 Zalla | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Autonomía |  País Vascu | ||||
| Provincia |  Vizcaya | ||||
Comarcas (es)  | Las Encartaciones (es) | ||||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||||
| Nome oficial | Zalla (es)[1] | ||||
| Códigu postal |
48860, 48850 y 48869 | ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 43°12′50″N 3°07′52″W / 43.214°N 3.131°O | ||||
  Zalla Zalla (España) | |||||
| Superficie | 31.03 km² | ||||
| Altitú | 96 m | ||||
| Llenda con | |||||
| Demografía | |||||
| Población |
8319 hab. (2023) - 4189 homes (2019) - 4258 muyeres (2019) | ||||
| Porcentaxe |
100% de Las Encartaciones (es) 0.72% de Vizcaya 0.38% de País Vascu 0.02% de España | ||||
| Densidá | 268,1 hab/km² | ||||
| Más información | |||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
| zalla.org | |||||
 | |||||
El conceyu de Zalla ye un conceyu de la contorna de Les Encartaciones, Vizcaya, País Vascu, España, faltando 24 km de Bilbao direición oeste, cruciáu peles agües del ríu Cadagua.
Política
- Eleiciones municipales de 2011
Hasta 2011 el PNV foi'l partíu más votáu en Zalla dende 1979 y ostentó l'alcaldía mientres esi periodu. Sicasí, nes eleiciones de 2011 producióse un entorno eleutoral, llogrando la mayoría absoluta la candidatura d'Aralar y resultando electu na alcaldía la so cabeza de llista, Javier Portillo Berasaluze. Nes eleiciones de 2015 l'alcalde resultó reelixíu pola agrupación Zalla Bai:
Plenu del Conceyu de Zalla (2015-2019) | |||||||||||
| Partíu políticu | Votos | % | Conceyales | Voceru | |||||||
| Zalla Bai | 2.737 | 54,45% | 7 | Javier Portillo Berasaluze | |||||||
| EAJ-PNV | 1.713 | 33,45% | 5 | Irene Pardu Portillo |----- | EH Bildu | 353 | 6,89% | 1 | Nela de Diego Ruiz | ||
| Llexislatura | Nome | Partíu |
|---|---|---|
| 1979-1983 | José Miguel Otxoa Peña | PNV |
| 1983-1987 | José Miguel Otxoa Peña | PNV |
| 1987-1991 | José María Gómez Basaguren | PNV |
| 1991-1995 | Leandro Capetillo Larrinaga | PNV |
| 1995-1999 | Leandro Capetillo Larrinaga | PNV |
| 1999-2003 | Leandro Capetillo Larrinaga | PNV |
| 2003-2007 | Leandro Capetillo Larrinaga | PNV-EA |
| 2007-2011 | Leandro Capetillo Larrinaga | PNV |
| 2011-2015 | Javier Portillo Berasaluze | Zalla Bai |
| 2015-2019 | Javier Portillo Berasaluze | Zalla Bai |
| 2019-2023 | n/d | n/d |
| 2023- | n/d | n/d |
- Corporaciones locales en Zalla dende 1979
| # | Mandatu !EAJ-PNV | PSE-EE (PSOE) | HB / EH | UCD | AVZ[2] | EA | PP | EAJ-PNV / EA | EB-B-Aralar | Bildu-EH Bildu | Zalla Bai | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 1979-1983 | 9 | 1 | 3 | 1 | |||||||
| 2 | 1983-1987 | 9 | 2 | 1 | 1 | |||||||
| 3 | 1987-1991 | 6[3] | 2 | 2 | 3 | |||||||
| 4 | 1991-1995 | 8[4] | 2 | 1 | 2 | |||||||
| 5 | 1995-1999 | 8 | 2 | 1 | 1 | 1 | ||||||
| 6 | 1999-2003 | 8 | 2 | 1 | 1 | 1 | ||||||
| 7 | 2003-2007 | 2 | 11[5] | |||||||||
| 8 | 2007-2011 | 10 | 2 | 1 | ||||||||
| 9 | 2011-2015 | 4 | 1 | 1 | 7 | |||||||
| 9 | 2015-2019 | 5 | 1 | 7 | ||||||||
Escudu heráldicu, xentiliciu y toponimia
L'escudu de Zalla ye partíu: una ponte de dos güeyos sobre ondes d'agua, y sobre él San Miguel Arcánxel con espada na mano derecha y la balanza de la xusticia na esquierda en degomán de matar al dragón. Representa'l ríu Cadagua y dalguna ponte emblemática que la so identificación nun ta clara, y la advocación de San Miguel Arcánxel. Nel otru llau tien un árbol terrasado en oru con abiyotes y un llobu pasante al tueru. El llobu ye un animal que polo que polo xeneral en heráldica suel representar a los guerreros medievales, en contraposición al lleón o'l águila que representen a la monarquía. El llobu amosar con una presa na boca, la pata delantera llevantada y el rabu estendíu, en degomán d'ataque. Esti símbolu fai referencia a la Edá Media y a les Guerres de Bandos de les que Zalla foi escenariu constante.
El xentiliciu formal de Zalla n'español ye zalluco /a (zallatar n'euskera), anque dalgunos prefieren el términu "zallense" y en menor midida bruxu /a.
L'orixe del topónimu Zalla ye totalmente desconocíu.
