Escudu

Escudo de la Ciudá de Zacatecas

L'escudu d'armes de Zacatecas foi dau'l 20 de xunu de 1588 pol rei Felipe II, por aciu una Cédula Real. Según la cédula real orixinal,^{[ensin referencies]} tien de tener la forma d'un escudu español. Nun únicu campu, predomina una elevación que representa al emblemáticu cuetu de la Bufa, en que los sos pies naz la ciudá en 1546, como productu del descubrimientu de les riques mines de plata. Na parte más eminente del cuetu apaez una imaxe de la Virxe María, por afayase esti cuetu y les mines el día nel que la ilesia católica celebra la fiesta de la Natividá de la Virxe; embaxo, el monograma del Felipe II, como testimoniu de quien dio l'escudu d'armes a la ciudá. Nos dos estremos superiores del escudu llexen el sol y la lluna nun cielu de color azul intensu. Na falda del cuetu hai cuatro retrato de persones en campu: el capitán Cristóbal de Oñate, Juan de Tolosa, Diego de Ibarra y Baltazar Temiño de Bañuelos, siendo los principales fundadores; debaxo d'ellos apaez el lema Labor Vincit Omnia (el trabayu vencer tou); y na orla, cinco manojo de fleches y entremetidos con otros cinco arcos, que son les armes de qu'usaben los referíos indios chichimecas.^[5]

Himnu del estáu

La Marcha Zacatecas ye obra del compositor zacatecano Genaro Codina. Foi compuesta nel añu de 1892 y tocada per primer vegada en públicu na primavera de 1893, pela Banda del Estáu, que yera dirixida por Fernando Villalpando y reforzada pela Banda de Neños del Hospiciu, amás d'una banda de guerra. El méritu de la instrumentación de la marcha correspuende a Fernando Villalpando.

Pola so aceptación y frecuente interpretación n'actos oficiales, ta considerada como'l segundu Himnu Nacional Mexicanu,^{[ensin referencies]} según l'himnu nacional de la Charrería Mexicana.^{[ensin referencies]}

Dómina prehispánica

Pirámide en La Quemada

Nel sieglu XVI, los españoles llamaron "La gran chichimeca" al norte de la mesa central de Méxicu, territoriu que nunca foi conquistada polos mexiques. Esto agora ye compuestu polos estaos de Jalisco, Aguascalientes, Nayarit, Guanajuato, San Luis Potosí, Durango, Coahuila y Zacatecas. Los mexicas llamaron col etnónimo chichimeca a los pobladores d'esta gran rexón anque fueren de distintes civilizaciones, llinguaxes o tribus. Reportóse que no qu'agora ye l'estáu zacatecano habitaben cuatro etnies primixenies: los caxcanes, guachichiles, tepehuanes y zacatecos, siendo d'estos postreros que l'estáu recibe'l so nome modernu.

Naciones Chichimecas nes cercaníes de Zacatecas.

La mayoría de los pobladores yeren nómades dedicaos a la caza, con pocos asentamientos humanos permanentes. El territoriu sureñu del estáu tuvo so la influencia mesoamericana, ente que la mayor parte del estáu formaba parte de la rexón denominada Aridoamérica. Anguaño en Zacatecas atópense zones arqueolóxiques como La Quemada, alcontrada nel conceyu de Villanueva, y Altavista alcontrada nel conceyu de Chalchihuites. Nestes zones atopen edificaciones ceremoniales y pirámides con traces arquiteutóniques de les cultures mesoamericanes.^[6]

