da öz növbəsində yağış damcılarının böyüməsinin qarşısını alır və buludları gələn günəş işığını daha çox əks etdirməyə vadar edir.[81] Aerozolların dolayı təsirləri radioaktiv təsir qüvvələrinin ən böyük müəmmasıdır.[82]

Aerozollar günəş işığını əks etdirməklə qlobal istiləşməni məhdudlaşdırdığı halda, hisdəki qara karbon buzun və ya qarın üzərinə düşərək qlobal istiləşməyə təkan verir. Bu, sadəcə günəş işığının absorbiyasını yox, eyni zamanda, əriməni və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsini də artırır.[83] Arktikadakı yeni qara karbon yataqlarının məhdudlaşdırılması 2050-ci ilədək qlobal istiləşməni 0,2 °C-dək (0,36 °F) azalda bilər.[84]

Quru səthindəki dəyişikliklər
Braziliyada meşəsizləşmə, 2016-cı il

İnsanlar əsasən daha çox kənd təsərrüfatı sahəsi yaratmaq məqsədilə Yerin səthini dəyişirlər. Hal-hazırda Yerin quru ərazisinin 34%-i kənd təsərrüfatı tutduğu halda, meşələr 26%, insan məskunlaşmayan yerlər (buzlaqlar, səhralar və s.) isə 30% ərazini təşkil edir.[85] Meşəlik ərazilərin tropiklərdəki əkin sahələrinə çevrilməsi səbəbilə onların sayı azalmağa davam edir.[86] Bu meşələrin qırılması quru səthinin dəyişməsinin ən əhəmiyyətli aspektidir, çünki bu, öz növbəsində qlobal istiləşməyə təsir göstərir. Meşəsizləşmənin əsas səbəbləri bunlardır: meşələrin mal əti və palma yağı kimi məhsulların istehsal olunduğu kənd təsərrüfatı sahəsinə çevrilməsi (27%), meşə təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün ağacların kəsilməsi (26%), qısa müddətli müvəqqəti kultivasiya (24%) və meşə yanğınları (23%).[87]

Ərazi istifadəsi dəyişiklikləri istixana qazı konsentrasiyalarına, eyni zamanda, bir sıra müxtəlif kimyəvi və fiziki mexanizmlər vasitəsilə qlobal istiləşməyə də təsir göstərir. Bir bölgədə vegetasiyanın növünün dəyişdirilməsi nə qədər günəş işığının yenidən qayıdaraq kosmosda əks olunduğunu (albedo) və buxarlanma nəticəsində nə qədər istilik itirildiyini dəyişdirərək ərazinin istiliyinə təsir göstərir. Məsələn, qaranlıq meşənin çəmənə çevrilməsi həmin səthi daha işıqlı edir və onun daha çox günəş işığı əks etdirməsinə səbəb olur. Meşələrin qırılması da aerozolların və buludlara təsir edən digər kimyəvi birləşmələrin havaya buraxılmasına təsir edərək və külək modellərini dəyişərək temperatur dəyişikliyinə "töhfə" verə bilər.[88] Tropikdə və mülayim iqlimli yerlərdə özünü göstərən əsas təsir istiliyin artması olsa da, qütblərə daha yaxın en dairələrində albedo (meşə qar örtüyü ilə əvəz olunduğundan) soyuma effekti verir.[88] Qlobal olaraq götürdükdə, bu təsirlərin səth albedosundakı artımdan qaynaqlanan yüngül bir soyumaya gətirib çıxardığı ehtimal olunur.[89]

Günəş və vulkan fəaliyyəti

Sədəcə günəş enerjisi istehsalı və vulkanik fəaliyyətdəki variasiyalar nəzərə alınanda aydın olur ki, fiziki iqlim modelləri son onilliklərdə müşahidə olunan sürətli istiləşməni yenidən yarada bilmir.[90] Günəş Yerin əsas enerji mənbəyi olduğundan, gələn günəş işığındakı dəyişikliklər birbaşa iqlim sisteminə təsir göstərir.[91] Günəş şüalanması peyklər tərəfindən birbaşa ölçülmüş[92] və dolayı yolla aparılan ölçmələr 1600-cü illərin əvvəllərindən etibarən mümkün olmuşdur.[91] Yerə çatan günəş enerjisinin miqdarında artım tendensiyası olmamışdır.[93] İstixana qazlarının son dövrlərdəki iqlim dəyişikliyinin səbəbi olması ilə bağlı başqa bir sübut atmosferin aşağı qatının (troposfer) istiləşdiyini və yuxarı qatının (stratosfer) soyuduğunu göstərən hesablamalardır.[94] Əgər günəş variasiyaları müşahidə olunan istiləşməyə görə cavabdeh olsaydı, istiləşmə həm troposferdə, həm də stratosferdə qeydə alınardı, amma belə deyildi.[56]

Partlayıcı vulkan püskürmələri sənaye dövründə ən böyük təbii təsir qüvvəsini təmsil edir. Püskürmə yetərincə güclü olduqda (stratosferə çatan kükürd-dioksid ilə) günəş işığı təxminən ikiqat daha uzun temperatur siqnalı ilə bir neçə il boyunca qismən bloklana bilər. Sənaye dövründə vulkanik fəaliyyətin qlobal temperatur tendensiyalarına təsiri cüzi olmuşdur.[95] Günümüzdəki vulkanik CO2 emissiyaları hazırkı antropogen CO2 emissiyalarının 1%-dən azına bərabərdir.[96]

İqlim dəyişikliyi fidbəki
Dəniz buzu gələn günəş şüasının 50–70%-i əks etdirdiyi halda, qaranlıq okean səthi sadəcə 6%-i əks etdirir, ona görə də, əriyən dəniz buzu öz-özünü gücləndirən fidbəkdir.[97]

Fidbəklər iqlim sisteminin ilkin təsir qüvvələrinə verdiyi reaksiyanı dəyişir; belə ki, o, öz-özünü gücləndirən fidbəklər sayəsində artır, balanslaşdırıcı (mənfi) fidbəklər sayəsində isə azalır.[98] Əsas gücləndirici fidbəklər su buxarı fidbəki, buz-albedo fidbəki və yəqin ki, bulud fidbəkidir.[99] Qlobal temperatur dəyişikliyinə verilən başlıca balanslaşdırıcı fidbək isə da yüksəlmiş səth temperaturuna cavab reaksiyası olan infraqırmızı şüa kimi kosmosa yönəlmiş radiasiya soyumasıdır.[100] Fidbəklərin qeyri-müəyyən olması müxtəlif iqlim modellərinin müəyyən bir emissiya miqdarı üçün fərqli istilik maqnitudaları planlamasının əsas səbəbidir.[101]

Hava istiləndikcə özündə daha çox nəmlik saxlaya bilir. İstixana qazlarının emissiyalarının səbəb olduğu ilkin istiləşmədən sonra atmosfer özündə daha çox su saxlayacaq. Su buxarı güclü bir istixana qazı olduğundan, atmosferi daha da qızdırır.[99] Əgər bulud örtüyü artsa, daha çox günəş işığı yenidən kosmosda əks olunacaq, bu da öz növbəsində planeti soyudacaq. Buludlar daha yüksək və nazik hala gəlir, izolyator rolunu oynayır, istiliyi aşağıdan arxaya doğru əks etdirir və planeti isidir.[102] Ümumiyyətlə, bulud fidbəki sənaye dövrü ərzində temperatur artımını daha da kəskinləşdirmişdir.[103] Arktikada qar örtüyünün və dəniz buzunun azalması Yerin səthinin albedosunu da azaldır.[104] Günəş enerjisinin çoxunun bu ərazilərdə udulması Arktik amflikasiyasına təkan verməklə bərabər, Arktik temperaturun dünyanın qalan yerlərindəki göstəricilərdən iki dəfə çoxalmasına səbəb olur.[105] Arktik amflikasiyası eyni zamanda atmosferə metan və karbon qazı buraxan permafrostu da əridir.[106]

İnsanlardan qaynaqlanan CO2 emissiyalarının təxminən yarısı qurudakı bitkilər və okeanlar tərəfindən udulur.[107] Yüksəlmiş CO2 və uzadılmış böyümə mövsümü bitkilərin böyüməsinə təkan verir. İqlim dəyişikliyi quraqlıqları və isti hava dalğalarını artırır, bu da bitkilərin inkişafının qarşısını alır və bu karbon uducuların gələcəkdə də mövcud olub-olmayacağını şühbə altına alır.[108] Torpaqlar özündə böyük miqdarda karbon ehtiva edir və qızdıqları zaman onun bir hissəsini havaya buraxa bilərlər.[109] Okean daha çox CO2 və istilik udduğundan, asidləşir, dövriyyəsi dəyişir və fitoplankton özünə daha az karbon çəkərək okeanın atmosfer karbonunu udma göstəricisini aşağı salır.[110] İqlim dəyişikliyi eyni zamanda sulu bataqlıq ərazilər, donanma və təmiz su sistemləri və permafrostdan qaynaqlanan emissiyaları da artıra bilər.[111]

Gələcək istiləşmə və karbon büdcəsi
Ətraflı bax: Emissiyalar büdcəsi və İqlimdə riyazi modellər
1986–2005-ci illərin göstəricilərinə uyğun olaraq, aşağı və yuxarı emissiya ssenariləri üzrə 2081–2100-cü illər üçün olan orta iqlim modeli proyeksiyaları

Gələcək istiləşmə iqlim fidbəklərinin güclərindən və istixana qazlarının emissiyalarından asılıdır.[112] İqlim fidbəklərinin gücü əsasən elmi müəssisələrin təkmilləşdirdiyi müxtəlif iqlim modellərindən istifadə edərək ölçülür.[113] İqlim modeli iqlim sisteminə təsir göstərən fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin reprezentasiyasıdır.[114] Modellər eyni zamanda Yerin orbitindəki dəyişiklikləri, günəşin fəaliyyətindəki tarixi dəyişiklikləri və vulkanik təsir qüvvəsini də özündə ehtiva edir.[115] Kompüter modelləri okeanların sirkulyasiyanı, fəsillərin illik dövrəsini və quru səth ilə atmosfer arasındakı karbon axınını proqnozlaşdırmağa və yenidən ərsəyə gətirməyə çalışır.[116] Modellər istixana qazlarının emissiyalarına uyğun olaraq, gələcəkdə baş verəcək müxtəlif temperatur artımları irəli sürür; onlar adətən iqlim həssaslığına verilən fərqli fidbəklərin gücləri və iqlim sisteminin inersiyasının maqnitudası barədə razılığa gəlmirlər.[117]

Modellərin fiziki reallığı onların hazırkı və keçmiş iqlimləri simyulasiya etmək bacarığını yoxlamaqla test edilir.[118] Keçmiş modellər Arktik kiçilmə faizini[119] və yağıntıların çoxalmasını lazımi qədər önəmsəmirdi.[120] 1990-cı ildən bəri olan dəniz səviyyəsində müşahidə olunan artıma keçmiş modellərdə çox əhəmiyyət verilməsə də, daha sonrakı modellər müşahidələrlə həmfikir idi.[121] 2017-ci ildə ABŞ-də dərc olunan Milli İqlim Qiymətləndirməsi "iqlim modellərinin lazımi fidbək proseslərini hələ də yetərincə önəmsəməyə və ya gözdən qaçıra bilmiş olacağını" qeyd edir.[122]

Müxtəlif Reprezentativ Konsentrasiya Yolları (RKY-lər) iqlim modellərinə giriş kimi istifadə oluna bilər: sərt mitiqasiya ssenarisi (RKY2.6), 2 orta səviyyəli ssenari (RKY4.5 və RKY 6.0) və çox yüksək emissiyalı digər bir ssenari (RKY8.5).[123] RKY-lər sadəcə istixana qazlarının emissiyalarına baxır, ona görə də, karbon dövriyyəsinin cavab reaksiyası bura daxil deyil.[124] 5-ci İDHP Qiymətləndirmə Hesabatında toplanmış iqlim modeli proyeksiyaları göstərir ki, adi ssenaridə 21-ci əsrdə qlobal səth temperaturunun 0.3-dən 1,7 °C-ə (0.5-dən 3,1 °F-ə), ektremal sseneridə 2.6-dan 4,8 °C-ə (4.7-dən 8,6 °F-ə) qalxacağı güman edilir; bu, gələcəkdəki istixana qazı emissiyalarının faizindən və iqlim fidbək effektlərindən asılıdır.[125]

CO2 və digər qazların CO2 ekvivalentləri daxil olmaqla, gələcək üçün planlaşdıran 4 mümkün konsentrasiya yolu

