İşraqilik

Müsəlman dünyasında fəlsəfənin nüfuzunu itirməsi və sönük sahəyə çevrilərək tarix səhnəsindən silinməsi faktı təhlil edilərkən əsas səbəb kimi Əbu Hamid əl-Qəzalinin islam fəlsəfəsi əleyhinə fundamental çıxışı göstərilir. Amma biz bunu təqlidi-emosional yanaşmanın meydana çıxardığı arqument hesab edirik. Düzdür, Qəzalinin fəlsəfəyə qarşı çıxmasından sonra müsəlman ziyalıları arasında bu elmlə məşğul olmaq öz aktuallığını itirmişdi. Lakin bəzi müəlliflərə görə, Qəzalinin tənqidlərindən sonra Şərqdə nüfuzunu itirən təlim rasional məşşailik fəlsəfəsi olmuşdur[1]. Bir tərəfdən, İbn Rüşdün ölümündən sonra məşşailik süqut etmiş, digər tərəfdən, yeni fəlsəfi təlim – işraqilik təşəkkül tapmışdı. İşraqilik “məşşailik və işraqilikdə dərya olan”[2] “şeyx əl-məqtul” (öldürülmüş şeyx), “şeyx əş-şəhid” (şəhid şeyx)[3], “əl-feyləsuf əl-məqtul” (öldürülmüş filosof) (5, 6) və “şeyx əl-işraq”[4] ləqəbləri ilə tanınan Şihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn Həbəş Sührəvərdi (1154-1191) tərəfi ndən qurulmuşdu. İşraqilik bilikləri kəsbdə mistik təcrübə (zövq) və intuisiyaya (kəşf, həds) əsaslanan teosofi k təlim idi və rasional məşşailik fəlsəfəsinin antipodu sayılırdı[5]. XII əsrdən sonra Şərqdə fəlsəfi düşüncəni təmsil edən işraqilik Şührəvərdinin, Şəmsəddin Şəhrəzurinin (vəfatı - 1288), İbn Kəmmunənin (1215- 1284), Qütbəddin Şirazinin (1236-1310), Nəsirəddin Tusinin (1201-1274), Cəlaləddin Dəvvaninin (1427- 1502), Məhəmməd Baqir Mir Damad (1551-1631) və Molla Sədranın (1571-1640) timsalında məşşailiyin süqutundan sonra da öz mövcudluğunu davam etdirmişdir[6].