Historia
L'actual conceyu de Zalla foi históricamente una anteiglesia del Señoríu de Vizcaya y la so hestoria vien condicionada pola hestoria d'este.
Prehistoria y Edá Antigua
Tiénense muertes de vida humana dende la prehistoria. Foi topáu nel conceyu un asentamientu humanu neolíticu en forma de pobláu cercáu datáu na Edá del Fierro nel barriu de Bolumburu. En Zalla tamién s'atoparon restos de l'antigua calzada romana que se dirixía a Flaviobriga (Castro-Urdiales).
Edá Media
Na Alta Edá Media (sieglu IX) afectó a Zalla la repoblación que se produció mientres el reináu d'Alfonsu I d'Asturies (sieglu VIII). Esti fechu demostrar la hestoria de Rubio Díaz d'Asturies, un noble ástur-lleonés fíu de Diego Ruiz d'Asturies, conde de Noreña, y Jimena, fía d'Alfonsu V, rei de Llión.[6] Asitiar nel valle del Ríu Cadagua, daquella llamáu Valle de Salcedo, lo que derivó na fundación del Señoríu de Valle de Salcedo so la so autoridá y al qu'asocedió la fía que tuvo cola so esposa Constanza, María de Salcedo. María casó con Galindo Velásquez, señor d'Ayala, y el territoriu quedó venceyáu a esti señoríu dende entós. Sicasí, a partir de 1142 la zona cayó sol influxu de la casa d'Haro, señores de Vizcaya.
Nel sieglu XII apaez Zalla nos documentos. Nesti sieglu edificóse la primer parroquia de San Miguel. A partir del sieglu XIII empezaron a surdir diverxencies ente los llinaxes, dixebrándose los Salcedo de los Ayala. Na Baxa Edá Media, por tanto, sufrió con especial roxura la crisis medieval, siendo escenariu constante de les Guerres de bandos. Zalla apaez citada nes Bienandanzas y fortunes de Lope García de Salazar, onde narra dellos enfrentamientos armaos esencialmente ente los llinaxes de Salazar y Marroquín (emparentaos dambos colos Salcedo), que s'apostaron el control del territoriu de Zalla mientres el sieglu XV arreyando a otros múltiples llinaxes. Resultancia d'estes guerres llevantar en Zalla diverses cases-torre, dalgunes de les cualos caltiénense güei. Los enfrentamientos concluyeron cola promulgación de los Capitulados de Garci-López de Chinchilla per parte de los Reis Católicos nos años de 1480 y, pasu ente pasu, col fortalecimientu de les instituciones locales. Nesti contestu surde la institución de l'alcaldía, teniendo en cuenta que yá fuera aprobáu en 1394 el primer Fueru de Les Encartaciones y Zalla formaba parte de la Xunta d'Avellaneda dende entós como conceyu.
Zalla foi y ye pasu d'una variante del Camín de Santiago de la Mariña.
Edá Moderna
El Conceyu de Zalla axuntábase frente a la ilesia matriz de San Miguel. Tenía un Alcalde qu'impartía xusticia en primer instancia como representante del Rei, cargu que se consiguía por designación real, pero que col tiempu pasó a consiguise por aciu merca de varar por homes influyentes a la Corona. Felipe III concedió a la poderosa familia Lezama el privilexu d'ostentar l'alcaldía de forma vitalicia y hereditaria. Esta situación caltener hasta que los vecinos de Zalla aconceyaos n'asamblea decidieron mercar ellos mesmos la vara d'Alcalde, que-yos foi concedida en 1694 por Carlos II, lo que-yos facultaba a nomar al so Alcalde. Amás del Alcalde, el Síndicu yera quien representaba a Zalla na Xunta d'Avellaneda, rexía'l Conceyu y encargábase de la facienda municipal, amás d'otros ocho rexidores, toos ellos nomaos por insaculación por un mandatu añal. Sicasí, como pa ostentar l'alcaldía yera requisitu saber lleer y escribir, esti cargu siguió siendo apoderáu por families poderoses.
En 1630 Zalla decide xunise a la Xunta de Guernica como anteiglesia independiente de la Xunta d'Avellaneda, abandonándola en 1740 por desavenencies col Gobiernu vizcaín. En 1800 ye obligada por decretu real definitivamente a xunise a él como toes Les Encartaciones.
Mientres tola Edá Moderna Zalla sofitaba la so economía na producción siderúrxica tradicional con diverses ferrerías a les veres del Cadagua, según cola producción de farina en molinos hidráulicos. Tamién tuvo relevancia na agricultura la producción de maíz y chacolín y viose afeutada de dalguna forma pol comerciu que pasaba pola aduana de Valmaseda dende Castiella hasta'l puertu de Bilbao. Nel añu 1704 Zalla cuntaba con 173 fogueras, según esprender del fogueramiento efectuáu nel citáu añu en toa Vizcaya. La mayor parte de la población dedicar a la llabranza so arriendu, siendo la propiedá de la tierra apoderada por unos pocos mayoralgos.
Edá Contemporánea
La Guerra de la Independencia española dexóse sentir en Zalla. La Grande Armée entró y escaló Zalla quemando y robando les riqueces de les ilesies de San Miguel, Santiago y Santa Isabel, creando un enorme trestornu a la población y a la so manera de vida. El Conceyu y los particulares tuvieron qu'abastecer a les tropes franceses, llevando a munchos y al propiu Conceyu a la quiebra. De la mesma les Guerres Carlistes fixéronse notar nel conceyu, siendo escenariu de maniobres y acantonamientos militares. La primer metá del sieglu XIX foi tiempu de crisis en Zalla. Adoptó per primer vegada'l sistema municipal lliberal en 1841 tres la Primer Guerra Carlista, anque camudó al tradicional según les circunstancies.