İqlim modellərinin subqrupu sadəcə fiziki iqlim modelinə cəmiyyətlə bağlı faktorlar əlavə edir. Bu modellər əhalinin, iqtisadi artımın və enerjidən istifadənin fiziki iqlimə necə təsir etdiyini və onunla necə qarşılıqlı əlaqəyə girdiyini simulyasiya edir. Həmin modellər bu məlumat vasitəsilə gələcəkdə istixana qazı emissiyalarının necə dəyişə biləcəyi haqda ssenarilər əsrəyə gətirir. Bu, daha sonra iqlim dəyişikliyi proyeksiyaları yaratmaq üçün lazım olan iqlim modellərinə giriş kimi istifadə olunur.[126] Bəzi ssenarilər emissiyaların əsr boyunca artdığını, digərləri isə azaldığını qeyd edir.[127] Təbii yanacaq mənbələri o qədər çoxdur ki, 21-ci əsrdə karbon emissiyalarını məhdudlaşdırmaq üçün onların tükənməsini gözləmək etibarlı metod deyil.[128] İstixana qazlarının atmosfer konsentrasiyalarının gələcəkdə necə dəyişə biləcəyini proqnozlaşdırmaq üçün emissiya ssenariləri karbon dövriyyəsinin modeli ilə birləşdirilə bilər.[129] Bu birləşdirilmiş modellərə əsasən, sosio-iqtisadi ssenaridən və ya mitiqasiya ssnerasindən asılı olaraq, 2100-cü ilə qədər CO2-nin atmosfer konsentrasiyası 380 ppm-ə düşə və ya 1400 ppm-ə qədər qalxa bilər.[130]

Qalan karbon emissiyalar büdcəsi karbon dövriyyəsinin və iqlimin istixana qazlarına olan həssaslığının modelləşdirilməsi nəticəsində müəyyən olunur.[131] İDHP-ə əsasən, qlobal istiləşmənin necə müəyyənləşdirilməsindən asılı olaraq, əgər 2018-ci ildən sonrakı emissiyalar 420 və ya 570 giqaton CO2-dən artıq olmasa, qlobal istiləşməni 1,5 °C-dən (2.7 °F) aşağıda saxlamaq şansı 3-də 2 olar. Bu miqdar son 10–13 illik emissiyaya uyğun gəlir. Büdcə haqda bir çox qeyri-müəəyyənliklər vardır; məsələn, permafrostdan və sulu-bataqlıq ərazilərdən yayılan metana görə, CO2-nin miqdarı 100 giqaton az ola bilər.[132]

Fiziki ətraf mühit
2017-ci ildə ABŞ Qlobal Dəyişiklik Təbqiqatı Proqramı tərəfindən dərc olunan, 2010-cu ilə qədər olan tarixi dəniz səviyyəsi rekonstruksiyası və proyeksiyaları[133]

Ətraf mühitin iqlim dəyişikliyinə olan təsirləri genişmiqyaslı olub okeanlara, buza və havaya öz təsirini göstərir. Dəyişikliklər tədricən və ya sürətlə gedə bilər. Bu təsirlərin sübutları keçmişdəki iqlim dəyişikliyini araşdırmaq, modelləşdirmə və müasir müşahidələr yolu ilə əldə edilir.[134] 1950-ci illərdən bəri quraqlıqlar və isti hava dalğaları eyni vaxtda və mütəmadi şəkildə görülməyə başladı.[135] Musson dövründə Hindistan və Şərqi Asiyada həddən artıq nəm və ya quru təbiət hadisələrin sayı artmışdı.[136] Maksimum yağıntının, tropik siklon və tayfun qasırğasından gələn külək sürətinin artacağı düşünülür.[8]

Buzlaqların əriməsi, Qrenlandiya və Antarktikadakı buzlaq örtüklərinin əriməsi və termik genişlənmə nəticəsində, qlobal dəniz səviyyəsi qalxır. 1993–2017-ci illər ərzində bu artım ildə orta hesabla 3.1 ± 0.3 mm olmaqla yüksəlmişdir.[137] İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel 21-ci əsrdə ən yüksək emissiyalar ssenarisində dəniz səviyəsinin 61–110 sm-ə qədər yüksələ biləcəyini bildirir.[138] Artmış okean istiliyi Arktik buzlaqların çıxışını zəiflədərək onları parçalanmaq təhlükəsi altında qoyur, buzlaq örtüyünün əriməsi riskini[139] və yüksək emissiyaların təsiri altında 2 metrlik dəniz səviyyəsinin 2100-ə qalxması ehtimalını artırır.[140]

İqlim dəyişikliyi onillərdir ki, Arktik dəniz buzunun kiçilməsinə və nazikləşməsinə səbəb olmuş, beləcə, onların atmosfer anomaliyalarına qarşı dayanıqsız olmasına gətirib çıxarmışdır.[141] Arktik dəniz buzunun proyeksiyaları bir-birindən fərqlənir.[142] Yayda buz olmadığından, bu dövrdə 1,5 °C (2.7 °F) istiləşmə nadir hallarda gözlənilsə də, hər 3–10 il ərzində bir dəfə 2,0 °C (3.6 °F) istilik baş verməsi nəzərdə tutulur.[143] Daha yüksək atmosfer karbon konsentrasiyaları okeanın kimyasında dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır. Həll olmuş karbon qazının artımı okeanın asidləşməsinə səbəb olur.[144] Bundan əlavə, oksigen isti suda daha az həll olduğundan, oksigen səviyyələri azalır,[145] daha yüksək temperatur, daha yüksək karbon səviyyələri, okean deoksigenizasiyası və evtrofikasiyanın təkan verdiyi yosun çiçəklənməsi nəticəsində isə hipoksik ölü zonalar artır.[146]

Kritik faktorlar və uzunmüddətli təsirlər

Qlobal istiləşmə nə qədər çox olsa, kritik faktorlar riski də bir o qədər artır; belə ki, müəyyən təsirlər var ki, hətta temperatur aşağı düşsə belə, daha onlardan yaxa qurtarmaq mümkün deyil.[147] Qərbi Antarktika və Qrenlandiyadakı buzluq örtüklərinin çökməsi buna misal ola bilər; belə ki, tələb olunan vaxt qeyri-müəyyən və gələcək istiləşmədən asılı olmasına baxmayaraq, müəyyən temperatur artımı buzlaq örtüklərinin əriməsinə səbəb olur.[148] Bəzi genişmiqyaslı dəyişikliklər qısa vaxt ərzində baş verə bilər; buna Şimali Atlantika, Avropa və Şimali Amerikada əsas iqlim dəyişikliklərini tətikləyən Atlantik Meridian Çevrilmə Sirkulyasiyasını misal göstərmək olar.[149][150]

İqlim dəyişikliyinin uzunmüddətli təsirlərinə daha çox buzun əriməsi, okean istiləşməsi, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və okean asidifikasiyası daxildir. Əsrdən tutmuş minillərlə davam edən olan zaman ərzində iqlim dəyişikliyinin maqnitudası başlıca olaraq antropogen CO2 emissiyaları ilə müəyyən ediləcək.[151] Bu, CO2-nin atmosferdə uzun müddət qalması ilə əlaqədardır.[151] CO2 okean tərəfindən udulması prosesi o qədər yavaş gedir ki, okean asidifikasiyası yüzlərlə, hətta minlərlə il davam edəcəkdir.[152] Bu emissiyaların hazırkı buzlaqarası dövrü ən az 100000 il uzatdığı ehtimal olunur.[153] Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi 2000 il sonra artımın hər dərəcə selsidə 2.3 metr artacağı və uzun əsrlər boyunca davam edəcəyi təxmin edilir.[154]

Təbiət və heyvanlar aləmi

Son dövrlərdəki istiləşmə suda və quruda yaşayan canlıların qütblərə və daha yüksək hündürlüklərə tərəf çəkilməyə məcbur edib.[155] Yüksək atmosfer CO2 səviyyələri və uzadılmış böyümə mövsümü qlobal yaşıllaşma ilə nəticələndiyi halda, isti hava dalğaları və quraqlıqlar bəzi ərazilərdə ekosistemin məhsuldarlığını aşağı salmışdır. Bir-birinə əks olan bu iki təsirin gələcəkdə necə tarazlıqda qalacağı məlum deyil.[156] İqlim dəyişikliyi quru iqlim zonalarının daha da qurulaşmasına təkan vermişdir; subtropiklərdə səhraların genişlənməsi buna misal ola bilər.[157] Qlobal istiləşmənin ölçüsü və sürəti ekosistemlərdə ani dəyişikliklər olma ehtimalını daha da artırır.[158] Ümumilikdə, iqlim dəyişikliyinin bir çox canlının nəslinin kəsilməsi ilə nəticələnəcəyi gözlənilir.[159]

Okeanlar quru ərazilərə nisbətən daha gec qızıb, amma okeandakı bitkilər və heyvanlar daha soyuq qütblərə doğru quruda yaşayan heyvanlardan daha tez yol alıb.[160] Quruda olduğu kimi, iqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu isti hava dalğaları okeanda da daha mütəmadi baş verir; bu, mərcanlar, kelp və dəniz quşları kimi bir çox orqanizmlə öz zərərli təsirini göstərir.[161] Okean asidifikasiyası dəniz molyusku və bığayaqlılar kimi tərkib qabıq və skeletdən təşkil olunan orqanizmlərə və mərcan liflərinə təsir edir; mərcan lifləri isti hava kütlələrinin təsirindən sonra həddən artıq ağardığı görülüb.[162] İqlim dəyişikliyi və evrofikasiya sayəsində artan zərərli yosun çiçəklənməsi anoksiyaya (oksigen çatışmazlığı), ərzaq şəbəkəsinin dağılmasına səbəb olur və çoxlu okean canlısının həyatına son qoyur.[163] Sulu-bataqlıq ərazilərin demək olar yarısı iqlim dəyişikliyi və insanlardan qaynaqlanan digər təsirlər nəticəsində yoxa çıxdığından, sahilkənarı ekosistemlər təhlükə altındadır.[164]

İqlim dəyişikliyinin ətraf mühitə təsiri
  • Ekoloji tənəzzül. Böyük Sədd rifini zədələmiş kimyəvi ağartma dünyanın hər yerində rifləri təhlükə altında qoyur.
    Ekoloji tənəzzül. Böyük Sədd rifini zədələmiş kimyəvi ağartma dünyanın hər yerində rifləri təhlükə altında qoyur.[165]
  • Ekstremal hava. Quraqlıq və yüksək temperatur Avstraliya yanğınları (2019-2020)nı daha da pisləşdirmişdir.
    Ekstremal hava. Quraqlıq və yüksək temperatur Avstraliya yanğınları (2019-2020)nı daha da pisləşdirmişdir.[166]
  • Arktik istiləşmə. Permafrost ərintiləri infrastrukturu sarsıdır və havaya istixana qazı olan metan buraxır.
    Arktik istiləşmə. Permafrost ərintiləri infrastrukturu sarsıdır və havaya istixana qazı olan metan buraxır.[106]
  • Habitatın (yaşayış məkanı) məhvi. Arktik istiləşmə zamanı yox olmaqda olan dəniz buzu bir çox Arktik heyvanın yaşayış yeridir.
    Habitatın (yaşayış məkanı) məhvi. Arktik istiləşmə zamanı yox olmaqda olan dəniz buzu bir çox Arktik heyvanın yaşayış yeridir.[167]
  • Ziyanvericilərin yayılması. Mülayim keçən qışlar daha çox şam böcəyinin meşəlik əraziləri məhv etmək bahasına həyatda qalmasına şərait yaradır.
    Ziyanvericilərin yayılması. Mülayim keçən qışlar daha çox şam böcəyinin meşəlik əraziləri məhv etmək bahasına həyatda qalmasına şərait yaradır.[168]

İnsanlar
Ətraflı bax: İqlim dəyişikliyinin insan sağlamlığıma təsirləri, İqlim təhlükəsizliyi, İqlim dəyişikliyinin iqtisadiyyatı, və İqlim dəyişikliyi və kənd təsərrüfatı