İşraqiliyin islam metodoloji fikri tarixindəki yerini müəyyənləşdirmək üçün bu məktəbin nümayəndələrinin həqiqəti kəsb və biliyi hasil məqsədilə istifadə etdikləri metodları öyrənmək lazımdır. “Hikmət əl-işraq” (İşraq fəlsəfəsi) kitabının əvvəlində Sührəvərdi işraqiliyin məzmunu və digər fəlsəfi təlimlərlə əlaqəsi məsələsinə toxunur. Filosofa görə, “qədim hikmət”, yəni qədim dövrün fəlsəfəsində iki başlıca metoddan istifadə edilmişdir: a) isbatlama (istidlal) metodu (əl-hikmə əl-bəhsiyyə); b) mistik təcrübə və intuisiya metodu (əl-hikmə əz-zövqiyyə)[5]. Həqiqətə nail olmaq üçün bu iki metod bir-birini tamamlamalıdır. Çünki düşünmə və rasional idrak (müaqələ) vasitəsilə həqiqi biliyin – həqiqətin kəsbi mümkün deyildir; həqiqətə çatmada təcrübə (zövq) əsasdır[7]. Şührəvərdi iddiasını onunla əsaslandırmağa çalışır ki, Aristoteldən başlayaraq rasional metoddan istifadə etmiş filosoflar bir-biri ilə ixtilafdadırlar. O, rasionalist məşşai filosofl ara xitabən deyirdi: “Sizin abstrakt mühakimə (nəzər) və idrak metodunuz şeylərin xüsusiyyətlərini sadalamağa yarayır. Amma cismin mahiyyətindən xəbəriniz yoxdur. Şeylərin mahiyyətinə nüfuz etmək üçün başqa yol tapmaq lazımdır”[7]. Sührəvərdinin kitablarında bu yol “irrasional intuisiya”dır (mükaşəfə)[8]. Lakin Sührəvərdi bu 174 iki üsulu bir-birindən fərqləndirmir: intuisiya üsulu, rasional mühakimə və düşünmə (bəhs) üsulu ilə bir-birini tamamlamalıdır. Yəni, həqiqətə gedən yolda “əziyyət”i, “nəfsi tərbiyə” və “mistik təcrübə”ni təmsil edən “təəllüh” ilə rasional mühakiməni və düşünməni ifadə edən “bəhs” üsulları ortaqdır. Sührəvərdi bu iki üsuldan istifadə etməklə həqiqət axtarışına çıxanları üç qrupa bölür. Birincisi “təəllüh”ə dalıb “bəhs”ə əhəmiyyət verməyənlərdir ki, Sührəvərdi peyğəmbərlərin və sufi lərin çox hissəsini onlara aid edir. “Bəhs”ə əhəmiyyət verib “təəllüh”ü unudanlar isə ikinci qrupu təşkil edirlər. Sührəvərdiyə görə, Farabi və İbn Sina bu qrupa daxildir. Üçüncü qrup isə həm “təəllüh”, həm də “bəhs” yolunu tutanlardır ki, onların da sayı olduqca azdır. Sührəvərdi özünü bu qrupa aid edir[5]. Deməli, Sührəvərdiyə görə, həqiqətə nail olmaq üçün «təəllüh” və “bəhs” üsullarını vəhdətdə götürmək lazımdır. O belə şəxsləri “əl-həkim əl-mütəəllih” (teosofi st) adlandırır və iddia edir ki, Farabi və İbn Sinanın rasional “bəhs” metodu sağlam olsa da, teosofi stlər üçün kifayət deyildir. Elə isə əvvəlcə “kəşf” və “zövq” mərhələsindən keçmək lazımdır[9]. Bu səbəbdən Sührəvərdi deyirdi: “İlahi Nuru sevənlər məşşailik fəlsəfəsini bilməklə yanaşı, bu kitabı da (“İşraq fəlsəfəsi”ni – M.E) oxusunlar. Onu oxumadan əvvəl qırx gün zahidanə həyat keçirmək, ət yeməmək, tərki-dünya olmaq və nəfsi tam şəkildə paklamaq lazımdır”[10]. Maraqlıdır ki, Sührəvərdi məşşailərin rasional üsullarını qənaətbəxş hesab etmədiyi halda, onların ustadı Aristoteli müsəlman peripatetizmindən “qoparmağa” və onunla işraqi müddəaları əsaslandırmağa cəhd etmişdir. O iddia edirdi ki, Aristotelin fəlsəfi təlimi müsəlman peripatetiklərinin onun yaradıcılığına dair yazdıqları şərh-əsərlərdə təhrif olunub. Sührəvərdi deyirdi ki, uzun müddətdir düşüncələrini məşğul edən bilik probleminin həllini tapmağında Aristotelə borcludur: yuxusuna girən Aristotel ona tövsiyə etmişdir ki, problemi ətraf aləmdə deyil, subyektin iç aləmində, özəqayıtma ilə həll etmək mümkündür. Göründüyü kimi, Sührəvərdi öz iddialarını isbatlamaq üçün Aristotelin nüfuzundan istifadə etməyə çalışmışdır[9].