Ente 1846 y 1850 Pascual Madoz describió a Zalla nel so famosu diccionariu de la siguiente manera:
Conceyu con conceyu na provincia de Vizcaya (a Bilbao 4 llegües), partíu xudicial de Valmaseda (1 llegua), audiencia territorial de Burgos (23 llegües), capitanía xeneral de les Provincies Vascongadas (a Vitoria 14 llegües), diócesis de Santander (12 llegües). Situación a la llende SE de les Encartaciones nun valle que'l rio Cadagua traviesa. El so clima ye templáu y saludable, y los vientos reinantes N, O y NO. Tien 20 llugares, 17 barrios y 23 caseríos, que tán distribuyíos so 3 parroquies, San Miguel de Zalla, Santiago de Ocharán y La nuesa Señora de la Peña d'Herrera; los dos últimes anejas de la primera, y les 3 sirvíes por 4 beneficiaos qu'aprove en concursu'l obispu de Santander. Esisten amás 8 ermites; 5 na matriz, 2 nel anexu de la Peña y una en Ocharán. Tien casa consistorial y escuela de primeres lletres con casa propia, de pía fundación, a la cual alleguen 36 neños y 40 neñes, que'l so maestru ta dotáu con 4.500 reales. El términu estiéndese cerca de 2 llegües de N a S y 2 de Y a O, con 6 de circunferencia. Confina al N con Güeñes y Sopuerta; Y Gordejuela; S Valmaseda y O Arcentales. Participa de monte y llanu, lo cual forma una paisaxe bien ameno que fertiliza'l rio Cadagua, con ponte de piedra de 3 arcos. El terrén ye de bona calidá y frutiega, con muncho arboláu que se destina a maderes de construcción y carboneo. Caminos: traviesa en direición NS la carretera que de Castro-Urdiales va por Valmaseda a Burgos, y pola SO la que d'iguales puntos sale de Bilbao. El corréu recibir de la capital del partíu. Producción: trigu, maíz, llegumes, frutes, vinu chacolín de bien bona calidá y abondoses camperes, col que sostién abondo númberu de ganáu vacuno, de gocha y daqué de lanar. Hai caza mayor y menor, y pesca d'anguiles, truches, bermejuelas y loinas. Industria: 2 ferrerías, un martinete y 9 molino fariñeros. Población: 254 vecinos, 1.106 almes. Riqueza imponible: 231.724 reales de vellón. El Presupuestu Municipal xube a 26.630 reales y cúbrese con 4.000 reales productu de los sos montes, 45.780 del d'arbitrios y el restu por repartida vecinal. Tien ente les villes y concejo voz y asientu por sigo nes Xuntes Xenerales de Guernica dende l'añu 1800, en que volvió xunise al señoríu, del que taba dixebráu dende 1740.
Mientres esta dómina Zalla apaez fora de la zona d'usu del vascuenciu, según el mapa ellaboráu por Louis Lucien Bonaparte en 1863.
La Revolución industrial llegó a Zalla a finales del sieglu XIX. Les ferrerías entraron en crisis y llegaron nueves fábriques como Papelera Española, Fábrica de Papel de Fumar y la Sociedá Llétrica Urrutia. La instalación de la Papelera Española fixo posible más que nenguna otra actividá l'ascensu del conceyu, pasando de ser una área rural a avanzar nel so desenvolvimientu urbanu. Nesi sentíu, l'área central d'El Corrín (güei Mimétiz), en redol a la ilesia de San Miguel, ampliar col nuevu área d'Aranguren, onde s'alluga la fábrica de papel y que foi llugar de residencia de munchos de los sos trabayadores. Produzse un gran ascensu demográficu que s'estiende a tol sieglu XX al traviés de l'atracción de población primero de los conceyos vecinos de Valmaseda, Güeñes y Gordejuela y dempués d'otres provincies, fundamentalmente Álava, Burgos y Palencia. Esti fenómenu foi posible gracies al Ferrocarril de La Robla, inauguráu en 1894.
Nesti sieglu Zalla tuvo apoderada primero pol carlismu hasta dempués de la Tercer Guerra Carlista. Asina lo demuestra la victoria eleutoral de los carlistes nes eleiciones celebraes mientres el Sexeniu Democráticu. Dempués son los partíos dinásticos los qu'ocupen el poder municipal hasta la crisis de la Restauración. Bien entráu'l sieglu XX fai apaición el nacionalismu vascu y en menor midida, el socialismu, entrando en dura competencia cola Lliga Monárquica de Vizcaya. Les eleiciones municipales de 1931, que provocaron la cayida de la monarquía d'Alfonsu XIII, dieron la victoria al PNV en Zalla.
Nos años de la Segunda República Española tenía como primer fuercia al PNV siguíu del PSOE. Tuvo representada na asamblea d'Estella que redactó'l Estatutu Vascu-Navarro. La resultancia nesta llocalidá del plebiscitu de 5 de payares de 1933 sobre l'estatutu de Estella foi de 1.780 a favor d'un censu de 1.871. Mientres la Guerra Civil Española quedó en zona republicana sol control del Gobiernu d'Euzkadi. El conceyu cayó en manes de los rebeldes en xunu de 1937, siendo tomada poles tropes requetés de la IV Brigada de Navarra mandada por Camilo Alonso Vega y recibiendo bombardeos de la Legión Cóndor alemana.