Əsasən istiləşmə və yağıntılardakı dəyişikliklər səbəbindən, iqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsiri özünü bütün dünyada göstərməkdədir. İqlim dəyişikliyinin regional təsirləri hal-hazırda bütün qitələrdə və okean ərazilərində müşahidə olunur;[169] bu, aşağı en dairələrini və inkişaf etməkdə olan ölkələri böyük risk altında qoyur.[170] İstixana qazlarının emissiyasının davam etməsi istiliyin artmasına və iqlim sistemində uzunmüddətli dəyişikliklərin baş verməsinə gətirib çıxaracaq; bu da çox güman ki, həm insanlar, həm də ekosistemlər üzərindəki "kəskin, yayılan və geriqaytarılmaz təsirlər"lə nəticələnəcək.[171] İqlim dəyişikliyinin riskləri bərabər paylanmamışdır, amma daha çox inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələrdəki insanların payına düşür.[172]

Ərzaq və sağlamlıq

İqlim dəyişikliyinin sağlamlığa göstərdiyi təsirlərə yaranlanma və ölümə gətirib çıxaran ekstremal havanın birbaşa təsirləri,[173] eləcə də, məhsul çatışmazlığından qaynaqlanan pis qidalanma (qida çatışmazlığı) halları kimi dolayı təsirlər daxildir.[174] Ən ağır şəkildə uşaqlara təsir edən denq qızdırması və malyasiya kimi keçici xəstəliklər isti havada daha asanlıqla yayılır.[175] Balaca uşaqların ən çox yemək çatışmazlığına və ektremal istilərə (eləcə də, yaşlı insanlar) dözümü yoxdur.[176] Dünya Sağlamlıq Təşkilatının (DST) hesablamalarına görə, 2030–2050-ci illərdə iqlim dəyişiklikliyi yaşlı insanların istiliyə məruz qalması, diareya, malyariya, denq qızdırması, sahil daşqınları və uşaqların pis qidalanmasındakı artım səbəbindən hər il təxminən 250000 əlavə ölümə səbəb olacaq.[177] Ərzağın və keyfiyyətinin azalmasının 2050-ci ilə qədər ildə əlavə olaraq 500000 yetkin insanın ölümü ilə nəticələcəyi ehtimal olunur.[178] İqlim dəyişikliyi ilə əlaqəli digər sağlamlıq risklərinə hava və suyun keyfiyyəti aiddir.[179] DST iqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsirlərini 21-ci əsrdə qlobal sağlamlığa olan ən böyük təhlükə kimi təsnif etmişdir.[180]

İqlim dəyişikliyi ərzaq təhlükəsizliyinə təsir edir və 1981–2010-cu illərdə qarğıdalı, buğda və soya lobyasının qlobal məhsuldarlığının azalmasına səbəb olmuşdur.[181] İstiliyin artması əsas məhsullarının qlobal məhsuldarlığını daha da azalda bilər.[182] Aşağı en dairəsində yerləşən ölkələrdə məhsul istehsalının məruz qaldığı təsir çox güman ki, mənfi olsa da, şimal en dairələrindəki təsirlər müsbət və ya mənfi ola bilər.[183] Bütün dünyada əlavə 183 milyona yaxın insan – xüsusilə aşağı gəliri olanlar – bu təsirlərin nəticəsi olaraq aclıq təhlükəsi altındadır.[184] İstiləşmənin okean üzərindəki təsirləri maksimum balıq tutma potensialını aşağı salaraq, balıq ehtiyatlarında da özünü büruzə verir. Sadəcə qütblərdəki ehtiyatlarda artım nəzərə çarpır.[185] Buzlaqların suyundan asılı olan regionlar, artıq qurumuş ərazilər və kiçik adalar həmçinin iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq su çatışmazlığı riski ilə üz-üzədir.[186]

Yaşayış

İqlim dəyişikliyindən qaynaqlanan iqtisadi zərərlərə çox əhəmiyyət verilməmişdir, amma qara qu quşu nəzəriyyəsindən yanaşılsa, önəmsiz hesab edilən bu zərərlər özündə fəlakət riskini ehtiva edir.[187] İqlim dəyişikliyi artıq qlobal iqtisadi bərabərsizliyi artırıb və belə görünür ki, artırmağa da davam edəcək.[188] Ən kəskin təsirlərin özünü Qara Afrikada və Cənub-şərqi Asiyada göstərəcəyi gözlənilir; bu da onsuz da mövcud olan yoxsulluğu daha da artıracaq.[189] Dünya Bankının hesablamalarına görə, iqlim dəyişikliyi 2030-cu ilə qədər 120 milyondan çox insanı yoxsulluğa sürükləyə bilər.[190] İqlim dəyişikliyinin nəticəsi olaraq, hazırda kişilər və qadınlar, varlılar və kasıblar, müxtəlif etnik qruplar arasında var olan bərabərsizliyin daha da pisləşdiyi müşahidə olunmaqdadır.[191] Ekspertlər belə nəticəyə gəlmişdir ki, iqlim dəyişikliyinin silahlı münaqişələrdəki rolu sosial-iqtisadi bərabərsizliklə müqayisədə azdır, amma gələcəkdəki istiləşmə özü ilə birgə artan təhlükələri də gətirəcək.[192]

Alçaqda yerləşən adalar və sahilkənarı yerlərin insanları dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində meydana gələn daşqın və daimi submersiya kimi təhlükələrlə üz-üzədir.[193] Bu, Maldiv və Tuvalu kimi adaların əhalisinin vətəndanlığı olmayan şəxslərə çevrilməsinə gətirib çıxara bilər.[194] Bəzi regionlarda temperatur və rütubətin artması insanların uyğunlaşa bilməyəcəyi qədər şiddətli ola bilər.[195] Modellər göstərir ki, iqlim dəyişikliyinin ən pis halında belə, bəşəriyyətin təxminən üçdə biri hazırda Böyük Səhrada olduğu kimi ekstermal istilər şəraitində və yaşanması mümkün olmayan iqlimlərdə yaşaya bilir.[196] Bütün bu faktorlar ektremal hava şəraiti ilə bir araya gəldikdə həm ölkədaxili, həm də ölkələrarası ekoloji mühacirətə səbəb ola bilər.[197] Tez-tez müşahidə olunan ekstremal hava, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və təbii resursların arasında artmış rəqabətdən doğan konflikt nəticəsində, insanların yer-yurdlarından didərgin düşməsi hallarının artması gözlənilir. İqlim dəyişikliyi eyni zamanda bəzi ərazilərdə insanların resurs çatışmazlığına görə köçə bilməməsinə və beləcə, orada "ilişib qalmasına" gətirib çıxara bilər.[198]

İqlim dəyişikliyinin insanlar üzərindəki təsirləri
  • Ekoloji mühacirət. Çox az yağıntının olması səhralaşmaya gətirib çıxarır; bu da öz növbəsində həm kənd təsərrüfatına ziyan vurur, həm də insanları yurd-yuvasından edir. Telli, Mali.
    Ekoloji mühacirət. Çox az yağıntının olması səhralaşmaya gətirib çıxarır; bu da öz növbəsində həm kənd təsərrüfatına ziyan vurur, həm də insanları yurd-yuvasından edir. Telli, Mali.[199]
  • Kənd təsərrüfatı dəyişiklikləri. Quraqlıqlar, artan temperatur və ektremal hava şəraiti kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərir. Texas, ABŞ.
    Kənd təsərrüfatı dəyişiklikləri. Quraqlıqlar, artan temperatur və ektremal hava şəraiti kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərir. Texas, ABŞ.[200]
  • Qabarma-çəkilmə daşqını. Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi aşağı sahilkənarı ərazilərdə daşqınları artırır. Venesiya, İtaliya.
    Qabarma-çəkilmə daşqını. Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi aşağı sahilkənarı ərazilərdə daşqınları artırır. Venesiya, İtaliya.[201]
  • Fırtınanın intensivləşməsi. Banqladeşin Sidr Siklonundan sonrakı vəziyyəti artmış yağıntının səbəb olduğu fəlakətli daşqınlara məruz qalmış yerlərin nə halda olduğunu göstərir.
    Fırtınanın intensivləşməsi. Banqladeşin Sidr Siklonundan sonrakı vəziyyəti artmış yağıntının səbəb olduğu fəlakətli daşqınlara məruz qalmış yerlərin nə halda olduğunu göstərir.[202]
  • İsti hava dalğalarının intensivləşməsi. 2019-cu il Avropa isti hava dalğaları kimi hadisələrin getdikcə daha geniş hal alır.
    İsti hava dalğalarının intensivləşməsi. 2019-cu il Avropa isti hava dalğaları kimi hadisələrin getdikcə daha geniş hal alır.[203]

Cavab reaksiyaları: mitiqasiya və adaptasiya

Mitiqasiya
Qlobal istixana qazı emissiyalarının ssenariləri. Əgər bütün ölkələr hazırkı Paris Sarişində verdikləri sözlərə əməl etsələr, 2100-cü ilə qədər orta istiləşmə Sazişə əsasən müəyyən olunan maksimum 2 °C hədəfini də xeyli keçə bilər.

İDHP bəzi geriqaytarılmaz təsirlərin qarşısını almaq üçün inqilabdan əvvəlki səviyyələrlə müqayisədə qlobal istiliyi 1,5 °C-dən (2.7 °F) aşağıda saxlamağın əhəmiyyətini vurğulayır.[204] İstixana qazı emissiyalarını azaltmaq və istixana qazlarını atmosferdən təmizləyən uducuları artırmaq yolu ilə iqlim dəyişikliyinin təsirlərini yüngülləşdirilə bilər.[205] İDHP-nin hesablamalarına görə, qlobal istiləşməni uğurla 1,5 °C-dən aşağıda saxlamaq üçün, qlobal istixana qazı emissiyalarının 2050-ci və ya 2070-ci ilə qədər 2 °C hədəf ilə tam sıfıra endirilməyi lazımdır.[206] Bu da öz növbəsində enerjidə, quru ərazidə, şəhərlərdə, nəqliyyatda, binalarda və sənayedə genişmiqyaslı, sistemli dəyişikliklərin həyata keçirilməsini tələb edəcək.[207] Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramına əsasən, istiləşməni 2 °C-ə qədər məhdudlaşdırmaq planında bir irəliləyiş əldə etmək üçün, ölkələr növbəti onillik ərzində hazırkı Paris Sazişində öhdəliklərinə götürdükləri azaltma miqdarının üç qatını eləməli olacaqlar; 1,5 °C-lik hədəfə çatmaq üçün hətta daha çox azaltma səviyyəsi tələb olunacaq.[208]

Qlobal istiliyi 1.5 və ya 2,0 °C-ə (2.7 və ya 3,6 °F) qədər aşağı salmaq tək bir yolla mümkün olmasa belə,[209] əksər ssenarilər və strategiyalar göstərir ki, istixana qazlarını lazımı qədər azaltmaq üçün, yenilənə bilər enerjinin istifadəsində və enerjinin səmərəliliyin təmin edilməsi üçün həyata keçirilən tədbirlərdə artım müşahidə olunur.[210] Ekosistemlər üzərində təzyiqləri azaltmaq və onları karbon qazını tutub saxlama qabiliyyətlərini artırmaq üçün, meşəçilik və kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə dəyişikliklər edilməsi mütləqdir.[211] Qlobal istiləşmənin 1,5 °C-ə salınmasına dair ssenarilər də həmçinin 21-ci əsrdə karbon qazının azaldılması metodlarının genişmiqyaslı istifadəsinin,[212] eləcə də, bir çox hallarda mənfi emissiyaların sıfıra endirilməsinin zəruri olduğunu göstərir.[213] Neqativ emissiyaların sıfıra endirilməsi o deməkdir ki, istixana qazları atmosferdə yayıldığından daha sürətli şəkildə atmosferdən çıxarılır.[214] Buna baxmayaraq, karbon qazını azaldan texnologiyaların miqyası "sübut olunmayıb"; karbon emissiyyalarının sıfıra endirilməsində inkişafın ləng getməsi istiləşməni 1,5 °C-ə qədər məhdudlaşdırmaq üçün "böyük risk" olan belə texnologiyalara olan inamı artırır.[215] Günəş şüalanması idarəetmə metodları da emissiyaların azaldılmasında mümkün yardımçı vasitə hesab olunur. Bununla belə, bu metodlar önəmli əxlaqi və hüquqi məsələləri ortalığa çıxara bilər; eyni zamanda, onların istənməyən təsirlərə gətirib çıxarması riski də tam şəkildə aydınlaşdırılmayıb və başa düşülmür.[216]

Təmiz enerji
Bərpa olunan enerjinin sürətlə inkişaf etməsinə baxmayaraq, kömür, neft və təbii qaz hələ də əsas qlobal enerji mənbələri olaraq qalmaqdadır.[217]
İstixana qazının daha çox olduğu iqtisadi sektorlar iqlim dəyişikliyi taktikalarında daha böyük paya sahibdir.