Fundación

En 1531, Pedro Almíndez Chirino xunto a les sos tropes llegaron de lo qu'agora ye'l nordeste de Jalisco, empuestos por Xiconaque cacique zacateco que la so tierra atopar na actual Lagos de Moreno, Xiconaque llevar a lo que se llamaba'l "pueblu grande de los zacatecos" o Tlacuitlapán onde Chirino nun pudo atopar riqueces considerables, solo describió atopar nel visu d'un cuetu con crestón (La Bufa) una aldega indíxena que les sos cases yeren circulares con techu de paya y yerba.^[7] Sicasí, en 1546 cuando Juan de Tolosa encabezaba una esploración na parte sureña del estáu, no que güei ye Tlatenango, averáronse-y unos indíxenes y amosáron-y piedres brillosos que conteníen plata. De Tolosa foi al cuetu de La Bufa, onde s'atopaba una aldega zacateca,^[7] y lleváronse delles cargues de metal a lo que güei ye Nochistlan. Según créese, en xineru de 1548 Juan de Tolosa, Diego de Ibarra, Cristóbal de Oñate y Baltazar Temiño de Bañuelos axuntáronse y fundaron les primeres cases, anque nun fixeron la fundación formal de la ciudá que sería conocida como Mines de los Zacatecas yá que a la so llegada yá esistíen indíxenes qu'habitaben dicha zona, conocida dempués como la "Civilizadora del Norte". Supónse que la fundación asocedió'l 8 de setiembre de 1546 fecha averada en que De Tolosa esploraba'l cuetu de la Bufa. Zacatecas llegó a formar parte de Nueva Galicia, el nome que se-y dio a un territoriu del virreinatu de Nueva España. Por cuenta de la so riqueza mineral y los fuertes ingresos a la Corona Española, en 1585 Mines de los Zacatecas recibió'l títulu de "Bien Noble y Lleal Ciudá de La nuesa Señora de los Zacatecas" y el so correspondiente escudu per parte del Rei d'España Felipe II.

Sieglu XIX

José María Cos

En Zacatecas como na mayor parte de Méxicu amenáronse llevantamientos y batalles col fin d'independizase d'España, unu d'ellos foi la Toma de Zacatecas de 1811. Cuando se conoció captura de los comandantes insurxentes en Acatita de Baján, López Rayón fuxó de Coahuila el 26 de marzu, dirixiéndose a

Zacatecas; siendo esti siguíu pol xefe realista José Manuel Ochoa, col que llibró la Batalla del Puertu de Piñones, ganando a Ochoa y llogrando armamentu. Depués de dellos combates, el 15 d'abril López Rayón tomó Zacatecas, ende fundió artillería, fabricó pólvora y dio uniforme a les sos tropes.

Un personaxe zacatecano que destacó mientres la indepencia foi José María Cos quien participó na guerra independentista de Méxicu casi dende'l principiu. Atribúyese-y, ente otros méritos, el torgar que Zacatecas fuera afarada pola violencia de la guerra y facilitar la so incorporación como plaza simpatizante de los insurxentes col mínimu de sangre esparnao. Cuando se instituyó el Congresu de Chilpancingo, Cos participó nél como diputáu pola provincia de Zacatecas. Participó na redaición de la Constitución de Apatzingán, primer llei que rixó'l gobiernu de la naciente República Mexicana.

Creación del Estáu

El Coronel don Manuel Orive y Novales foi'l postreru intendente de la Provincia de Zacatecas, tando nel poder hasta'l 18 d'ochobre de 1823, fecha en que la diputación provincial declaró l'Estáu Llibre y Federao de Zacatecas” nomándose un nuevu cuerpu llexislativu que nomó'l primer gobernador interín y provisional al Coronel don Juan Peredo que tomó posesión el mesmu 18 d'ochobre de 1823. ^[8]

Zacatecas nel Méxicu de 1824, entá col territoriu de Aguascalientes.

La diputación provincial declaró a Zacatecas estáu llibre y federáu el 17 de xunu, y el 19 d'ochobre de 1823 quedó instaláu'l primer Congresu estatal. Los trés poderes constituyíos —Executivu, Llexislativu y Xudicial— defendieron l'autonomía del estáu como condición pa caltener la integridá nacional. La so postura identificar con un confederalismo, opuestu a toa actitú separatista, y caltuvo la tradición constitucionalista y llegalista que s'enraigonara en Zacatecas ente 1810 y 1813. Don José María Hoyos, foi nomáu pola Xunta Auxiliar como Gobernador Provisional del Nuevu Estáu Federáu de Zacatecas, y el mesmu día 18 de marzu de 1824, tomó posesión del cargu, mientres se convocaba a los Conceyos a que presentaren una terna pa escoyer al nuevu Gobernador. Les xeres más urxentes del primer Congresu fueron ellaborar la constitución y caltener l'estáu a salvo de les pretensiones centralizadores del gobiernu nacional y, paradóxicamente, de Guadalaxara, que taba interesada en caltener la so antigua xurisdicción sobre Zacatecas. Dos de les principales temes de discutiniu de la llexislatura fueron el manexu de los recursos económicos del estáu, como garantía de la so independencia y soberanía, y l'equilibriu de los trés poderes.