Na segunda metá del sieglu XX el conceyu vive una espansión importante convirtiéndose nel primeru de Les Encartaciones tocantes a población. Tresformóse pasu ente pasu nun conceyu esencialmente residencial. Mientres el postreru cuartu de sieglu Zalla siempres tuvo gobernada por alcaldes del Partíu Nacionalista Vascu, en coalición col Partíu Socialista d'Euskadi ente 1987 y 1990 y con Eusko Alkartasuna ente 2003 y 2007. Viose afeutada pola realidá política del País Vascu. En 1997, l'asesinatu de José María Aguirre Larraona, axente de la Ertzaintza, per parte d'ETA, fizo que les cámares de la prensa nacional punxeren los sos oxetivos en Zalla, una y bones Aguirre yera vecín del conceyu. Nel añu 2011 la PNV foi movíu de l'alcaldía pola candidatura local Zalla Bai.
Xeografía
| Zones de Zalla por población, según el Eustat (2011)[8] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Posición | Llocalidá !width=9% | Población | |||||
| 1ª | Mimétiz | 5.443 | |||||
| 2ª | Aranguren | 1.826 | |||||
| 3ª | Sollano | 591 | |||||
| 4ª | La Herrera | 290 | |||||
| 5ª | Ocharán | 229 | |||||
| Total: | 8.379 | ||||||
Asitiáu nes Encartaciones, Zalla falta 24 quilómetros al oeste de Bilbao. Ta travesáu pel ríu Cadagua, que forma un valle carauterísticu con dos llanura a entrambos llaos del ríu que son arrodiaes por alienaciones montascoses erosionadas de forma importante. Destaquen cumes que formen el so valle como: Artegui, La Cabana, Basoaga, Espaldaseca, Rioya y Ilso.
El clima ye oceánicu, con temperatures nidies. El tostó y el mugor ivernizo suelen producir una intensa borrina bien carauterística del valle.
El paisaxe ye bellu. Los montes tán bañaos de montes con espacies típiques en regresión como'l abeduriu o'l carbayu y de nueva repoblación de pinu y ocalitu. El valle formar fundamentalmente praderíes bien óptimas pa l'agricultura típica vasca.
Zalla nun ta estremada en nengún tipu d'entidá sub-municipal, siendo un conceyu totalmente centralizáu. Poro, les siguientes árees respuenden namái a criterios estadísticos utilizaos pol Gobiernu vascu (Eustat) y el Gobiernu d'España (INE). Les zones del conceyu y los sos barrios son los siguientes:
- Mimétiz - Tamién conocíu, sobremanera nel pasáu, como El Corrín, cuenta colos barrios de San Miguel, Ligueti, Tepeyac, San Pedro, Etxalde, San Pedro Zariquete, Artebizkarra, La Vecindá, Landarondo, El Carmen, El Charco, Ibaiondo, Lusa, El Baular, La Madalena, Bilbato, El Llanu y San Cristóbal.
- Aranguren - Colos sos barrios de Txabarri, Oreña, Ojibar, San Juan, La Inmaculada, El Corsu, Mendialde, Muñeran, Lasarte, La Perenal, El Torruxón, El Chakolí, Arangoiti, Oribe y El Ribayu.
- La Herrera - Colos llugares de Castillo La Piedra, El Nocedal, Venta del Sol, Landazuri, Esmorniar, Ijalde, Les Pedrajas, Angostura, Landabaso, Basualdo, Bolunburu, Gobeo, Ibarra, La Baluga, Longar y La Presa.
- Sollano - Ta formáu por Gallardi, Plantada, Mendieta, Aretxaga, Uribarri, Allendelagua, La Llosilla, La Peñuela, San Pantaleon, Arzabe, Los Paulinos, La Robla, Katxupín, El Campillo, Codujo y La Torre.
- Ocharán - Con Erretola, Calzadilla, Malabrigo, La Lastra, Santibañez, Ahedo, Somovalle, La Flor, La Barga, Laisequilla, Basoaga, Montellano, Ocharán de riba, La Llana, El Regueru y Pajaza.
Zalla llinda al norte colos conceyos de Sopuerta y Galdames; al oeste con Sopuerta y Valmaseda; al sur col Valle de Mena (Burgos); al sureste con Gordejuela y al este col conceyu de Güeñes.
| Noroeste: Sopuerta | Norte: Sopuerta, Galdames | Nordeste: Galdames |
| Oeste: Valmaseda |  |
Este: Güeñes |
| Suroeste Valmaseda | Sur: Valle de Mena | Sureste: Gordejuela |
Demografía
Zalla vivió mientres les últimes décades una verdadera esplosión demográfica. Yá mientres tol sieglu XX el conceyu esperimentó una evolución ascendente (a esceición del periodu de Posguerra), recibiendo flujo inmigratorios a mediaos de sieglu d'otres rexones españoles como'l restu de Vizcaya. Sicasí, dende los años 80 atraxo a ensame d'habitantes provenientes del restu de la contorna y de la provincia dando llugar a un conceyu esencialmente residencial.
| Gráfica d'evolución demográfica de Zalla ente 1900 y 2010 |
 |
| Población mientres el sieglu XX según el Conceyu de Zalla.[9] y Eustat[10] |
Cultura popular
El pueblu zallense ye conocíu pola so cultura popular y sobremanera pola so mitoloxía. En Zalla tuvieron bien estendíes les supersticiones y creencies en malinos seres sobrenaturales, bruxos y na bruxería. La ermita de San Pedro Zariquete foi centru de pelegrinación contra'l agüeyamientu y de esti fenómenu forma parte tamién la lleenda sobre la bruxa Lucía de Aretxaga, símbolu del pueblu. D'equí, que los foranos terminaren per denominar a los zallenses como bruxos.