Uzunmüddətli ssenerilər istixana qazı emissiyalarını azaltmağın əsas yolu kimi bərpa olunan enerji və enerji səmərəliliyinə sürətli və əhəmiyyət investisiyalar etməyə işarə edir.[218] Bərpa olunan enerjiyə günəş enerjisi, külək enerjisi, bioenerji, geotermal enerji və hidroelektrik enerji daxildir.[219] 2018-ci ildə dünya enerjisinin 80%-i təbii yanacaqlar təşkil edir, qalan pay isə nüvə energetikası və bərpa olunanlar arasında bölünürdü;[220] bunun gələcək 30 il ərzində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcəyi gözlənilir.[210] Xüsusilə, fotovoltaik külək və günəş enerjisi son bir neçə ildə önəmli dərəcədə inkişaf edib və hazırda yeni enerji istehsalının ən ucuz mənbələri arasındadırlar.[221] Bərpa olunan enerji 2019-cu ildə qurulan bütün yeni enerji istehsalının 75%-i təmsil edirdi və bu miqdarın demək olar ki, bütün hissəsini günəş və külək enerjisi təşkil edirdi.[222] Bununla belə, nüvə energetikası xərcləri durğun enerji bölgüsü arasında artmağa davam edir; belə ki, nüvə enerjisi hazırda hər meqavat-saatda günəş və külək enerjisindən dəfələrlə bahadır.[223]

Bəzi ssenarilər görə, 2050-ci ilə qədər karbon qazı neytrallığını təmin etmək üçün bərpa olunan enerji 85%-ə və ya daha yuxarı göstəriciyə çataraq enerji istehsalının dominant formasına çevrilərək enerji istehsalının aparıcı fromasına çevriləcək. Elektrik enerjisinin istilik kimi digər ehtiyaclar üçün istifadəsi onun 2050-ci ilədək ümumi enerji təchizatının ən böyük forması nöqtəsinə çatdıracaq.[224] Kömürə yatırılan investisiya ortadan qaldırılacaq və 2050-ci ilə qədər kömürün istifadəsi demək olar ki, başa çatacaq.[225]

Nəqliyyatla əlaqəli ssenarilərdə elektrik nəqliyyat vasitələrinin bazar payındakı kəksin artım, daşınma kimi digər transportasiya formaları üçün az karbonlu yanacaqdan istifadə və enerji səmərəliliyi artırmaq üçün nəqliyyat formalarında edilən dəyişikliklər (məsələn, ictimai nəqliyyat vasitələrinin artırılması) öz əksini tapır.[226] Binalar istilik nasosları kimi texnologiyaların istifadəsi, eləcə də, aşağı enerjili bina kodları vasitəsilə əldə edilən davamlı enerji səmərəliliyinin inkişafı sayəsində daha çox elektrikləşdiriləcək.[227]

Təmiz enerji iqlim dəyişikliyini minimuma endirərək insan sağlamlığını uzun müddətlik yaxşılaşdırmaqla bərabər, eyni zamanda hava çirklənməsindən doğan ölümləri qısa müddətlik də azaldır.[228] Məsələn, qlobal hava çirklənməsindən qaynaqlanan ölümlərin sayı ildə təxminən 7 milyona çatır.[229] Paris Sarişində qarşıya qoyulan məqsədlərin həyata keçirilməsi 2050-ci ilə qədər çirklənməni azaldaraq, dünyanın hər yerində hər il 1 milyon həyatı xilas edə bilər.[230]

Kənd təsərrüfatı və sənaye

Kənd təsərrüfatı və meşəçilik üç problemlə qarşı-qarşıyadır: istixana qazı emissiyalarının məhdudlaşdırılması, meşələrin kənd təsərrüfatı sahələrinə çevrilməsinin qarşısının alınması və dünyanın ərzağa olan artan tələbatının ödənməsi.[231] Bir sıra tədbirlər qida və digər kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatın artımını azaldaraq, torpaq sahələrinin məhsuldarlığını artıraraq, meşələri qoruyaraq və yenidən quraraq və kənd təsərrüfatı istehsalının səbəb olduğu istixana qazı emissiyalarını azaldaraq kənd təsərrüfatından/meşəçilikdən qaynaqlanan istixana qazı emissiyalarını 2010-cu il səviyyələrinə nisbətdə 66% azalda bilər.[232]

Sənaye sahəsi daha az enerjidən istifadə edən məhsullar ərsəyə gətirməklə və məhsul ömrünü uzatmaqla enerji səmərəliliyini artırır.[233] Birlikdə götürüldükdə, birbaşa karbon emissiyalarının 13%-nin qaynağı olan polad və sement istehsalı bir sıra problemlərə səbəb olur və bu proseslər nəticəsində meydana gələn karbon emissiyalarını azaltmaq məqsədi ilə araşdırmaya əsaslanan tədbirlər görülməsi zəruri olacaq.[234]

Karbonun atmosferdən ayrılması

Enerjinin istehsal olunduğu və ya ağır sənayelər istifadə olunmuş karbon qazı istehsal etməyə davam edir, amma bu qaz atmosferə buraxılmaq əvəzinə, tutulub saxlanıla bilər. Hazırda istifadəsinin məhdud və baha olmasına baxmayaraq,[235] karbonun tutulması və saxlanması əsrin ortalarına qədər karbon qazı emissiyalarının azaldılmasında mühüm rol oynaya bilər.[236] Bu taktika bioenerji istehsalı ilə birgə emissiyaların azalması və bioenerji yanacağının artması ilə nəticələnir; belə ki, bu zaman atmosferə buraxılan istixana qazlarının miqdarı tutulan və ya saxlanılan miqdardan daha az olur.[237] Karbon qazının aradan qaldırılması üçün istifadə olunan bioenerji istehsalı kimi metodların qlobal istiliyi 1,5 °C-ə salmaqda böyük rol oynayıb-oynamayacağı sual altındadır və onlara etibar etmək qlobal istiləşmə riskini daha da artırır.[215]

Əksər CO2 emissiyalarının karbon uducular tərəfindən udulub. Buraya bitki, torpaq və okean vasitəsilə olan udulmalar daxildir. (2020-ci il Qlobal Karbon Büdcəsi)

Daha böyük miqdarda karbon əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq üçün dünyadakı təbii karbon uducuları artırıla bilər.[238] Meşələrin bərpası və meşəlik olmayan ərazilərdə ağac əkilməsi karbonun atmosferdən karbon qazından təmizlənməsinin ən yaxşı vasitələrindəndir, amma onlar ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı bir sıra narahatlıqların yaranmasına səbəb olur. Torpaqdan karbonun ayrılması və sahillərdən karbonun ayrılması daha az anlaşılan metodlardandır.[239] Modellər quru ərazidəki emissiya təmizləmə metodlarının mümkünlüyü haqqında eyni fikirdə olmadıqlarından, onlara əsaslanan strategiyalar da risklidir.[240]

Adaptasiya

Adaptasiya "iqlimdəki hazırkı və ya gözlənilən dəyişikliklərə və onların təsirlərinə uyğunlaşma prosesi"dir. İqlim dəyişikliyi regionlar üzrə fərqləndiyi kimi, adaptasiya strategiyaları da dəyişir.[241] Belə ki, bəzi adaptasiyalar dəyiş-toqquş tələb etdiyi halda, digərləri sinerji və ortaq- faydalar da gətirir.[242] Kondisionerlərin istifadəsindəki artım insanlara istiliyin öhtəsindən daha yaxşı gəlmək imkanı verir, eyni zamanda enerji tələbatını da artırır.[243] Adaptasiyanın digər nümunələrinə inkişaf etdirilmiş sahil qorunması, fəlakətlər zamanı daha yaxşı idarəçiliyin təşkili, köməkli müstəmləkəçilik (bitkilərin və heyvan başqa yaşayış sahəsinə köçürülməsi) və daha dayanıqlı məhsulların inkişafı aiddir.[244]

Uyğunlaşma inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xüsusilə önəmlidir, çünki iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin əsas ağırlığının onların üzərinə düşəcəyi gözlənilir.[245] İnsanların adaptasiya olma bacarığı və potensialı adaptiv qabiliyyət adlanır; bu, müxtəlif regionlar və millətlər arasında qeyri-bərabər paylanıb və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə adətən daha azdır.[246] Uyğunlaşmanın bir sıra məhdudiyyətləri var və daha kəskin iqlim dəyişikliyi əlçatmaz dərəcədə bahalı ola biləcək daha transformativ adaptasiya tələb edir.[241] Dövləti sektoru, özəl sektor və icmaların hər biri adaptasiya sahəsində təcrübə qazanır və bu, getdikcə onların planının bir hissəsinə çevrilir.[247]

Siyasi tendensiya və siyasət
İqlim Dəyişikliyi Performans İndeksi ölkələri istixana qazı emissiyaları (40%), bərpa olunan enerji (20%), enerjin istifadəsi (20%) və iqlim siyasətinə (20%) görə təsnif edib.

İqlim dəyişikliyinə qarşı ən dözümsüz olan ölkələr əsasən qlobal istiləşmənin kiçik bir hissəsinə görə məsuliyyət daşıyırlar, bu da öz növbəsində ədalət məsələsi haqqında bir sıra suallar doğurur.[248] İqlim dəyişikliyi dayanıqlı inkişafla sıx şəkildə bağlıdır. Qlobal istiləşmənin məhdudlaşdırılması yoxsulluğun aradan qaldırılması və bərabərsizliyin azaldılması kimi Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmağı asanlaşdırır. Bu ikisi arasındakı əlaqə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi 13-də belə əks olunub: "İqlim dəyişikliyi və onun təsirləri ilə mübarizə aparmaq üçün təcili tədbir görmək".[249] Ərzaq, təmiz su və ekosistemin qorunması ilə bağlı məqsədlər iqlim mitiqasiyası ilə sinerji içindədir.[250]

İqlim dəyişikliyinin geosiyasəti mürəkkəbdir və çox vaxt müftəxor minici problemi ilə xarakterizə olunur; belə ki, bütün ölkələr digər ölkələrin həyata keçirdiyi mitiqasiyadan faydalanır, amma tək-tək ölkələr özləri az karbonlu iqtisadiyyata keçidə investisiya edən zaman itirirlər. Bu yanaşmaya dəfələrlə meydan oxunub. Məsələn, ictimai sağlamlıq və kömürdən istifadənin tədricən dayandırılması nəticəsində yerli mühitin yaxşılaşması kimi müsbət cəhətlər demək olar ki, bütün regionlarda çəkilən xərcləri üstələyir.[251] Bu yanaşmaya qarşı başqa bir arqument odur ki, təbii yanacağın idxalçıları keçid sayəsində iqsadi baxımdan qazanan tərəf olub, ixracatçıların təbii yanacağı sata bilməməsinə səbəb olur.[252]

Strategiya seçimləri

Strategiyaların, nizamnamələrin və hüquqların böyük əksəriyyəti istixana qazlarını azaltmaq üçün istifadə olunur. Karbon qiymətləndirməsi mexanizmlərinə karbon vergiləri və emissiya ticarəti sistemləri daxildir.[253] 2019-cu ildən etibarən, karbon qiymətləndirməsi qlobal istixana qazı emissiyalarının 20%-i əhatə edir.[254] Birbaşa qlobal təbii yanacaq subsidiyaları 2017-ci ildə 319 milyard dollara, hava çirklənməsi kimi dolayı xərclər də hesablandıqda isə bu məbləğ 5.2 trilyon dollara çatdı.[255] Bunların sona çatması qlobal karbon emissiyalarında 28%, havanın çirklənməsindən qaynaqlanan ölüm hallarında isə 46% azalmaya səbəb ola bilər.[256] Subsidiyalar təmiz enerjiyə keçidi dəstəkləmək üçün də istifadə oluna bilər.[257] İstixana qazlarını azalda biləcək daha praktik metodlara nəqliyyat vasitələrinin səmərəlilik standartları, bərpa olunan yanacaq standartları və ağır sənayedəki hava çirklənməsi nizamnamələri daxildir.[258] Kommunal xidmətlərin tələb olunduğu bəzi ölkələrdə bərpa olunan mənbələrdən əldə olunan elektrikin miqdarını məqsədilə bərpa olunan portfolio standartları qəbul edilib.[259]