İşraqilik təlimində ağıl və düşünməyə verilən əhəmiyyət həmçinin “kəşf” üsulunun mötəbərliyini isbatlama cəhdlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, Sührəvərdiyə görə, rasional təfəkkür (müaqələ) təkcə “kəşf” üsulunu iqrar və öyrətmədə kara gəlir. O, bilikləri kəsbdə məhduddur, ikinci dərəcəlidir[8]. Mühüm olaraq qeyd edək ki, işraqilik fəlsəfəsinin “kəşf” anlayışı sufi likdəki eyniadlı anlayışdan fərqlənir. Habelə işraqi filosofl arının “həds” (intuisiya) üsulunu Platonun, yeniplatonçular və İbn Sinanın müraciət etdikləri eyniadlı məfh umdan fərqləndirmək lazımdır. Belə ki Sührəvərdi “kəşf” və ya “mükaşəfə” dedikdə “həqiqətin qəlbə “açılması”nı, “əqli həqiqətlərin birdən-birə, ilham yolu ilə dərki”ni və “yarıyuxulu vəziyyətdə ikən «örtüy»ün qalxaraq bəzi sirlərin aşkar olması”nı nəzərdə tuturdu. Lakin bu 176 “kəşf” bütövlükdə içə aid subyektiv proses olmayıb, əsasən xarici aləmlə, əşyalar dünyası ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən “kəşf” əsasında təkcə “nəfsə aid” həqiqətləri deyil, həm də canlılara və fi ziki aləmə dair bəzi hadisə və əlaqələri öyrənmək mümkündür. Bu baxımdan işraqiliyin “kəşf”i ilə sufi liyin “vəcd” (daxilən cuşa gəlmək) və “səkr” (batini susalma, mənəvi sərxoşluq) hallarını özündə birləşdirən “kəşf”i ayrı-ayrı anlayışlardır. Platon, yeniplatonçular və İbn Sina yaradıcılığında öyrənilən “həds” (intuisiya) isə rasional prosesdir və işraqi fəlsəfəsində təsis edilən «mənəvi» intuisiya məfh umunun antipodudur. Sonralar işraqilik fəlsəfəsinin Qərbdəki – Əndəlüsdəki əsas təmsilçisi İbn Tüfeyl (1106-1186) bu problemi hərtərəfl i şəkildə araşdıracaq, sufi “vəcd”i və işraqilik “kəşf”i arasındakı fərqləri əsaslı şəkildə izah edəcəkdi[8].

Metodologiya baxımından işraqilik fəlsəfəsi məşşailikdən fərqlənsə də, işraqi filosofl ar müsəlman məşşailərinin bəzi iddialarının təsirində qalmışdılar. Hətt a işraqiliyin banisi Sührəvərdi məşşai filosofu İbn Sinaya çox şey borcludur. Bu ona görədir ki, işraqiliyin təməl daşını atan məhz İbn Sina olmuşdur. Belə ki İbn Sina ömrünün sonlarına yaxın rasional intuisiya üsuluna əsaslanan Şərq fəlsəfəsi təsis etməyə cəhd göstərmişdi. Bu fəlsəfi təlimin adı “əl-hikmə əl-məşriqiyyə”, yəni “Şərq hikməti (fəlsəfəsi)” olmalı idi. Onun bu barədə yazdığı “Hikmət əl-məşriqiyyin” kitabından bizə təkcə “Məntiq əl-məşriqiyyin” adlı fəsil gəlib çatıb[9]. Sührəvərdi İbn Sinanın alleqoriya və rəmzlərə aid əsərlərini oxumuş, eyni 177 məzmunda kitablar qələmə almış, bəzilərini isə fars dilinə tərcümə etmişdir. Bu səbəbdən bəzi müəlliflər (Seyyid Hüseyn Nəsr və başqaları) bildirirlər ki, işraqilik fəlsəfəsini yaradarkən Sührəvərdi İbn Sinanın son əsərlərindən, ələlxüsus “əl-İşarat və ət-tənbihat” kitabının “Məqamat əl-arifi n” fəslindəki ideyalardan təsirlənmişdir[11]. Yuxarıda göstərmişdik ki, işraqilik təlimini işləyib-hazırlayan Sührəvərdi Aristotelin “xeyir-dua”sını aldığını iddia edirdi. Bu səbəbdən onun fəlsəfi ideyaları və məşşailik fəlsəfəsinin əsas müddəaları arasında oxşar cəhətlər mövcuddur. Məsələn, varlığı “zəruri” və “mümkün” növlərinə ayıran məşşailər kimi işraqilər də varlığı təmsil edən işığı mütləq, substantiv (ən-nur əl-mücərrəd və ya ən-nur əl-cövhəri) və nisbi, aksidental (ən-nur əl-ərəzi) olmaqla iki növdə qruplaşdırırdılar. Həmçinin işraqilikdə varlıq aləminin iyerarxik strukturu Farabi və İbn Sinanın “südur” təliminə müvafi qdir. Fərq məşşai “ağılları”nın yerini işraqi “nurları”nın tutmasında, “südur” sözünün “işraq” sözü ilə əvəzlənməsindədir[12] (191, 410-411). Həmçinin məşşailər və işraqilər peyğəmbərliyin rasional izahında həmrəydirlər; işraqilərə görə, peyğəmbərlik peyğəmbərlər tərəfi ndən “kəşf” və “ilham” yolu ilə nur mənbəyindən biliklərin kəsb edilməsidir[13]. Məşşailər də peyğəmbərləri “həds” (intuisiya) və “təxəyyül” ilə “fəal ağıl”dan bilik əxz edən subyektlər kimi nəzərdən keçirirdilər. Teosofi stlər “feyz” yolu ilə “Nurların nuru”ndan, filosoflar isə təfəkkür və əqli mühakimə (nəzər) sayəsində “fəal ağıl”dan biliklər əldə edirlər.