José María García Rojas foi'l primer gobernador escoyíu en Zacatecas conforme a la nueva constitución. Como gobernador García Rojas estableció la milicia cívica, que sería bien importante na defensa del federalismu y sofitó l'autoridá de poder civil sobre los militares y los relixosos.^[9] A finales de 1829, Francisco García Salinas foi electu gobernador de Zacatecas que defendía un modelu federal. Los conservadores zacatecanos favorecíen un sistema de gobiernu representativu. En dos causes, los conservadores remontar contra'l gobiernu federal. Na rebelión de 1835, les fuercies federales del xeneral Santa Anna escalaron la ciudá de Zacatecas y les mines de plata de Fresnillo.

En xineru de 1825 promulgóse la Constitución política del estáu llibre de Zacatecas. Pa la so preparación, los llexisladores analizaron les constituciones más avanzaes de la dómina, pero tuvieron una clara inspiración na de Cádiz. La Constitución foi esencialmente un documentu ideolóxicu qu'estableció como forma de gobiernu la república representativa popular federal y la división de los poderes; coles mesmes, definió los venceyos ente l'estáu y el restu de la nación. El territoriu estatal quedó estremáu nos partíos de Zacatecas, Fresnillo, Sombrerete, Aguascalientes, Juchipila, Nieves, Mazapil, Pinos, Xerez, Tlaltenango y Villanueva. A los conceyos concedióse-yos mayor autonomía, colo qu'ampliaron la so participación na vida política del estáu. ^[10]

Rebelión en Zacatecas

Santa Anna

A raigañu del fracasu del sistema federal, el centralismu ganó terrén y el Congresu modificó la Constitución de 1824 con cuenta de crear una república centralista, llindando'l poder de los estaos y amenorgando el númberu de tropes militares. Tales acontecimientos provocaron una rebelión en Zacatecas, onde'l mesmu gobernador, Francisco García Salinas, encabezó un exércitu d'unos cuatro mil homes en contra del gobiernu. Pa poner fin a los sublevaos, el presidente Santa Anna, en persona dirixir a combatilo, dexando como encargáu de la presidencia al xeneral Miguel Barragán. García Salinas, foi ganáu na Batalla de Zacatecas (1835), y en castigu pola so rebeldía, foi obligáu l'estáu de Zacatecas a perder parte del so territoriu, cola que se formó l'estáu d'Aguascalientes.

Reforma

Mientres la Guerra de Reforma (1858—1861) Zacatecas convertir en campu de batalla ente lliberales y conservadores. En 1859, Jesús González Ortega punxo fin a los ideales conservadores del estáu cuando decretó una llei en contra d'ello.

Monumentu a Francisco Villa nel Cuetu de la Bufa

La Revolución de 1910

Una de les batalles más importantes de la revolución asocedió na ciudá de Zacatecas el 23 de xunu de 1914. Conózse-y como Tomar de Zacatecas. Nesta batalla, Francisco Villa —asistíu por Felipe Ángeles y Pánfilu Natera— y los sos doraos tomaron control de la ciudá de Zacatecas, asegurando la seguridá financiera de la revolución. N'honor a Pancho Villa, se erigó una estatua nel Cuetu de la Bufa y l'estadiu olímpicu de la capital recibió'l so nome, sicasí la economía estatal sufrió les consecuencies d'estos fechos mientres décades d'acentuada recesión económica.^{[ensin referencies]}

Pa conmemorar esi fechu dende 2004 realízase añalmente nel mes de xunu na capital zacatecana una cabalgata qu'axunta cientos de caballeros de distintes llocalidaes del estáu.^[11]

Relieve

Sierra Zacatecana

L'estáu atopar nel norte de Méxicu específicamente nel Pandu Central de Méxicu, que toma los estaos de Zacatecas, Durango, Chihuahua y parte de Coahuila; ente la Sierra Madre Oriental y la Sierra Madre Occidental, al occidente y suroccidente esisten dellos pandos con una altitú máxima de 2850 metros sobre'l nivel del mar (msnm) como'l cuetu La Aguililla.^[13]