Təbii yanacaqların istifadəsi azaldıqca özündə sosial və iqtisadi çətinlikləri ehtiva edən Sadəcə keçid müzakirələri baş qaldırır. Daha geniş icmaların rifahının təşkili, təsirə məruz qalmış sənayelərdə işçilərin işə götürülməsi buna misal ola bilər.[260] İqlim ədaləti mülahizələri (məsələn, Arktikada aborigenlərin üzləşdiyi) mitiqasiya strategiyalarının daha bir önəmli aspektidir.[261]

Beynəlxalq iqlim razılaşmaları
Ətraflı bax: Birləşmiş Dövlətlər İqlim Dəyişikliyi Çərçivə Konvensiyası
2000-ci ildən bəri Çində və dünyanın digər yerlərində CO2 emissiyalarının artımı ABŞ və Avropadakı istehsal göstəricilərini üstələyib.[262]
Digər bölgələrlə müqayisədə, Amerikada hər bir insan daha sürətlə karbon qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur.[262]

Demək olar ki, bütün ölkələr 1994-cü il Birləşmiş Dövlətlər İqlim Dəyişikliyi Çərçivə Konvensiyasının (BDİDÇK) iştirakçısıdır.[263] BDİDÇK-nin məqsədi insanların iqlim sisteminə təhlükəli müdaxiləsinin qarşısını almaqdır.[264] Konvensiyada qeyd olunduğu kimi, bunun üçün atmosferdə olan istixana qazı konsentrasiyalarının ekosistemlərin iqlim dəyişikliyinə təbii formada uyğunlaşa biləcəyi, qida istehsalına təhlükə yaratmadığı və davamlı iqtisadi inkişafa imkan verən bir səviyyəyə gətirilməsi tələb olunur.[265] BDİDÇK-nın imzalanmasından bəri qlobal emissiyalar daha da artmışdır; əslində, bu konvensiya emissiyaları məhdudlaşdırmır, sadəcə bunu həyata keçirən protokollar üçün bir çərçivə yaradır.[72] İllik konfranslar qlobal müzakirə mərhələsidir.[266]

1997-ci il Kioto protokolu BDİDÇK-nı genişləndirdi və bura əksər inkişaf etmiş ölkələrin öz emissiyalarını məhdudlaşdırması üçün məcburi hüquqi ödhəliklər daxil idi.[267] Atmosferdəki istixana qazlarının toplanmasında ən əsas rolu inkişaf etmiş ölkələr oynadığında, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə adam başına düşən emissiya nisbətən az olduğundan və bu ölkələrdə artan tələbatların ödənməsi zamanı emissiyaların da tədricən artacağından,[268] Qrup 77 (inkişaf etməkdə olan ölkələri təmsil edirdi) Kioto protokolu müzakirələri zamanı inkişaf etmiş ölkələrində emissiyaların azaldılmasında "aparıcı mövqedə olması"nı tələb etdi.[269]

2009-cu il Kopenhagen razılaşması özünün zəif məqsədlərinə görə çoxlarını məyus etdi və Qrup 77 daxil olmaqla, kasıb millətlər tərəfindən rədd edildi.[270] Birləşmiş tərəflər qlobal ortalama istilik artımını 2,0 °C-ə (3,6 °F) qədər məhdudlaşdırmağı hədəflədilər.[271] Razılaşma 2020-ci ilədək mitiqasiya və adaptasiyada yardım etmək üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrə ildə 100 milyard dollar göndərməyi qarşıya məqsəd qoydu və Yaşıl İqlim Fondunun yaradılmasını təklif etdi.[272] 2020-ci ildən etibarən fond gözlənilən hədəfinə çata bilmədi və maliyyələşmədə azalma riski yarandı və maliyyə azalması riski ilə qarşı-qarşıyadır.[273]

2015-ci ildə bütün BMT ölkələri qlobal istiləşməni 1,5 °C-dən (2,7 °F) aşağıda saxlamağı hədəfləyən Paris Sazişi ilə bağlı danışıqlar apardılar.[274] Bu saziş Kioto protokolunu əvəz etdi. Kioto protokolundan fərqli olaraq, Paris Sazişində heç bir məcburi emissiya hədəfi yox idi. Bunun əvəzinə, mütəmadi olaraq daha məqsədyönlü hədəflər qoymaq və hər beş ildən bir bu hədəfləri yenidən dəyərləndirmək məcburi hala gətirildi.[275] Paris Sazişi inkişaf etməkdə olan ölkələrə maddi baxımdan yardım edilməsinin zəruriliyini yenidən vurğuladı.[276] 2021-ci ilin fevralından 194 dövlət və Avropa İttifaqı müqavilə imzaladı, 188 dövlət və Avropa İttifaqı müqaviləni təsdiqlədi və ya qəbul etdi.[277]

Ozon təbəqəsini nazildən qazların emissiyalarının dayandırılmasına yönəlmiş beynəlxalq razılaşma olan 1987-ci il Montreal protokolu istixana qazlarının azaldılmasında xüsusilə bu məqsədlə irəli sürülmüş Kioto protokolundan daha effektiv ola bilərdi.[278] Montreal protokoluna edilən 2016-cı il Kiqali düzəlişi ozon təbəqəsini tükədən qadağan olunmuş qazları əvəz edən, güclü istixana qazı qrupu olan hidroflorokarbonların emissiyalarını azaldılması qarşıya məqsəd qoydu. Bu, Monreal protokolunu iqlim dəyişikliyinə qarşı daha güclü bir razılaşma halına gətirdi.[279]

Milli cavab reaksiyaları

2019-cu ildə Böyük Britaniya parlamenti rəsmi şəkildə iqlim fövqəladə vəziyyəti elan edən ilk milli dövlət oldu.[280] Digər ölkələr və yurisdiksiyalar da bu yolla getdilər.[281] 2019-cu ilin noyabrında Avropa Parlamenti "iqlim və ətraf mühit fövqəladə vəziyyəti" elan etdi[282] və Avropa Komissiyası 2050-ci ilə qədər Avropa İttifaqı ölkələrində karbon qazının neytral hala gətirməsi məqsədilə özünün Avropa Yaşıl sazişini irəli sürdü.[283] Asiyadakı əsas ölkələr də buna bənzər vədlər verdilər: Cənubi Koreya və Yaponiya 2050-ci, Çin isə 2060-cı ilə qədər karbonun neytrallaşdırılacağına söz verdilər.[284]

Elmi razılaşma
İqlim ekspertləri (2010–2015) arasında insanlardan qaynaqlanan qlobal istiləşmə haqda elmi razılaşmanın akademik tədqiqatları göstərir ki, razılaşma səviyyəsi iqlim elmindəki təcrübə ilə əlaqəlidir.[285]

İqlim üzrə alimlərin 90–100%-i (bu, konkret sualdan, zamanlama və nümunə metodologiyasından asılıdır) qlobal səth temperaturlarının son onilliklərdə artdığı və bunun səbəbinin insanlardan qaynaqlanan istixana qazı emissiyaları olduğu fikrində həmfikirdir.[286] Antropoloji qlobal istiləşməni araşdıran elm adamları arasındakı həmfikirlilik faizi 2019-cu ildən etibarən 100%-ə çatıb.[287] Bu yanaşma ilə razılaşmayan heç bir milli və ya beynəlxalq elmi qurum yoxdur.[288] İnsanları iqlim dəyişikliyinin təsirindən qorumaq üçün tədbir görülməsi zərurəti haqqındakı razılıq getdikcə daha da artmış və milli elmi akademiyalar dünya liderlərini qlobal emissiyaları azaltmağa çağırmışdır.[289]

Elmi müzakirə jurnal məqalələrində üzə çıxır; onlar hər iki ildən bir İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel hesabatlarında müxtəlif elm adamları tərəfindən qiymətləndirilir.[290] 2013-cü ildə 5-ci İDHP qiymətləndirmə hesabatında "20-ci əsrin ortalarından bəri müşahidə olunan istiləşmənin əsas səbəbinin insan təsiri olması ehtimalının həddən artıq yüksək olduğu" bəyan olundu.[291] Onların 2018-ci il hesabatında alimlərin həmfikir olması öz əksini belə tapdı: "20-ci əsrin ortalarından bəri müşahidə olunan istiləşmənin əsas səbəbi insan təsiridir."[292] Alimlər 2017 və 2019-cu ildə insanlara fəlakətə gətirib çıxara biləcək iqlim dəyişikliyinin hazırkı trayektoriyası və bunun insanların əzab çəkməsinə səbəb olması haqda narahatlıqlarını ifadə edən iki xəbərdarlıq etdi.[293]

İctimaiyyət
Ətraflı bax: İqlim ünsiyyəti, Medianın iqlim dəyişikliyini ört-basdır etməsi, və İqlim dəyişikliyi haqda ictimai rəy

1980-ci illərin sonlarında iqlim dəyişikliyi beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini çəkdi.[294] 1990-cı illərin əvvəllərində mediada məsələni ört-basdır edən bir sıra çaşdırıcı xəbərlər yer aldığından, bu, ozon təbəqəsinin nazikləşməsi kimi digər ətraf mühit məsələləri ilə qarışdı.[295] Populyar mədəniyyətdə bu mövzunu işıqlandıran ilk film 2004-cü ildə çəkilən Birisigünoldu; bundan bir neçə il sonra isə Albert Qor Əlverişsiz həqiqət filmini çəkdi. İqlim dəyişikliyi haqda olan kitablar, hekayələr və filmlər iqlim fantastikası janrına aid edilir.[294]

İctimaiyyətin iqlim dəyişikliyini anlaması, eləcə də, duyduqları narahatlıq regionlara görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. 2015-ci ildə sorğuya cavab verənlərin 54%-i bunu "çox ciddi problem" kimi xarakterizə etsə də, amerikalılar və çinlilər (onların iqtisadiyatı illik ən böyük karbon emissiyası üçün məsuliyyət daşıyır) ən az narahat olan insanlar arasında idi.[296] 2018-ci ildə aparılan sorğu bir çox ölkələrdə bu məsələ ilə bağlı narahatlığı 2013-cü ilə nisbətdə artırdı. Çox yaxşı təhsil almış adamlar, bəzi ölkələrdə qadınlar və daha gənc insanlar iqlim dəyişikliyini ciddi bir təhlükə kimi hesab edirdilər. Amerika bu mövzuda çox böyük ayrılığı vardı.[297]

İnkar və dezinformasiya
Aldadıcı yanaşma yöntəmlərindən biri qısa bir zaman aralığını əks etdirən bir dataya istinad edərək, səhvən qlobal orta temperaturların yüksəlmədiyini bəyan etməkdir (bu, seçilmiş faktların nümayiş etdirilməsidir). Qısamüddətli istiləşməni göstərən göy xətlər uzunmüddətli istiləşməni göstərən qırmızı xətləri ört-basdır edir. Göy nöqtələr qlobal istiləşmə boşluğunu bildirir.[298]

Amerikada yaranan, daha sonra digər ölkələrə, xüsusilə, Kanada və Avstraliyaya yayılan iqlim dəyişikliyinin inkarı və dezinformasiya iqlim dəyişikliyi haqqındakı ictimai müzakirəyə güclü təsir göstərmişdir. İqlim dəyişikliyini inkar edənlərə təbii yanacaq şirkətləri, sənaye qrupları, mühafizəkar araşdırma mərkəzləri və ziddiyyyətli fikirdə olan alimlərin yaxşı mailiyyələşdirilmiş və nisbətən daha koordinasiyalı koalisiyası aiddir.[299] Əvvəlllər tütün sənayesinin etdiyi kimi, bu qrupların əsas strategiyası insanlarda elmi data və nəticələr haqqında şübhə oyandırmaqdır. Antropogen iqlim dəyişikliyinə dair elmi konsensusu inkar edən, rədd edən və ya ona qarşı yersiz şübhə duyanlar "iqlim dəyişikliyi skeptikləri" kimi damğalanırlar.[300]

İqlim dəyişikliyinin inkarının fərqli variasiyaları mövcuddur: bəziləri istiləşməsini baş verməsini tamamilə inkar edir, bəziləri istiləşmədən olduğunu qəbul etsə də, onu təbii təsirlərlə əlaqələndirir, digəriləri isə iqlim dəyişiliyinin mənfi təsirlərini ciddi qəbul etmir. İstehsalda elmlə bağlı mövcud olan qeyri-müəyyənlik daha sonralar istehsal olunmuş mübahisəyə çevrildi: belə ki, taktikalarda dəyişiklik edilməsinin qarşısını almaq üçün elmi cəmiyyətin daxilində də iqlim dəyişikliyi ilə bağlı önəmli qeyri-müəyyənliklər olduğu düşüncəsi yaradıldı.[301] Bu ideyaları təbliğ etmək üçün istifadə olunan strategiyalara elmi müəssisələrin tənqidi[302] və alimlərin maraqlarının ayrı-ayrılıqda sorğulanması aiddir.[303] İqlim dəyişikliyini inkar edən bloq və media iqlim dəyişikliyi haqda insanlarda yanlış anlayış formalaşmasını daha da gücləndirmişdir.[304]