Oxşar cəhətlərə baxmayaraq, rasional məşşailik teosofi k işraqilikdən fərqlənir. Məsələn, məşşailərin On Kateqoriyasını Beş Kateqoriyada (substansiya, hərəkət, izafi lik, keyfi yyət və kəmiyyət) ixtisar etmək, Aristotelin “tərif” anlayışına yeni məzmun vermək, substansiyanın “həyula” (başlanğıc maddə) və formaya əks olduğunu göstərmək, əşyalara xas ideyaları (mono-ideyaları) təkzib etmək – bütün bunlar işraqilik və məşşailik arasındakı fərqli cəhətlərdir[13].

• Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslığ institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 172-180.

1. Corbin Henry. İslam felsefesi tarihi / Hüseyin Hateminin tərcüməsi ilə. Çap yeri və ili göstərilməyib, s. 355.
2. Uludağ Süleyman. İslam düşüncesinin yapısı. İstanbul: “Dergah”, 1985, s. 235.
3. Ислам: Энциклопедический словарь /Отв. ред. С.М.Прозоров. М.: «Наука», 1991, s. 215.
4. Toshihiko İzutsu. İşrakilik / İslamda bilgi ve felsefe: məqalələr toplusu / Mustafa Armağanın redaktorluğu ilə. “Şüle” yayınları, 1999, s. 83.
5. İslam ansiklopedisi: 32 cilddə, İstanbul (Ankara): Türkiye Diyanet Vakfı, 1998-2009, c. XXIII, s. 435.
6. Erdoğan İsmail. İşrakilikin islam felsefesi içerisindeki yeri ve kaynakları // Fırat Üniversitesi, İlahiyat fakültesi dergisi, 2003, № 8, s. 160.
7. Ülken Hilmi Ziya. İslam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. İzmir: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1967, s. 192.
8. Ülken Hilmi Ziya. İslam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. İzmir: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1967, s. 195.
9. İslam ansiklopedisi: 32 cilddə, İstanbul (Ankara): Türkiye Diyanet Vakfı, 1998-2009, c. XXIII, s. 436.
10. Ülken Hilmi Ziya. İslam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. İzmir: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1967, s. 194.
11. Nasr Seyyid Hüseyin. Şihâbeddin Sühreverdi Maktûl / İslam düşüncesi tarihi / M.M.Şərifin redaktorluğu ilə. 4 cilddə, I c., İstanbul, 1990, c. 1, s. 417.
12. محمد علي أبي ريان. تاريخ الفكر الفلسفي في االسالم. بيروت: دار النحضة العربية، 1973 s. 410-411.
13. İslam ansiklopedisi: 32 cilddə, İstanbul (Ankara): Türkiye Diyanet Vakfı, 1998-2009, c. XXIII, s. 437.