N'unu de los valles, esiste'l Cañón de Juchipila, con un altor mínimu nel estáu de 1000 metros. La Sierra Madre Occidental ye la principal cadena montascosa que traviesa l'estáu. La elevación más alta ye la Sierra L'Estelleru con una altitú de 3200 metros sobre'l nivel del mar, siguíu pola Sierra de Sombrerete con 3100 y la Sierra Fría con 3030. El 38,82 % de la superficie estatal ye carba, el 27,38 % de la superficie usar pa l'agricultura, el 15,67 % ye pacional, el 12,66 % ye monte, el 1,94 % selva y el restu tien otros usos.^[14] La mayor parte del estáu forma parte del desiertu Chihuahuense, caracterizándose por escasa precipitación pluvial y una gran diversidá cactácea.^[15]

Principales elevaciones

Hidrografía

El ríu Bolaños na so unión al ríu Santiago

La entidá escarez de ríos importantes; los qu'hai, na so mayor parte son temporales y fórmense al esmucir l'agua de los montes na dómina d'agües. El sistema hidrográficu ta formáu por dos cuenques: la cuenca del Pacíficu al traviés d'otros estaos son: San Pedro, Juchipila, Xerez, Tlaltenango, San Andrés, Atengo, Valparaíso. Los ríos de la Cuenca Interior nun tienen salida al mar y los principales son: Calabacillas, Zaragoza, Los Llazos, San Francisco y Aguanaval que desagua en Torreón, Coahuila.^[16] Tocantes a agua soterraño, esisten 20 zones geohidrológicas nel estáu.^[17] L'estáu cunta con un total de 80 preses con una capacidá total de 595 337 millones de metros cúbicos destacar les preses de: Leobardo Reynoso (Fresnillo), Miguel Alemán (Tlaltenango) y El Chique (Tabasco).

Esisten 20 zones geohidrológicas nel estáu nes cualos alcuéntrense 5891 pozos fondos con fines agrícoles con gastos hidráulicos que bazcuyen ente 15 y 60 l/s. Con fondures de 150 a 250 metros. y niveles dinámicos permediu de 80 metros. Amás tiénense 2441 nories o pozos a cielu abiertu de poca fondura y baxu costu de 5 a 10 l per segundu. Igualmente, en diverses rexones del estáu alcuéntrense 483 pozos de baxu gastu con fines de bebederu pa ganáu. El principal problema qu'enfrenta'l llabrador qu'estrayi agua pa usos agrícoles ye'l costu de la eletricidá. ^[18]

Flora y fauna

Agaves nel noroeste de Zacatecas

La vexetación de Zacatecas ye bien variada. Nes sierres esisten montes mistos de pinos y encines; los árboles caltiénense verdes tol añu. Tamién hai rexones grebes y semidesérticas qu'alluguen gran cantidá de plantes como les cactáceas. En llanos y valles abonden los mezquites, gobernadores, huisaches, nopales, lechuguillas, guayules y pacionales.

La fauna de les sierres inclúi ye, venados cola blanca y llebres; en llanos y valles suelen atopase coyotes, melandros, falpayares y coríos. Otros animales de la rexón son la víbora de cascabel, chirrioneros, alicantre, rata canguro, mure de campu, gatu montés, esperteyos, águila, guajolote montesa, topu, tuza, guacamaya nana y la guacamaya verde. Zacatecas ye la entidá del país na que s'atopen más exemplares d'águila real, el símbolu nacional mexicanu.^[19]

style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|Flora y fauna de Zacatecas

Ursus americanus	Felis concolor	Centruroides suffusus	Aquila chrysaetos	Canis latrans
Meleagris gallopavo	Crotalus durissus	Odocoileus hemionus	Canis lupus baileyi	Ovis canadensis
Abies durangensis	Opuntia ficus-indica	Echinocactus grusonii	Cylindropuntia imbricata	Pinus ponderosa

Les carbes tomen la tercer parte de la superficie del estáu; sígen-y n'estensión los pacionales y nes partes más alzaes los montes de coníferes y encines. Les zones agrícoles tomen 25% del territoriu.