Etiraz və məkhəmə işi

İqlim dəyişikliyinə qarşı ictimai nümayiş, təbii yanacaq divestisiyası və məhkəmə işi kimi etiraz formaları 2010-cu illərdə məşhurlaşdı.[305] Son zamanlar baş verən əsas nümayişlərə iqlim üçün məktəb tətilləri və sivil itaətsizlik daxildir.[306] Məktəb tətilində dünyanın müxtəlif yerlərindən olan gənclər isveç yeniyetmə Qreta Tunberqdən ilhamlanaraq, məktəbə getməkdən imtina edərək etiraz etdi.[307] "Extinction Rebellion" ("Yox olmaya qarşı üsyan") kimi qruplar həyata keçirdikləri kütləvi sivil itaətsizliklərlə etirazlarını bildirdilər.[308] Məhkəmə işi getdikcə iqlimlə bağlı məsələlərdə dəstəkləyici və gücləndirici vasitə kimi istifadə olunur; belə ki, məhkəmə işi dövlətlərin iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar məqsədyönlü tədbirlər görməsini və ya mövcud qanunları əməldə də tətbiq etməsini tələb edərək onları hədəf alır. Aktivistlər, səhmdarlar və investorlar tərəfindən təbii yanacaq şirkətlərinə qarşı açılan məhkəmə işləri əsasən itki və dəyən zərər üçün təzminat tələb edir.[309]

Kəşf
Tindalın ratio spektrofotometriyası (şəkil 1861-ci ilə aiddir) nə qədər infraqırmızı şüanın udulduğunu və mərkəzi borunusunu dolduran müxtəlif qazlar tərəfindən yayıldığını ölçdü.

Jozef Furye sadəcə günəş radiasiyasını nəzərə alaraq Yerin temperatunun niyə gözləniləndən daha çox olduğunu izah etmək üçün istixana effektini irəli sürdü. Atmosfer günəş radiasiyasını keçirdiyindən günəş enerjisi səthə çatır. Qızmış səhv infraqırmızı şüalar yayır, amma atmosfer intraqırmızı şüaları nisbətən daha az keçirir və planeti qızdıraraq enerji emissiyasını yavaşıdır.[310] 1859-cu ildən başlayaraq,[311] Con Tindal azot və oksigen (quru havanın 99%-i) infraqırmızı şüaları keçirdiyini, amma su buxarı və bəzi qazların izləri (xüsusilə, metan və karbon) həm infraqırmızı şüaları udduğunu, həm də qızan zaman infraqırmızı radiasiya yaydığını təsbit etdi. Bu qazların dəyişən konsentrasiyaları buz dövrləri də daxil olmaqla, "geoloqların araşdırmalarının üzə çıxardığı bütün iqlim mutasiyalarına" səbəb olmuş ola bilər.[312]

Svante Arrenius qeyd etdi ki, havadakı su buxarı mütəmadi olaraq dəyişir, karbon qazı uzunmüddətli geoloji proseslərlə müəyyən olunur. Buz dövrünün sonunda artmış karbon qazından qaynaqlanan istiləşmə öz təsirini fidbək prosesində gücləndirərək su buxarının miqdarını artıracaqdı. 1896-cı ildə o, bu növün ilk iqlim modelini nəşr etdirərək göstərdi ki, karbon qazının yarıya endirilməsi temperaturun aşağı düşməsinə səbəb olub buz dövrünün başlamasına gətirib çıxarmış ola bilər. Arrenius karbon qazı iki dəfə artırılarsa temperaturda gözlənilən artımın təxminən 5–6 °C (9.0–10.8 °F) olacağını hesabladı.[313] Əvvəlcə digər alimlər buna şübhə ilə yanaşırdılar; onlar istixana effektinin doymuş olduğuna, beləcə, karbon qazındakı artımın heç bir dəyişikliyə səbəb olmayacağına inanırdılar. Onlar iqlim dəyişikliyinin öz-özünə qaydasına düşəcəyini düşünürdülər.[314] 1938-ci ildən Qay Stüart Kalendar iqlimin istiləşdiyini və karbon səviyyələrinin artdığının sübutunu nəşr etdirdi,[315] amma onun hesablalarına qarşı həmin etirazlar yenə də vardı.[314]

1950-ci illərdə Qilbert Plass fərqli atmosfer təbəqələrini və infraqırmızı spektri özündə birləşdirən kompüter modeli yaratdı və artan karbon qazı səviyyələrinin yüksəldiyini ortaya çıxardı. Həmin onillikdə Hans Syuz karbon səviyyələrinin qalxdığına dair sübut tapdı, Rocer Revell okeanların artan karbonu udmayacağını göstərdi və onlar birgə davamlı olaraq artan Kilinq qrafikini qurmaqda Çarlz Kilinqə kömək etdilər.[314] Alimlər ictimaiyyəti xəbərdar etdi[316] və təhlükələr Ceyms Hansenin 1988-ci il konqres müddəasında işıqlandırıldı.[22] 1988-ci ildə dünya dövlətlərinə rəsmi tövsiyələr vermək üçün yaradılan İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel intizamarası araşdırmanı dəstəklədi.[317]

İstinadlar

Terminlərin izahı
  1. Emissiya (lat. emigro – köçürəm) – müəssisələrdən, yaşayış evlərindən, avtomobillərdən, vulkan püskürməsindən və s. maye və bərk çirkləndirici maddələrin və ya enerjinin (istilik, səs, radioaktiv şüalar, zəlzələ və s.) ətraf mühitə buraxılması (atılması)[2]
  2. Amflikasiya – orqanizmin ona kənardan olan təsirləri neytrallaşdırmaq qabiliyyəti[9]
  3. Permafrost (ing. permafrost – daimi donuşluq) – daimi donuşluqdakı torpaq. Məs. Sibirdə donmuş torpaq qatı bir neçə yüz metrə çatır.[10]