- Lucía de Aretxaga - Según la lleenda, Lucía o Mari yera una vieya que vivía nel barriu de Aretxaga famosa polos sos artes adivinatorias y curatibles y por ser cuidadora de la ermita de San Pantaleón. Un vinateru navarru, qu'escuchara esa fama, allegó a Zalla pa saber onde se topaba l'aniellu matrimonial perdíu de la so esposa, yá que tenía barruntos d'adulteriu. Lucía convidó-yos a la so casa y, mientres ellos dormíen, invocó al demoniu. Satanás díxo-y a la bruxa que l'aniellu taba al fondu d'una cuba de vinu, pero que Lucía tenía de dici-y al navarru que la so esposa regalára-y l'aniellu al so amante. Nuna esquina, sicasí, el criáu del vinateru taba escondíu guardando la escena, Lucía afayar pero él asemeyó dormir. Lucía echó-y cera caliente nos güeyos pa ver si dormía de verdá, pero'l criáu nin se inmutó. A la mañana siguiente, el vinateru preguntó a Lucía sobre l'aniellu. Ante la respuesta de la bruxa, l'home partió enraxonáu escontra Navarra pa dar un escarmientu a la so esposa y al so amante, dexando al so criáu en Zalla. Cuando'l criáu espertó, intento algamar al so amu, cosa que consiguió alvirtiéndo-y del asuntu. Miraron les cubes de vinu y toparon l'aniellu. El vinateru alvirtió darréu a la Inquisición, que xulgó y quemó na foguera a Lucía na campa de San Pantaleón.
- En realidá, Lucía foi una probe muyer que vivía de la caridá y nuna nueche fría decidió dormir nun fornu de pan, daquién encender y morrió xamuscada.
- Aquelarre en Oreña: Dizse que nel barriu de Oreña foi secuestráu poles bruxes un vecín del barriu de Chávarri, y ellí dedicóse, n'estáu de trance, a baillar y saltar coles bruxes hasta que, aballáu, fixéron-y beber nun vasu d'oru. Nesi momentu l'home santiguóse, como yera costume, y les bruxes sumieron.
- Manuel de Ahedo "El Fuerte de Ocharán": Home famosu pola so fuercia sobrenatural a principios del sieglu XIX.
- Pedro Sardinita: Pícaru, vagamundu, vagu y bebedor, pero atélite. Vivió dempués de la Guerra Civil española.
- Cascayu: Sacristán de la Ilesia de San Miguel, conocíu poles sos escentricidá.
- San Pantaleón: Dicen que se-y quitar el dolor de cabeza a tou aquel que se ponga'l sombreru que porta la figura del santu na ermita de Sollano.
Ente la música popular destaquen composiciones como El Tilal y Les Tabiernes de Zalla d'Antonio Capetillo, Zarikete d'Alberto Otxoa, Zalla de Felipe Beraza y dances folclóriques como la Danza de San Pedro Zariquete, con música de Ruperto Iruarrizaga y coreografía de Ramón Bañuelos y Jon Pertika, danza dedicada a los rituales de desembrujamiento de Zalla.
Como interés hai que destacar qu'unu de los barrios de Zalla lleva'l nome azteca de Tepeyac por cuenta de qu'en esi llugar asitió una casa d'indianos (yá baltada) retornaos de Méxicu. D'esa casa namái queda la ermita a Nuesa Señora de Guadalupe.
Eventos
| Festividá | Llugar | Fecha |
|---|---|---|
| Parque Infantil de Navidá | Polideportivu municipal | 2, 3 y 4 de xineru |
| Cabalgata de Reis Magos | Aranguren | 5 de xineru |
| San Antonio Abá | La Madalena | 17 de xineru |
| Día del Chacolín | Mimétiz | 8 de marzu |
| Antroxu | Mimétiz | Febreru-marzu |
| San Isidro | Zoquita | 15 de mayu |
| Muestra de Bandes de música | Cine-teatru | Mayu |
| Fiesta de la Flor | Otxaran | Últimu domingu de mayu |
| San Juan | Aranguren | 24 de xunu |
| Santa Isabel | La Herrera | 2 de xunetu |
| Nuesa Señora del Carmen | El Carmen | 16 de xunetu |
| Santa María Madalena | La Madalena | 22 de xunetu |
| Santiago Apóstol | Otxaran | 25 de xunetu |
| Santa Ana | Bolumburu | 26 de xunetu |
| San Pantaleón | Sollano | 27 de xunetu |
| San Pedro Ad venceya | San Pedro Zariquete | 1 d'agostu |
| San Miguel Arcánxel y Nuesa Señora del Rosario | Mimétiz | 29 de setiembre - 7 d'ochobre |
| Día de Gangues | Mimétiz | Llunes siguiente al primer domingu d'ochobre |
| Semana Musical | Cine-teatru | Payares |
| EnkarZine | Cine-teatru | Payares |
| Cabalgata d'Olentzero | Mimétiz | 24 d'avientu |
| Mercadín | Mimétiz | Cada miércoles |
Patrimoniu
Ente los referentes monumentales del conceyu atópense diverses edificaciones de distintes dómines. La infraestructura más antigua ta nel Cuetu de Bolumburu, un pobláu cercáu de la Edá del Fierro. En Ocharan tamién foi topáu un miliario dedicáu al emperador romanu Maximino el Traciu datáu nel sieglu III y que sirvía de guía na calzada romana que se dirixía a l'antigua Flaviobriga (Castro-Urdiales) y que travesaba'l conceyu.