Rexones xeográfiques

L'estáu de Zacatecas esisten árees que cubren dellos conceyos nes que'l suelu, la vexetación, el clima, la fauna ye carauterística namái d'esa parte del territoriu atópase estremáu en 4 zones

1. La Sierra Madre Oriental (Norte)
2. La Masa del Centru (Centru)
3. La Sierra Madre Occidental (Sur)
4. La exa neo volcánicu

La zona norte ye carauterizada pol clima secu desértico, el suelu ye duru y saláu, enzanca l'agricultura; solo danse'l maíz y el frijol. Sicasí, les posibilidaes del usu pecuariu del suelu d'esta rexón son mayores. La zona centro tien climes semidesértico y templáu semidesértico, delles partes de la rexón tienen posibilidaes pa l'agricultura. La zona sur ye la rexón más grande del estáu y cuenta con climes como elseco semidesértico, el templáu semidesértico y el templáu subhúmedo, abonden los montes pero tamién en delles partes crecen carbes y pacionales; tamién esistes dellos ríos, polo que la rexón tien grandes posibilidaes pa la esplotación agrícola.^[20]

Representación nacional

A nivel nacional, l'estáu tien trés representantes nel Senáu Mexicanu: Carlos Alberto Puente Salas (PVEM), José Marco Antonio Olvera Acevedo (PRI) y Héctor Adrián Menchaca Medrano (PT). Zacatecas tien ocho representantes na Cámara de Diputaos | LXI Llexislatura representantes na Cámara de Diputaos: cuatro diputaos por mayoría relativa del PRI, unu por representación proporcional del PAN, unu por representación proporcional del (PT) y unu más por representación proporcional del (PVEM) | LXI Llexislatura.^[21]

Estatal

Los poderes gubernamentales del estáu tienen les sos instalaciones na Ciudá de Zacatecas.

Poder Executivu

Palaciu de Gobiernu

L'actual gobernador de Zacatecas ye Alejandro Tello del PRI, quien ocupara'l cargu mientres el periodu 2016-2021. Los miembros principales del so gabinete son:^[22]

Titular	Cargu
Fabiola Gilda Torres Rodríguez	Secretaria Xeneral de Gobiernu
Ing. Ismael Camberos Hernadez	Secretariu de Seguridá Pública
Marco Vargas Duarte	Voceru de Seguridá Publica Estatal
Francisco José Murillo Ruiseco	Procurador de Justicia
Jorge Luis Pedroza Ochoa	Secretariu de Alministración
Paula Rey Ortiz Medina	Secretariu de la Función Pública
Jorge Miranda Capo	Secretariu de Finances
Otilio Rivera Herrera	Secretariu de Desenvolvimientu Social
José Francisco Ibargüengoytia Borrego	Secretariu d'Infraestructura
Gema Mercado Sánchez	Secretariu d'Educación
Gilberto Argañal Cantú	Secretariu de Salú
Otilio Rivera Herrera	Secretariu de Desenvolvimientu Social
Adriana Guadalupe Rivero Garza	Secretaria de la Muyer
José Juan Estrada Hernández	Secretariu del Migrante
Jehú Eduí Sales Dávila	Coordinador Xeneral Xurídicu

La organización xeneral del Poder Executivu * Secretaría Xeneral de Gobiernu.

• Secretaría de Finances.
• Secretaría de Planeación y Desenvolvimientu Rexonal.
• Secretaría d'Obres Públiques.
• Secretaría d'Educación y Cultura.
• Secretaría de Salú.
• Secretaría de Desenvolvimientu Económicu.
• Secretaría de Desenvolvimientu Agropecuariu.
• Contraloría del Estáu.
• Tribunal Cimeru de Xusticia.
• Procuradoría Xeneral de Xusticia del Estáu de Zacatecas.
• Oficialia Mayor.

Rellaciones internacionales

L'estáu de Zacatecas cunta rellaciones internacionales nes que se busca ente otres coses atraer inversiones pal estáu o hermanamientos, anguaño cúntase con dellos hermanamientos en delles ciudaes del estáu como les siguientes:

• Zacatecas con Wuxi Jiangsu, China;^[26] Spoleto, Italia;^[27] Valparaíso, Chile;^[28] y con Avignon, Francia.^[29]
• Fresnillo con Oxnard, Estaos Xuníos^[30]
• Guadalupe con Antigua Guatemala, Guatemala^[31]

Acordies cola Secretaría de Rellaciones Esteriores, l'estáu tuvo 7 convenios ó alcuerdos internacionales estos son:^[32]

Población

Población de Zacatecas

Según l'Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática, nel 2010, l'Estáu de Zacatecas tenía una población de 1,690,750 habitantes con una densidá de 57 habitantes/km².^[35] Esto alluga al estáu nel 25º llugar de población na nación y representa el 1,3% del total nacional. El 51,3% (863,771) de la población zacatecana foi compuesta por muyeres ente que los homes representen el 48,7% (826,897). Al igual que la nación, la población promedia de Zacatecas ye abondo nueva, pos ye solo de 23 años, lo que lo alluga nel llugar 19°.^[35] Nos postreros 10 años, la población de Zacatecas aumentó 6%. La densidá foi de 18,13 habitantes per km².