Qeydlər
  1. USGCRP Chapter 3, 2017 Figure 3.1 panel 2 Arxivləşdirilib 2018-04-09 at the Wayback Machine, Figure 3.3 panel 5 Arxivləşdirilib 2018-04-09 at the Wayback Machine.
  2. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov. Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. 2003. səh. 143. ISBN 5-8066-1512-X. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-19.
  3. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 4: İqlim sisteminin dəyişməsi açıq-aşkardır və 1950-ci illərdən bəri müşahidə olunan dəyişikliklərin bir çoxu onilliklər ərzində bənzəri görünməmiş dəyişikliklərdir. Atmosfer və okean isinib, qar və buzun miqdarı azalıb, dəniz səviyyəsi yüksəlib və istixana qazlarının konsentrasiyaları artıb; IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 54: İnsanların Dünya Sistemi üzərindəki təsirinin misli görünməmiş göstəricisinin və qlobal miqyasının çox sayda empirik sübutu (Steffen et al., 2016; Waters et al., 2016) bir çox alimi Yerin yeni geoloji epoxaya qədəm qoyduğunu anlamasına gətirib çıxardı: bu dövr Antroposen idi.
  4. EPA, 2020: Carbon dioxide (76%), Methane (16%), Nitrous Oxide (6%).
  5. EPA, 2020: Karbon qazı təbii yanacaqlar (kömür, təbii qaz və neft), qatı tullantılar, ağaclar və digər bioloji materiallar vasitəsilə, eyni zamanda, müəyyən kimyəvi reaksiyalar (məsələn, sement manufakturası) nəticəsində atmosferə daxil olur. Təbii yanacaqların istifadəsi CO2-nin əsas mənbəyidir. CO2 eyni zamanda insanların meşə təsərrüfatına və torpaqdan istifadə olunan digər sahələrə etdiyi birbaşa təsirlər - məsələn, meşələrin qırılması, kənd təsərrüfatı üçün sahələrin təmizlənməsi və torpaqların deqradasiyası - vasitəsilə ilə yayıla bilər. Kömür, təbii qaz və neftin istehsalı və nəqli zamanı ətrafa metan qazı yayılır. Metanın emissiyaları həm də heyvandarlıq və digər kənd təsərrüfatı sahələrindən məişət tullantılarının olduğu zibilxanalardakı üzvi tullantıların çürüməsindən qaynaqlanır.
  6. "Scientific Consensus: Earth's Climate is Warming". Climate Change: Vital Signs of the Planet. NASA JPL. 28 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2020.; Gleick, 7 January, 2017.
  7. IPCC SRCCL, 2019. səh. 7:Sənayedən əvvəlki dövrdən bəri quru səthində havanın temperaturu qlobal orta temperaturdan təxminən iki dəfə artmışdır. İqlim dəyişikliyi bir çox regionda səhralaşmaya və torpaqların deqradasiyasına "kömək etdi"; IPCC SRCCL, 2019. səh. 45: İqlim dəyişikliyi insan fəaliyyəti ilə birləşərək meşə yanğınlarının artmasında əhəmiyyətli rol oynayır və güman edilir ki, gələcəkdəki iqlim dəyişkənliyi tropik yağış meşələri kimi bir çox biomda meşə yanğınlarının baş vermə riskini və şiddətini artıracaq.
  8. USGCRP Chapter 9, 2017. səh. 260.
  9. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov. Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. 2003. səh. 22-23. ISBN 5-8066-1512-X. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-19.
  10. Qərib, Məmmədov; Mahmud, Xəlilov. Ekoloqların məlumat kitabı (PDF). Bakı: Elm Nəşriyyatı. 2003. səh. 352. ISBN 5-8066-1512-X. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-19.
  11. IPCC SROCC, 2019. səh. 16: Son onilliklər ərzində qlobal istiləşmə buzlaq örtüklərinin və buzlaqların yox olmasına, qar örtüyünün, arktik dəniz buzunun ölçüsünün və qalınlığının azalmasına, permafrost temperaturunun artması nəticəsində kriosferin həddən artıq kiçilməsinə gətirib çıxarmışdır.
  12. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 77, 3.2
  13. EPA. "Climate Impacts on Ecosystems". 19 January 2017. 27 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 February 2019. Dağ və arktik ekosistemlər və bioloji növlər iqlim dəyişikliyinə qarşı xüsusən həssasdır ... Okean temperaturu qızdıqca və okeanın turşuluğu artdıqca yosun ağarması və mərcanların getdikcə yox olması hallarının artması ehtimal olunur.
  14. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 13-16; WHO, Nov, 2015: "İqlim dəyişikliyi 21-ci əsrdə qlobal sağlamlığa qarşı yönəlmiş ən böyük təhdiddir. Sağlamlıq işçilərinin indiki və gələcək nəsillər qarşısında vəzifə borcu var. Onlar insanları iqlim dəyişikliyinin təsirlərindən – daha isti hava dalğalarından və digər ekstremal hava hadisələrindən; malyariya, denq qızdırması və vəba kimi yoluxucu xəstəliklərin meydana çıxmasından; malnutrisiyanın təsirlərindən qorumada, eləcə də, ətraf mühit çirklənməsinin səbəb olduğu xərçəng, tənəffüs, ürək-damar və yoluxucu olmayan digər xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanların müalicə olunmasında ön cəbhədə yer alırlar."
  15. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 64: SCO2-nin dayanıqlı antropogen emissiyaları və onilliklər ərzində azalmaqla olan, CO2-ə aid olmayan, qeyri-antropogen hərəkətverici qüvvələr dəniz səviyyəsinin yüksəlməsini və ya iqlim sistemi tənzimlənməsinin bir çox digər aspektlərini dayandırmasa da, bu dövrdə antropogen qlobal istiləşməni dayandıracaq.
  16. Lindsey, Dahlman, 2020
  17. NASA, Mitigation and Adaptation, 2020
  18. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 17, SPM 3.2
  19. Climate Action Tracker, 2019. səh. 1: Hazırda verilən vədlərə əsasən, dünya əsrin sonuna kimi 2.8°C-ə - Parisdə razılaşılan limitin iki qatına yaxın - qədər isinəcək. Hökumətlər hətta Parisdə qoyduqları 3°C limitindən belə çox uzaqdırlar.; United Nations Environment Programme, 2019. səh. 27.
  20. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 95: In model pathways with no or limited overshoot of 1.5°C, global net anthropogenic CO2 emissions decline by about 45% from 2010 levels by 2030 (40–60% interquartile range), reaching net zero around 2050 (2045–2055 interquartile range); Rogelj və b..
  21. NASA, 5 December, 2008.
  22. Weart "The Public and Climate Change: The Summer of 1988", "News reporters gave only a little attention …" Arxivləşdirilib 2016-11-11 at the Wayback Machine.
  23. Joo və b. 2015.
  24. NOAA, 17 June, 2015: "when scientists or public leaders talk about global warming these days, they almost always mean human-caused warming"; IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 120: "Climate change refers to a change in the state of the climate that can be identified (e.g., by using statistical tests) by changes in the mean and/or the variability of its properties and that persists for an extended period, typically decades or longer. Climate change may be due to natural internal processes or external forcings such as modulations of the solar cycles, volcanic eruptions and persistent anthropogenic changes in the composition of the atmosphere or in land use."
  25. NASA, 7 July, 2020; Shaftel, 2016: "Şablon:Thinsp'Climate change' and 'global warming' are often used interchangeably but have distinct meanings. … Global warming refers to the upward temperature trend across the entire Earth since the early 20th century … Climate change refers to a broad range of global phenomena …[which] include the increased temperature trends described by global warming."; Associated Press, 22 September, 2015: "The terms global warming and climate change can be used interchangeably. Climate change is more accurate scientifically to describe the various effects of greenhouse gases on the world because it includes extreme weather, storms and changes in rainfall patterns, ocean acidification and sea level.".
  26. Hodder, Martin, 2009; BBC Science Focus Magazine, 3 February, 2020.
  27. The Guardian, 17 May, 2019; BBC Science Focus Magazine, 3 February, 2020.
  28. USA Today, 21 November, 2019.
  29. Neukom və b. 2019.
  30. "Global Annual Mean Surface Air Temperature Change". NASA. 16 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 February 2020.
  31. EPA, 2016: The U.S. Global Change Research Program, the National Academy of Sciences, and the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) have each independently concluded that warming of the climate system in recent decades is "unequivocal". This conclusion is not drawn from any one source of data but is based on multiple lines of evidence, including three worldwide temperature datasets showing nearly identical warming trends as well as numerous other independent indicators of global warming (e.g. rising sea levels, shrinking Arctic sea ice).
  32. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 4; WMO, 2019. səh. 6.
  33. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 81.
  34. IPCC AR5 WG1 Ch2, 2013. səh. 162.
  35. IPCC AR5 WG1 Ch5, 2013. səh. 386; Neukom və b. 2019.
  36. IPCC AR5 WG1 Ch5, 2013. səh. 389, 399–400: "The PETM [around 55.5–55.3 million years ago] was marked by ... global warming of 4 °C to 7 °C ... Deglacial global warming occurred in two main steps from 17.5 to 14.5 ka [thousand years ago] and 13.0 to 10.0 ka."
  37. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 54.
  38. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 57: This report adopts the 51-year reference period, 1850–1900 inclusive, assessed as an approximation of pre-industrial levels in AR5 ... Temperatures rose by 0.0 °C–0.2 °C from 1720–1800 to 1850–1900; Hawkins və b. 2017. səh. 1844.
  39. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 4–5: "Global-scale observations from the instrumental era began in the mid-19th century for temperature and other variables ... the period 1880 to 2012 ... multiple independently produced datasets exist."
  40. Kennedy və b. 2010. səh. S26. Figure 2.5.
  41. Kennedy və b. 2010. səh. S26, S59–S60; USGCRP Chapter 1, 2017. səh. 35.
  42. IPCC AR4 WG2 Ch1, 2007, Sec. 1.3.5.1, p. 99.
  43. "Global Warming". NASA JPL. 14 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 September 2020. Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes.
  44. United States Environmental Protection Agency, 2016. səh. 5: "Black carbon that is deposited on snow and ice darkens those surfaces and decreases their reflectivity (albedo). This is known as the snow/ice albedo effect. This effect results in the increased absorption of radiation that accelerates melting."
  45. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 7.
  46. Sutton, Dong və Gregory, 2007.
  47. "Climate Change: Ocean Heat Content". NOAA. 2018. 12 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2019.
  48. IPCC AR5 WG1 Ch3, 2013. səh. 257: "Ocean warming dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.
  49. NOAA, 10 July, 2011.
  50. IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 1062; IPCC SROCC Ch3, 2019. səh. 212.
  51. NASA, 12 September, 2018.
  52. Delworth, Zeng, 2012. səh. 5; Franzke və b. 2020.
  53. National Research Council, 2012. səh. 9.
  54. IPCC AR5 WG1 Ch10, 2013. səh. 916.
  55. Knutson, 2017. səh. 443; IPCC AR5 WG1 Ch10, 2013. səh. 875–876.
  56. USGCRP, 2009. səh. 20.
  57. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 13–14.
  58. NASA. "The Causes of Climate Change". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 8 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 May 2019.
  59. IPCC AR4 WG1 Ch1, 2007, FAQ1.1: "To emit 240 W m−2, a surface would have to have a temperature of around −19 °C (−2 °F). This is much colder than the conditions that actually exist at the Earth's surface (the global mean surface temperature is about 14 °C).
  60. ACS. "What Is the Greenhouse Effect?". 26 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2019.
  61. Schmidt və b. 2010; USGCRP Climate Science Supplement, 2014. səh. 742.
  62. Wang, Shugart və Lerdau, 2017.
  63. The Guardian, 19 February, 2020.
  64. WMO, 2020. səh. 5.
  65. Siegenthaler və b. 2005; Lüthi və b. 2008.
  66. BBC, 10 May, 2013.
  67. Olivier, Peters, 2019. səh. 14, 16–17, 23
  68. Our World in Data, 18 September, 2020.
  69. Olivier, Peters, 2019. səh. 17; Our World in Data, 18 September, 2020; EPA, 2020: Greenhouse gas emissions from industry primarily come from burning fossil fuels for energy, as well as greenhouse gas emissions from certain chemical reactions necessary to produce goods from raw materials; "Redox, extraction of iron and transition metals". 2022-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-24. Hot air (oxygen) reacts with the coke (carbon) to produce carbon dioxide and heat energy to heat up the furnace. Removing impurities: The calcium carbonate in the limestone thermally decomposes to form calcium oxide. calcium carbonate → calcium oxide + carbon dioxide; Kvande, 2014: Carbon dioxide gas is formed at the anode, as the carbon anode is consumed upon reaction of carbon with the oxygen ions from the alumina (Al2O3). Formation of carbon dioxide is unavoidable as long as carbon anodes are used, and it is of great concern because CO2 is a greenhouse gas
  70. EPA, 2020; Global Methane Initiative, 2020: Estimated Global Anthropogenic Methane Emissions by Source, 2020: Enteric fermentation (27%), Manure Management (3%), Coal Mining (9%), Municipal Solid Waste (11%), Oil & Gas (24%), Wastewater (7%), Rice Cultivation (7%).
  71. Michigan State University, 2014: Nitrous oxide is produced by microbes in almost all soils. In agriculture, N2O is emitted mainly from fertilized soils and animal wastes – wherever nitrogen (N) is readily available.; EPA, 2019: Agricultural activities, such as fertilizer use, are the primary source of N2O emissions; Davidson, 2009: 2.0% of manure nitrogen and 2.5% of fertilizer nitrogen was converted to nitrous oxide between 1860 and 2005; these percentage contributions explain the entire pattern of increasing nitrous oxide concentrations over this period.
  72. EPA, 2019.
  73. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 10.
  74. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 450.
  75. Haywood, 2016. səh. 456; McNeill, 2017; Samset və b. 2018.
  76. IPCC AR5 WG1 Ch2, 2013. səh. 183.
  77. He və b. 2018; Storelvmo və b. 2016.
  78. Ramanathan, Carmichael, 2008.
  79. Wild və b. 2005; Storelvmo və b. 2016; Samset və b. 2018.
  80. Twomey, 1977.
  81. Albrecht, 1989.
  82. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 78.
  83. Ramanathan, Carmichael, 2008; RIVM, 2016.
  84. Sand və b. 2015.
  85. Ritchie, Roser, 2018
  86. The Sustainability Consortium, 13 September, 2018; UN FAO, 2016. səh. 18.
  87. Curtis və b. 2018.
  88. World Resources Institute, 8 December, 2019.
  89. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 172: "The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is −0.10 ± 0.14°C; it ranges from −0.57°C to +0.06°C ... This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo: historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land".
  90. Schmidt, Shindell və Tsigaridis, 2014; Fyfe və b. 2016.
  91. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 78.
  92. National Research Council, 2008. səh. 6.
  93. "Is the Sun causing global warming?". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 5 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 May 2019.
  94. IPCC AR4 WG1 Ch9, 2007. səh. 702–703; Randel və b. 2009.
  95. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 79
  96. Fischer, Aiuppa, 2020
  97. "Thermodynamics: Albedo". NSIDC. 11 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 October 2017.
  98. "The study of Earth as an integrated system". Vitals Signs of the Planet. Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory / California Institute of Technology. 2013. 26 February 2019 tarixində arxivləşdirilib..