La notable importancia de Zalla nel contestu medieval de les Guerres de bandos fizo que cuntara con siquier 22 cases-torre pertenecientes a families nobles de la dómina (Bolumburu, Terreros, Maruri, Plantada, Gobeo, Basualdo y Mendieta), de les que dalgunes se caltienen de pies. Anque la so finalidá yera la militar y n'orixe cuntaben con almenes, nel reináu de los Reis Católicos fueron esmocaes y techadas.
De finales de la Edá Media tamién esisten les ruines del Castiellu de la Piedra del sieglu XIV, asitiáu nel términu municipal de Zalla pero dende'l cual acolúmbrase tola villa de Valmaseda. Caltener hasta'l sieglu XIX, cuando foi voláu y práuticamente destruyíu na Primer Guerra Carlista yá que foi usáu como polvorín.
Nel área recreativa de Bolumburu caltiénse un conxuntu monumental interesante qu'inclúi casar-torre, la ermita de Santa Ana y l'antigua ferrería xunto al ríu, toos ellos de finales de la Edá Media. Más recién son los palacios espardíos pel territoriu del conceyu. Los más antiguos son los palacios barrócos, como'l conxuntu monumental de la familia Urrutia n'Esmorniar (La Herrera) o'l palaciu Mendia, nel mesmu centru de Mimétiz, dambos dataos nel sieglu XVIII. Tamién esisten otros palacios de families d'indianos que volvieron d'América con riqueces y construyeron palacios na so llocalidá d'orixe. Cúntense palacios de diverses families: Murga, Mendia, Serrano, Urrutia, Montellano, Galarza, Recalde Santibañez y San Cristóbal. Esta postrera, casar palaciu de San Cristóbal, tamién conocida como Casa Pinta, foi construyida nel sieglu XVIII, pero nel sieglu XXI foi fondamente remocicada. Caltién elementos esteriores como l'escudu, pero remocicóse con criterios d'eficiencia enerxética, que-y valieron el tercer puestu nos premios ¨Edificios Urbanos Sostenibles 2013¨[11][12]
De los centros relixosos cabo destacar los cuatro parroquies: San Miguel, La Inmaculada, Santa Isabel y Santiago. La ilesia de San Miguel ye la parroquia matriz y tien una torre del sieglu XVIII, el restu de la ilesia ye posterior por cuenta de los incencios que sufrío poles tropes de Napoleón. La ilesia de Santiago en Ocharan foi consagrada en 1524, pero l'edificiu actual ye del sieglu XVIII. la ilesia de Santa Isabel de La Herrera foi consagrada en 1520, pero foi tamién escalada y amburada poles tropes de Napoleón en 1809 y reedificada n'estilu neoclásicu. La ilesia de la Inmaculada d'Aranguren ye de mediaos del sieglu XX. Zalla tamién dispón d'ensame d'ermites de distintes dómines como la de San Pantaleón, Santa Ana, San Antonio d'Esmorniar, La Madalena, San Pedro de Zariquete, San Isidro de Zoquita, San Antonio del Longar, La Flor, La nuesa Señora de Guadalupe y La nuesa Señora del Carmen.
Comunicaciones
Ferrocarril
Les llinies de ferrocarril que traviesen Zalla tán xestionaes por Renfe, antes FEVE, dende'l Ministeriu de Fomentu d'España. Les llinies de Renfe traviesen tol conceyu d'este a oeste dende Güeñes hasta Valmaseda per mediu del cascu urbanu. Según viense de Bilbao, la primer estación nel conceyu ye la d'Aranguren al altor de La Papelera, onde esiste una sablera pal cambéu de vagones y l'esviadura de la llinia escontra Santander. La siguiente parada ye l'apeaderu d'Aranguren nel centru urbanu del barriu. La estación de Zalla, que ye la siguiente parada en direición a Valmaseda, atopar nel centru de Mimétiz, xunto al barriu d'El Carmen. Les demás paraes son apeaderos previos a la estación de Valmaseda.
La llinia Bilbao-Valmaseda ye de cercaníes y tien una frecuencia de media hora ente cada serviciu, xuniendo Valmaseda cola Estación de Bilbao-Concordia nel centru de Bilbao. Dende Zalla la duración del trayeutu ye aproximao de 40 minuto si'l tren detener en toles paraes.
|
Bizkaibus
El serviciu de Bizkaibus ye'l sistema d'autobuses interurbanos de la Diputación Foral de Vizcaya. Por Zalla escurren tres llinies que xunen el conceyu col restu de Les Encartaciones y el Gran Bilbao. La llinia que va a Lanestosa dexa xunir Zalla colos conceyos del oeste de Les Encartaciones, ente que la llinia que va a Santurtzi dexa coneutar con Sopuerta, Musques y la Marxe Izquierda del Nervión. La llinia a Bilbao fai un serviciu al traviés de los pueblos asitiaos xunto al calce del Cadagua hasta la estación de Termibus na capital.