Según l'últimu censu disponible (1921) étnicamente la entidá taba formada por un 8,55% indíxenes, 86,1% mestizos y 5,35% blancos. la población mestiza cuenta con un porcentaxe de xenes europeos superiores al restu del país. Estes cantidaes caltuviéronse hasta l'actualidá solo envalorando un amenorgamientu del porcentaxe indíxena y un llixeru aumentu del sector mestizu. Anguaño solo 1,837 persones falaben un idioma indíxena.

Árees urbanes

Les ciudaes consideraes como más importantes del estáu, por cuenta de la so población son Zacatecas, Guadalupe, Fresnillo, Xerez y Ríu Grande.

Nel estudiu más recién sobre zones metropolitanes (ZM), publicáu en 2010, pol Conseyu Nacional de Población (CONAPO), l'Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) y la Secretaría de Desenvolvimientu Social (SEDESOL), establecióse que nel Estáu de Zacatecas esiste namái una zona Metropolitana.^[36]

La Zona Metropolitana de Zacatecas-Guadalupe conformar polos conceyos de Zacatecas, Guadalupe y Morelos. Onde la población xube a 309 660 persones, una densidá de población de 88.1 habitantes per quilómetru cuadráu. La ZM de Zacatecas-Guadalupe tuvo una tasa de crecedera media añal de 1,1 % de 2000 a 2010.

Tocantes a urbanismu, d'alcuerdu a los resultaos que presentó'l Censu Xeneral de Población y Vivienda de 2010, nel estáu cunten con un total de 372 662 viviendes nel estáu.

Indicadores de desenvolvimientu humanu

La información más recién alluga a Zacatecas ente los estaos con desenvolvimientu humanu mediu (IDH de 0.7057). La so posición na clasificación nacional baxóse un llugar (llugar 27) en comparanza de 2000 y 2005 cuando taba allugáu nel llugar 26. En términos relativos, pal añu 2005 l'índiz de desenvolvimientu humanu (IDH) estatal foi de 0.7872, valor menor al nacional (0.8200), anque creció más rápido pos mientres l'indicador nacional aumentó 1.57%, el del estáu facer en 3.19%.

Al interior de la entidá tiense que'l IDH en 2005, pa los conceyos de Zacatecas (IHD de 0.8900) y Guadalupe (IHD de 0.8799) rexistraron el mayor nivel de IDH; en contraparte les demarcaciones d'El Salvador (IHD de 0.6792) y Jimémez del Teul (IHD de 0.6583) tuvieron los menores niveles de desenvolvimientu humanu.^[37]

Migración

Migrantes celebrando les fiestes patries

La emigración de Zacatecas escontra Estaos Xuníos representó, históricamente, unu de los fluxos más intensos a escala nacional, por cuenta de les fluctuaciones de la minería y a les condiciones agrícoles, ente otros motivos. En 1956, 1957 y 1958, de resultes de la crisis agrícola severa aniciada pola seca, les salíes de zacatecanos fueron de 9.7, 11.1 y 10.4 per cientu en cada añu respeutivamente, de les totales nacionales; en 1957, respectu de la población equivalió a 6 per cientu y 21 a la mano d'obra (Padilla 2000). Navarro y Vargas (2000) identifiquen que de 1990 a 1995 cerca de 26 mil zacatecanos abandonaron añalmente la entidá y emigraron a otros estaos del país y n'especial escontra Estaos Xuníos.^[38]

L'estáu de Zacatecas empecipió la so incursión como expulsor de fuercia de trabayu dende finales del sieglu XIX. En trabayos d'antaño como'l de Gamio (1930), y en contemporáneos como'l de Durand (2005), reconozse que dende principios del sieglu XX, Zacatecas xunto con Jalisco, Michoacán y Guanajuato, yá conformaben la rexón expulsora de fuercia de trabayu.^[39]

Nesti procesu migratoriu influyeron diversos factores, como la precariedá y el calter escluyente de la estructura granible de Zacatecas, carauterizada, ente otres coses, por un sector industrial llindáu, una actividá agrícola pocu tecnificada y empobinada a la subsistencia familiar; una ganadería de corte estensivu especializada na cría de bovinos de pies y un sector mineru, que casi nun incide nel emplegu y l'economía rexonal. Estes carauterístiques asitien al estáu como unu de los de menor capacidá pa xenerar emplegu nel país, tal como lo señala'l Plan Estatal de Desenvolvimientu (1999–2004). Resulta interesante notar que, anque la economía zacatecana tuvo periodos d'espansión importantes, na actualidá sigue allugándose como unu de los estaos con mayor probeza y marxinación del país.