  99. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 89–91
  100. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 89–90
  101. Wolff və b. 2015: "the nature and magnitude of these feedbacks are the principal cause of uncertainty in the response of Earth's climate (over multi-decadal and longer periods) to a particular emissions scenario or greenhouse gas concentration pathway."
  102. Williams, Ceppi və Katavouta, 2020
  103. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 90.
  104. NASA, 28 May, 2013.
  105. Cohen və b. 2014.
  106. Turetsky və b. 2019.
  107. NASA, 16 June, 2011: "So far, land plants and the ocean have taken up about 55 percent of the extra carbon people have put into the atmosphere while about 45 percent has stayed in the atmosphere. Eventually, the land and oceans will take up most of the extra carbon dioxide, but as much as 20 percent may remain in the atmosphere for many thousands of years."
  108. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 133, 144.
  109. Melillo və b. 2017: Our first-order estimate of a warming-induced loss of 190 Pg of soil carbon over the 21st century is equivalent to the past two decades of carbon emissions from fossil fuel burning.
  110. USGCRP Chapter 2, 2017. səh. 93–95
  111. Dean və b. 2018
  112. Wolff və b. 2015
  113. Carbon Brief, 15 January, 2018, "Who does climate modelling around the world?".
  114. IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 120.
  115. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What are the different types of climate models?".
  116. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What is a climate model?".
  117. Stott, Kettleborough, 2002.
  118. IPCC AR4 WG1 Ch8, 2007, FAQ 8.1.
  119. Stroeve və b. 2007; National Geographic, 13 August, 2019.
  120. Liepert, Previdi, 2009.
  121. Rahmstorf və b. 2007; Mitchum və b. 2018.
  122. USGCRP Chapter 15, 2017.
  123. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014, Sec. 2.1.
  124. IPCC AR5 WG1 Technical Summary, 2013. səh. 79–80.
  125. IPCC AR5 WG1 Technical Summary, 2013. səh. 57.
  126. Carbon Brief, 15 January, 2018, "What are the inputs and outputs for a climate model?".
  127. Riahi və b. 2017; Carbon Brief, 19 April, 2018.
  128. IPCC AR5 WG3 Ch5, 2014. səh. 379–380.
  129. Matthews və b. 2009.
  130. Carbon Brief, 19 April, 2018; Meinshausen, 2019. səh. 462.
  131. Rogelj və b. 2019.
  132. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 12.
  133. NOAA, 2017.
  134. Hansen və b. 2016; Smithsonian, 26 June, 2016.
  135. USGCRP Chapter 15, 2017. səh. 415.
  136. Scientific American, 29 April, 2014; Burke, Stott, 2017.
  137. WCRP Global Sea Level Budget Group, 2018.
  138. IPCC SROCC Ch4, 2019. səh. 324: GMSL (global mean sea level, red) will rise between 0.43 m (0.29–0.59 m, likely range) (RCP2.6) and 0.84 m (0.61–1.10 m, likely range) (RCP8.5) by 2100 (medium confidence) relative to 1986–2005.
  139. DeConto, Pollard, 2016.
  140. Bamber və b. 2019
  141. Zhang və b. 2008.
  142. IPCC AR5 WG1 Ch11, 2013. səh. 995; Alkama və b. 2020.
  143. IPCC SROCC Summary for Policymakers, 2019. səh. 18.
  144. Doney və b. 2009.
  145. Deutsch və b. 2011
  146. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 510; "Climate Change and Harmful Algal Blooms". EPA. 29 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 September 2020.
  147. IPCC SR15 Ch3, 2018. səh. 283.
  148. "Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets". NESSC. 12 November 2018. 26 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2019.
  149. Clark və b. 2008.
  150. Liu və b. 2017.
  151. National Research Council, 2011. səh. 14; IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 88–89, FAQ 12.3.
  152. IPCC AR5 WG1 Ch12, 2013. səh. 1112
  153. Crucifix, 2016
  154. Smith və b. 2009; Levermann və b. 2013.
  155. IPCC SR15 Ch3, 2018. səh. 218.
  156. IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 133
  157. IPCC SRCCL Summary for Policymakers, 2019. səh. 7; Zeng, Yoon, 2009.
  158. Turner və b. 2020. səh. 1
  159. Urban, 2015
  160. Poloczanska və b. 2013; Lenoir və b. 2020.
  161. Smale və b. 2019.
  162. IPCC SROCC Summary for Policymakers, 2019. səh. 13
  163. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 510
  164. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 451
  165. "Coral Reef Risk Outlook". National Oceanic and Atmospheric Administration. 25 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 April 2020. At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels.
  166. Carbon Brief, 7 January, 2020.
  167. IPCC AR5 WG2 Ch28, 2014. səh. 1596: "Within 50 to 70 years, loss of hunting habitats may lead to elimination of polar bears from seasonally ice-covered areas, where two-thirds of their world population currently live."
  168. "What a changing climate means for Rocky Mountain National Park". National Park Service. 17 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 April 2020.
  169. IPCC AR5 WG2 Ch18, 2014. səh. 983, 1008.
  170. IPCC AR5 WG2 Ch19, 2014. səh. 1077.
  171. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 8, SPM 2
  172. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 13, SPM 2.3
  173. IPCC AR5 WG2 Ch11, 2014. səh. 720–723.
  174. Costello və b. 2009; Watts və b. 2015; IPCC AR5 WG2 Ch11, 2014. səh. 713
  175. Watts və b. 2019. səh. 1836, 1848
  176. Watts və b. 2019. səh. 1841, 1847
  177. WHO, 2014
  178. Springmann və b. 2016. səh. 2; Haines, Ebi, 2019
  179. Haines, Ebi, 2019, Figure 3; IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 15, SPM 2.3
  180. WHO, Nov, 2015
  181. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 451.
  182. Zhao və b. 2017; IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 439
  183. IPCC AR5 WG2 Ch7, 2014. səh. 488
  184. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 462
  185. IPCC SROCC Ch5, 2019. səh. 503
  186. Holding və b. 2016; IPCC AR5 WG2 Ch3, 2014. səh. 232–233.
  187. DeFries və b. 2019. səh. 3; Krogstrup, Oman, 2019. səh. 10.
  188. Diffenbaugh, Burke, 2019; The Guardian, 26 January, 2015; Burke, Davis və Diffenbaugh, 2018.
  189. IPCC AR5 WG2 Ch13, 2014. səh. 796–797.
  190. Hallegatte və b. 2016. səh. 12
  191. IPCC AR5 WG2 Ch13, 2014. səh. 796
  192. Mach və b. 2019
  193. IPCC SROCC Ch4, 2019. səh. 328
  194. UNHCR, 2011. səh. 3.
  195. Matthews, 2018. səh. 399
  196. Balsari, Dresser və Leaning, 2020
  197. Cattaneo və b. 2019; UN Environment, 25 October, 2018.
  198. Flavell, 2014. səh. 38; Kaczan, Orgill-Meyer, 2020
  199. Serdeczny və b. 2016.
  200. IPCC SRCCL Ch5, 2019. səh. 439, 464.
  201. National Oceanic and Atmospheric Administration. "What is nuisance flooding?". August 18, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 8, 2020.
  202. Kabir və b. 2016.
  203. Van Oldenborgh və b. 2019.
  204. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 7
  205. IPCC AR5 SYR Glossary, 2014. səh. 125.
  206. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 12.
  207. IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 15.
  208. United Nations Environment Programme, 2019. səh. XX.
  209. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 109.
  210. Teske, ed., 2019. səh. xxiii.
  211. World Resources Institute, 8 August, 2019.
  212. Bui və b. 2018. səh. 1068; IPCC SR15 Summary for Policymakers, 2018. səh. 17.
  213. IPCC SR15, 2018. səh. 17, C.3
  214. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 125
  215. IPCC SR15, 2018. səh. 34
  216. IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 347–352
  217. Friedlingstein və b. 2019.
  218. United Nations Environment Programme, 2019. səh. 46.; Vox, 20 September, 2019.; "The Role of Firm Low-Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation". 2022-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-09.
  219. Teske və b. 2019. səh. 163, Table 7.1.
  220. REN21, 2020. səh. 32, Fig.1.
  221. Ritchie, 2019; United Nations Environment Programme, 2019. səh. XXIV, Fig.ES.5
  222. The Guardian, 6 April, 2020.
  223. Dunai, Marton; De Clercq, Geert. "Nuclear energy too slow, too expensive to save climate: report". Reuters. 23 September 2019. 16 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2021. The cost of generating solar power ranges from $36 to $44 per megawatt hour (MWh), the WNISR said, while onshore wind power comes in at $29–56 per MWh. Nuclear energy costs between $112 and $189. Over the past decade, (costs) for utility-scale solar have dropped by 88% and for wind by 69%. For nuclear, they have increased by 23%.
  224. United Nations Environment Programme, 2019. səh. XXIII, Table ES.3; Teske, ed., 2019. səh. xxvii, Fig.5.
  225. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 131, Figure 2.15; Teske, 2019. səh. 409–410.
  226. IPCC SR15 Ch2, 2018. səh. 142–144; United Nations Environment Programme, 2019, Table ES.3 & p.49.
  227. IPCC AR5 WG3 Ch9, 2014. səh. 686–694.
  228. Watts və b. 2019. səh. 1854; WHO, 2018. səh. 27.
  229. Watts və b. 2019. səh. 1837
  230. WHO, 2018. səh. 27; Vandyck və b. 2018.
  231. World Resources Institute, December, 2019. səh. 1.
  232. World Resources Institute, December, 2019. səh. 10.
  233. IPCC AR5 WG3 Ch10, 2014. səh. 753–762; IRENA, 2019. səh. 49.
  234. "Low and zero emissions in the steel and cement industries" (PDF). 13-20–38. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-10.
  235. IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 326–327; Bednar, Obersteiner və Wagner, 2019; European Commission, 28 November, 2018. səh. 188.
  236. Bui və b. 2018. səh. 1068
  237. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 125; Bednar, Obersteiner və Wagner, 2019
  238. World Resources Institute, 8 August, 2019: IPCC SRCCL Ch2, 2019. səh. 189–193.
  239. Ruseva və b. 2020.
  240. Krause və b. 2018. səh. 3026–3027
  241. IPCC SR15 Ch4, 2018. səh. 396–397
  242. IPCC AR5 SYR, 2014, p. 112.
  243. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 457
  244. NASA's Global Climate Change. "Global climate change adaptation and mitigation". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 3 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2019.
  245. Cole, 2008.
  246. IPCC AR4 WG2 Ch19, 2007. səh. 796.
  247. IPCC AR5 SYR, 2014. səh. 54.
  248. IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers, 2014. səh. 17, Section 3.
  249. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 447; United Nations (2017) Resolution adopted by the General Assembly on 6 July 2017, Work of the Statistical Commission pertaining to the 2030 Agenda for Sustainable Development (A/RES/71/313 Arxivləşdirilib 2020-10-23 at the Wayback Machine)
  250. IPCC SR15 Ch5, 2018. səh. 477
  251. Rauner və b. 2020.
  252. Mercure və b. 2018.
  253. Union of Concerned Scientists, 8 January, 2017; Hagmann, Ho və Loewenstein, 2019.
  254. World Bank, June, 2019. səh. 12, Box 1.
  255. Watts və b. 2019. səh. 1866
  256. UN Human Development Report, 2020. səh. 10
  257. International Institute for Sustainable Development, 2019. səh. iv.
  258. ICCT, 2019. səh. iv; Natural Resources Defense Council, 29 September, 2017.
  259. National Conference of State Legislators, 17 April, 2020; European Parliament, February, 2020.
  260. Carbon Brief, 4 Jan, 2017.
  261. UNCTAD, 2009.
  262. Friedlingstein və b. 2019, Table 7.
  263. UNFCCC, "What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?"
  264. UNFCCC, 1992, Article 2.
  265. IPCC AR4 WG3 Ch1, 2007. səh. 97.
  266. UNFCCC, "What are United Nations Climate Change Conferences?".
  267. Kyoto Protocol, 1997; Liverman, 2009. səh. 290.
  268. Liverman, 2009. səh. 290.
  269. Dessai, 2001. səh. 4; Grubb, 2003.
  270. Müller, 2010; The New York Times, 25 May, 2015; UNFCCC: Copenhagen, 2009; EUobserver, 20 December, 2009.
  271. UNFCCC: Copenhagen, 2009.
  272. Conference of the Parties to the Framework Convention on Climate Change. Copenhagen. 7–18 December 2009. un document= FCCC/CP/2009/L.7. 18 October 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2010.
  273. Cui, Lianbiao; Sun, Yi; Song, Malin; Zhu, Lei. "Co-financing in the green climate fund: lessons from the global environment facility". Climate Policy. 20 (1). 2020: 95–108. doi:10.1080/14693062.2019.1690968. ISSN 1469-3062.
  274. Paris Agreement, 2015
  275. Climate Focus, 2015. səh. 3; Carbon Brief, 8 October, 2018.
  276. Climate Focus, 2015. səh. 5.
  277. "Status of Treaties, United Nations Framework Convention on Climate Change". United Nations Treaty Collection. 19 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.; Salon, 25 September, 2019.
  278. Goyal və b. 2019.
  279. Yeo, Sophie. "Explainer: Why a UN climate deal on HFCs matters". Carbon Brief (ingilis). 2016-10-10. 2022-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-10.
  280. BBC, 1 May, 2019; Vice, 2 May, 2019.
  281. The Verge, 27 December, 2019.
  282. The Guardian, 28 November, 2019
  283. Politico, 11 December, 2019.
  284. The Guardian, 28 October, 2020
  285. Cook və b. 2016
  286. Cook və b. 2016; NASA, Scientific Consensus, 2020
  287. Powell, James. "Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming". Bulletin of Science, Technology & Society. 37 (4). 20 November 2019: 183–184. doi:10.1177/0270467619886266. 13 August 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 November 2020.
  288. NRC, 2008. səh. 2; Oreskes, 2007. səh. 68; Gleick, 7 January, 2017
  289. Joint statement of the G8+5 Academies, (2009); Gleick, 7 January, 2017.
  290. Royal Society, 2005.
  291. IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers, 2013. səh. 17, D.3.
  292. IPCC SR15 Ch1, 2018. səh. 53
  293. Ripple və b. 2017; Ripple və b. 2019; Fletcher, 2019. səh. 9
  294. Weart "The Public and Climate Change (since 1980)".
  295. Newell, 2006. səh. 80; Yale Climate Connections, 2 November, 2010.
  296. Pew Research Center, 2015
  297. Pew Research Center, 18 April, 2019
  298. Stover, 2014
  299. Dunlap, McCright, 2011. səh. 144, 155; Björnberg və b. 2017.
  300. Oreskes, Conway, 2010; Björnberg və b. 2017.
  301. Dunlap, McCright, 2015. səh. 308.
  302. Dunlap, McCright, 2011. səh. 146.
  304. Harvey və b. 2018.
  305. The New York Times, 29 April, 2017.
  306. Gunningham, 2018.
  307. The Guardian, 19 March, 2019; Boulianne, Lalancette və Ilkiw, 2020.
  308. Deutsche Welle, 22 June, 2019.
  309. Setzer, Byrnes, 2019.
  310. Archer, Pierrehumbert, 2013. səh. 10–14.
  311. Tyndall, 1861.
  312. Archer, Pierrehumbert, 2013. səh. 39–42; Fleming, 2008, Tyndall. In 1856 Eunice Newton Foote experimented using glass cylinders filled with different gases heated by sunlight, but her apparatus could not distinguish the infrared greenhouse effect. She found moist air warmed more than dry air, and Şablon:Co2 warmed most, so she concluded higher levels of this in the past would have increased temperatures: Huddleston, 2019.
  313. Lapenis, 1998
  314. Weart "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect"; Fleming, 2008, Arrhenius.
  315. Callendar, 1938; Fleming, 2007.
  316. Weart "Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)".
  317. Weart, 2013. səh. 3567.

Xarici keçidlər
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.