Carretera
La principal vía d'accesu dende Bilbao o Burgos ye la BI-636 , autovía tamién conocida como «El Corredor del Cadagua» que traviesa'l conceyu coneutando con Bilbao, l'Autopista del Cantábricu y el restu del Vizcaya. Dende Burgos esta carretera ye la CL-629 .
La principal carretera dende Carranza ye la BI-630 que traviesa'l Valle de Villaverde y Arcentales y que tamién se puede utilizar en conexón a Cantabria. Les carreteres dende Sopuerta al traviés de Ocharan son les BI-2701 y BI-602 poles cualos puede aportase a Musques y la Marxe Izquierda, según a l'Autopista del Cantábricu. Dende Güeñes aportar a Aranguren al traviés de la BI-3631 . Con Gordejuela conéctase al traviés de la BI-3621 lo que dexa tamién llegar a les llocalidaes alaveses d'Artziniega, Laudio o Amurrio.
Servicios
Instituciones
La Casa Consistorial (Palacio Murga) asitiar nel centru de Mimétiz na Villa del Conceyu, un parque públicu. Nel mesmu edificiu atópase la Oficina de la Policía Municipal. Cerca, al llau de la ilesia de San Miguel, allúgase'l Xulgáu de Paz y l'archivu municipal.
Zalla cunta con dos oficines de Correos, una nel barriu de Artebizkarra (Mimétiz) y la otra nel barriu de La Inmaculada (Aranguren). Anque s'atopa más cerca de Valmaseda que del cascu urbanu de Zalla, atópase dientro del términu municipal la base de Bomberos de la Diputación Foral de Vizcaya.
Zalla cunta con una radio pública municipal llamada «Zalla Irratia», que tien la so sede nel Cine-teatru.
Educación
Nel sector de la educación, el conceyu tien un centru públicu d'enseñanza primaria dependiente del Gobiernu vascu llamáu «Colexu Públicu Mimétiz». Tamién dispón d'otru Institutu d'Enseñanza Secundaria públicu xestionáu pol Gobiernu vascu llamáu «IES Zalla». Dambos centros allugar nel mesmu centru de Mimétiz, na Plaza d'Euskadi. La Guardería municipal allugar en Aranguren, según la Escuela Oficial d'Idiomes establecida pol Gobiernu vascu y el centru de formación KZgunea .
Amás de los centros públicos, tamién el barriu de San Pedro ta'l colexu alcordáu «Maristes San Miguel», que se dedica a la enseñanza infantil, primaria y secundaria. Tamién dispón d'un Centru de Iniciación Profesional (CIP). Esti centru foi fundáu en 1904 poles Madres Irlandeses y rexíu por esta orde hasta 1994. Por ello, esta congregación tien dedicada una plaza xunto a la ilesia de San Miguel, en gratitud al llabor educativu realizada.
Zalla tien dos euskaltegis, academies d'enseñanza del euskera. El centru municipal que pertenez al serviciu HABE del Gobiernu vascu y el centru priváu AEK atopar nel mesmu edificiu del barriu de Lusa. Tamién nesi edificiu ta la Escuela d'Adultos (EPA).
Sanidá
El Centru de Salú de Zalla d'Osakidetza allugar na Plaza d'Euskadi de Mimétiz, xusto al llau de les escueles públiques. Ye un centru abiertu de llunes a vienres de 8:00 a 17.00, los sábados de 9:00 a 17:00 y domingos y festivos les 24 hores del día. Ye'l centru de referencia pa la mayoría de servicios na contorna de Les Encartaciones. Ufierta medicina xeneral, pediatría, enfermería, obstetricia, Área d'Atención al Veceru (AAC), Odontoloxía, Atención siguida, P.A.C. (Puntu d'atención siguida), sofitu especializáu y docencia.
Al centru de salú débese sumar el consultoriu d'Aranguren, qu'ufierta medicina xeneral. Tamién en Zalla allúgase'l Centru comarcal de rehabilitación d'Osakidetza en Les Encartaciones, según el Centru Subcomarcal de Salú Pública de Les Encartaciones d'Osakidetza.
Nel barriu de Sollano atópase la sede de la Cruz Roxa de Les Encartaciones.
Asuntos sociales
La oficina del Sistema Nacional d'Empléu (Serviciu Públicu d'Empléu Estatal -SEPE- y Serviciu Vascu d'Empléu -Lanbide-) de la contorna de Les Encartaciones allugar nel centru de Mimétiz, na Casa de Cultura. Cerca atópase la residencia de vieyos municipal llamada «Zallako Eguzki» y amás el conceyu cunta con dos centros pa xubilaos, unu en Mimétiz y otru en Aranguren. Nel barriu de Sollano tamién s'asitia una residencia privada. Nun hai enforma tiempu tamién se punxo en marcha nel centru de Mimétiz el primer Centro de Día pa Vieyos.
Zalla tamién cunta con un Centru de Recursos pa Mozos nel mesmu edificiu que'l Xulgáu de Paz y nel barriu de Lusa atopa una residencia pa discapacitaos.
