Zea mays maíz  | ||
|---|---|---|
.JPG.webp) | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Plantae | |
| Clas: | Liliopsida | |
| Subclas: | Commelinidae | |
| Orde: | Poales | |
| Familia: | Poaceae | |
| Subfamilia: | Panicoideae | |
| Xéneru: | Zea | |
| Especie: |
Z. mays L. | |
| Consultes | ||
| Royal Botanic Gardens, Kew | Royal Botanic Gardens, Kew | |
| World Flora Online | World Flora online | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
_MHNT_2.jpg.webp)
El maíz[1] o boroña[2] (Zea mays) ye una planta yerbácea añal, de la familia de les gramínees que se cultiva pa consumu tanto humanu como animal. El so nome científicu ye Zea mays.
Esta especie, orixinaria de Méxicu (Valle de Tehuacán), llegó a Europa nel sieglu XVI y cultívase anguaño en tol mundu, siendo'l cereal más plantáu, per delantre del trigu y del arroz.
La planta
El país ye una planta yerbácea añal de tamañu variable (ente 40 cm. y hasta 10 m.). Les variedaes más ultivaes tienen ente un y tres metros d'altor.
El tueru o narbasu, lleñosu y güecu aseméyase al del bambú. Compónse de tres capes: una epidermis esterior, impermeable y tresparente, una parede per onde circula la sustancia y una médula esponxosa y blanca onde s'almacenen les reserves alimenticies.
El narbasu divídese en varios entenuedos d'alredor de 20 cm., separaos por nuedos. En cada nuedu hai una fueya, alternando a cada llau del tueru.
Les fueyes tienen forma allargá y salen del tueru con la punta pa contra baxo. D'elles nacen les panoyes, cubiertes por fileres de granos, unes más y otres menos (ente ocho y trenta).
El granu ta fechu d'un ñácaru y d'una enxundia de reselva, l'albume. L'albume ta constituyíu casi tou d'almidón y ye lo que -y da'l color al granu de maíz, xeneralmente amariellu, pero tamién blancu, coloráu o negru.
Les flores, a diferencia d'otres gramínees, son unisesuales y axúntesne n'espigos machu y fema. Les machu atópense nos picales de la planta y les femes nes fabaraques sobaqueres.
El sistema racinal compriende abondosos raízos que nacen de los nuedos allugaos na toza del narbasu y que formen corres seguíes, tanto nos nuedos enterraos como nos primeros nuedos aéreos, nuna parte onde los entenuedos son bastante curtios.
Producción
El maíz ye'l cereal más cultiváu nel mundu, per delantre del arroz y del trigu. La producción mundial en 2003 fue de 638 millones de tonelaes. Los principales países productores son:
- Estaos Xuníos ( 260 MT)
- China (114 MT)
- Xunión Europea (41 MT)
- Brasil (47 MT)
- Méxicu (19 MT)
Na Xunión Europea los principales productores son Francia ya Italia.
La consumición mundial en 1999 fue de 593 millones de tonelaes:
- Estaos Xuníos ( 187 MT)
- China (120 MT)
- Xunión Europea (37 MT)
- Brasil (34 MT)
- Méxicu (23 MT)
Emplegos
El maíz gástase mayormente de caltenencia, tantu pal espendiu humanu como pal animal.
En munchos países, mayormente d'Iberoamérica, el maíz nun pue faltar na dieta de los sos ñatibles.
Suel gastase seya la güeva entera (separá o na panoya) o fecha farina amañá en papielles (fariñes) o en tortos cocíos. Tamién entra na componeúra de mercaúres, como la cebera pa almorzar o les palomites (popcorn).
L'aceite de maíz, ye un de los más baratos y gástase pa freir cortezu.
Polo que toca al cebu, pue escorgullase la planta entera, fresca o ensilá pa cebar vaques, pites y gochos mayormente.
El gastu industrial nu acaba na caltenencia, gástase tamién pa facer cola d'alfayatería, adulcíu, engordaúra o melecines. Asina, el maíz entra na composición d'abondos productos como deterxentes, pintures, cosméticos, antibióticos o dentífricos.
Del maíz sácase tamién un alcohol, que entremecíu con bencina pue gastase de carburante. Delles esperiencies industriales busquen facer del maíz una alternativa al petroleu.
A nivel mundial, dos tercios del maíz son usaos pa l'alimentación animal y alredor d' un 27 % pa l'alimentación humana.
Historia
El maíz n'Asturies
El maíz empezó a cultivase n'Asturies a finales del sieglu XVI, anque suel atribuyise la primer coyecha, fechada en 1605 nel conceyu de Tapia, a Gonzalo Menéndez Cancio, almirante y capitán xeneral de la Florida, territoriu américanu d'au, según delles fontes, s'adentró n'Europa el maíz. De fechu, en 2003, el conceyu de Tapia entamó, xunta'l Serviciu Rexonal d'Investigación y Desenrollu Alimentariu d'Asturies (Serida) y delles empreses de la zona, un proyeutu pal cultivu del tipu de maíz d'aquella primer coyecha de 1605, y la ellaboración de farines de calidá alta pal consumu humanu.
Esti cultivu xeneralizóse nel primer terciu del sieglu XVII, lo que representó una revolución nel campu asturianu, al tener un altísimu rendimientu y permitir un aprovechamientu más intensivu del suelu. Sicasí nun desplazó a otros cereales de menor rendimientu, como'l trigu o la escanda, colos que taba asociáu'l so cultivu: nes meyores tierres llegaben a obtenese tres colleches en dos años, semando primero trigu y escanda, depués nabos y alcacer, y a lo último del ciclu maíz y fabes.
El maíz tamién favoreció el desarrollu de la ganadería, al asociase el so cultivu col de los nabos y l'alcacer y aprovechase pa l'alimentación animal los tarucos y el narbasu, y hasta la fariña en dellos casos. En cambiu, la so llegada provocó un retrocesu na superficie d'arboláu, especialmente na d'árboles frutales como les castañales.
El maíz convirtióse bastante rápido nel alimentu básicu de los asturianos. Suel ponese en rellación l'incrementu demográficu del sieglu XVII , nel que duplicó la población asturiana, cola introducción del so cultivu. Hasta époques recientes la so fariña usábase pa facer la boroña o consumíase cocida con agua y sal (fariñes), con lleche o nel pote.
Tradicionalmente el maíz solía guardase nos horros y paneres, lo qu'esplica l'abondanza d'esti tipu de construcciones n'Asturies.
El llabor de quitar la fueya a les panoyes y enrestrales, la esfoyaza, yera un acontecimientu de gran importancia nel que participaba tol mundu, vieyos y mozos, con xeres especíques pa caún. Les esfoyaces representaben asina, n'Asturies rural, un momentu privilexiáu pa cortexar y compartir cantares, xuegos y cosadielles.
 |
Wikispecies tien un artículu sobre Zea mays. |
Referencies
- ↑ «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 12 xunu 2023.
- ↑ «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 12 xunu 2023.
Enllaces esternos
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Zea mays.
| Control d'autoridaes |
|
|---|