Economía
Nel barriu de Aranguren allúgase l'área industrial más importante conocida de forma xenérica como «La Papelera», pero qu'incluyó plantes dependientes de diverses empreses como Kimberly-Clark, Smurfit Kappa o Pastguren (toes güei sumíes). El Polígonu Industrial de Arechaga ye otra zona onde s'atopen instalaciones industriales, al qu'hai que sumar el polígonu d'El Longar que ta paralizáu na actualidá.
Dende'l puntu de vista comercial destaca'l Centru Comercial del barriu d'El Baular, onde s'asitien empreses como Eroski, Merkal Calzáu o Forum Sport. Tanto Mimétiz como Aranguren son zones con pequeños comercios y establecimientos hosteleros onde s'instalaron cadenes como Sabeco o Supermercado Día, según entidaes bancaries como BBVA, La Caixa, Banco Santander, Llaboral Kutxa y BBK o empreses de comunicación como Movistar, Vodafone o Euskaltel. Hai que resaltar igualmente la importancia que tuvo na zona la fabricación y venta de muebles con centros importantes en Ocharán y Ibarra.
El conceyu cunta con Oficina Municipal de Turismu, según Oficina d'información al consumidor (OMIC) nel centru de Mimétiz. De la mesma, abrióse una Delegación de la Cámara de Comerciu de Bilbao.
Cultura y deporte
El Cine-Teatru municipal ye'l complexu cultural más importante del conceyu, onde s'esiben les fines de selmana películes de cine, teatru o conciertos. El segundu centru ye la Casa de la Cultura allugada na Plaza d'Euskadi nel centru de Mimétiz. Cuenta cola biblioteca municipal, la sala d'esposiciones y el salón d'usos múltiples. Nos barrios tamién esisten centros socioculturales en San Pedro, La Herrera, Ocharán, Sollano y Aranguren. Nesti postreru ta allugáu'l llamáu «Kzgunea», un centru en formación en nueves teunoloxíes.
Dientro de los deportes destaca'l polideportivu municipal, que cunta con piscina interior y esterior, velódromu, cancha interior de baloncestu y balonmano (onde xueguen la Sociedad Deportiva Bidegintza de baloncestu y el Kadagua Eskubaloia de balonmano), cancha de pádel, ximnasiu, sauna, un campu de fútbol de yerba artificial y el campu de Landaberri onde xuega'l Zalla Unión Club. N'Aranguren tamién s'atopa'l campu de fútbol de San Juan, onde xuega l'Atléticu Aranguren.
El conceyu cunta con tres frontones pal xuegu de la pelota vasca. El Frontón de Mimétiz puede acoyer campeonatos oficiales, ente que'l frontón de Aranguren y el de Ocharán son d'entidá menor.
Mediu ambiente
La Estación de Fruticultura y Bodega esperimental de la Diputación Foral de Vizcaya en Ibarra ye un referente del estudiu de la producción de chacolín o otros vinos propios de Vizcaya, yá que Zalla ta dientro de la denominación d'orixe «chacolín de Vizcaya» («Bizkaiko Txakolina»). Zalla forma parte de la Mancomunidá de Les Encartaciones y el sistema de recoyida de basures ta xestionáu por esta. Nel barriu de Malabrigo hai un «Garbigune» (puntu llimpiu de recoyida de residuos) y en Sollano hai una Depuradora d'Agües del Consorciu d'Agües Bilbao Vizcaya. Na zona de Les Llagunes instalóse un vertideru de residuos industriales.
Persones destacaes
_por_Goya.jpg.webp)
- José de Urrutia y de las Casas: Militar, cartógrafu ya inxenieru (s.XVIII).
- Nicolás María de Urgoiti, fundador de la editorial CALPE, industrial ya inxenieru que, anque nacíu en Madrid, siempres tuvo amestáu a Zalla. Foi'l fundador de la Papelera Española.
- Ricardo Urgoiti, fíu del anterior, célebre industrial, intelectual y cineasta.
- Patxi Xabier Lezama Perier: Escultor y escritor.
Referencies
- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Alternativa Verde de Zalla
- ↑ Pactu de Gobiernu ente'l PNV y el PSE-EE.
- ↑ En 1993, trés conceyales del PNV formaron grupu propiu. Entós, la PNV apautó con EA para alcalzar la mayoría absoluta.
- ↑ El PNV allegó a les eleiciones en coalición con EA.
- ↑ http://www.euskalnet.net/laviana/
- ↑ .
- ↑ Población por entidaes de población de Bizkaia, según sexu, grupos d'edá y nacionalidá. 01/12/2011, según el Eustat
- ↑ Guía de Zalla 2011. Conceyu.
- ↑ [http://www.eustat.es/bancopx/Dialog/Saveshow.asp#axzz2lSxqXqSd www.eustat.es
- ↑ Castresana, Elixane (7 d'abril de 2013). «Sol nel conceyu de la borrina» (castellanu). Deia. Editorial Iparraguirre, S.A.. Consultáu'l 7 d'abril de 2013.
- ↑ Gasol, Roser (21 de marzu de 2013). «Yá tenemos los ganadores de la I Edición del Premiu Edificios Urbanos Sostenibles 2013» (castellanu). Construction21.es España. Consultáu'l 7 d'abril de 2013.
Enllaces esternos
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Zalla 
.