El fluxu migratorio sigue siendo negativu, anque menor qu'en décades pasaes. Envalórase que la metá de los zacatecanos viven fora del estáu. N'Estaos Xuníos viven ente 800.000 y 1.000.000. La mayoría mora en Chicago, Denver, Dallas, Houston, Los Angeles y Phoenix.^[38]

Relixón

La mayoría de los zacatecanos son católicos, a pesar de que'l porcentaxe de población católica en tola entidá menguó 0,7 per cientu.

Nel añu 2010, según el más recién Censu de Población y Vivienda del INEGI, el 94,4 per cientu de los zacatecanos profesaben la relixón católica, colo que superó a Guanajuato qu'una década tras encabezaba la estadística. Del millón 490 mil zacatecanos nel estáu, un millón 394 mil son católicos. Con esceición de la ilesia católica, práuticamente toles relixones y cultos principales rexistraron aumentu nel so porcentaxe de adeptos.

Catedral de Zacatecas

No que fai a protestantes y evanxélicos (hestóriques, pentecostales, neopentecostales) el INEGI reportó 41 mil 878, lo qu'equival al 2.8 per cientu de la población, esto ye, casi un puntu más que lo rexistrao una década tras. Grupos relixosos como los Adventistes, Testigos de Xehová, Ilesia de Xesucristo de los Santos de los Últimos Díes) llegaron a 15 mil 581 persones, lo que fala d'un aumentu d'apenes .1 per cientu. En tol estáu, solamente fueron contabilizaos 94 xudíos.^[41]

En Zacatecas los templos católicos xueguen un papel importante na cultura que, xunto coles places, considérense como'l centru de les llocalidaes. El templu más importante del estáu ye la Catedral Basílica de Zacatecas, considerada como'l máximu esponente del barrocu en toa América.^[42] L'Obispu de la Diócesis de Zacatecas ye'l Monseñor Sigifredo Noriega Barceló, nomáu obispu de Zacatecas pol Papa Benedicto XVI el 2 d'agostu de 2012.^[43]

Salú

La tasa de natalidá del estáu en 2012 allugar nel 17.79%,^[44] en 2010 rexistráronse 36 323 nacencies. Amás de tener una población bien nueva, nel añu 2009, pocu más de la cuarta parte de la población nel estáu (26.1%) ye nuevu (15 a 29 años).^[45] La esperanza de vida al nacer ye de 74.8 a nivel estatal,72.1 años pa los hombre y 77.7 años pa les muyeres.^[46] En 2010 fueron rexistraos 8 202 fallecimientos,^[47] de lo anterior, les principales causes de muerte son les enfermedaes del corazón, tumores malinos y diabetes mellitus.

Zacatecas cunta con: Institutu Mexicanu del Seguru Social, Institutu de Seguridá y Servicios Sociales de los Trabayadores del Estáu, Cruz Roja Mexicana Delegación Zacatecas. La población de los servicios de salú de Zacatecas ye envalorada en 553 839 habitantes, ente que la Delegación Estatal del ISSSTE tien una población de 144 659 derechohabientes y en cuanto afiliaos a oportunidaes son en total 253 498.^[48] Cuenta con unidaes de primer nivel d'atención (426 unidaes d'atención^[49] y 16 unidaes d'especialidá);^[50] unidaes de segundu nivel d'atención (5 Hospitales xenerales,^[51] 15 unidaes d'atención^[52] y 11 hospitales comuñales);^[53] El ISSSTE tien un total de 35 unidaes y 688 persones en recursos humanos.

El IMSS tien 33 unidaes de primer nivel y 2 de segundu nivel. Esisten un total de 3240 recursos humanos.^[54][55]

Los Servicios de Salú cunten con 142 Unidaes de primer nivel, 6 de segundu nivel y 75 unidaes móviles. Los principales hospitales del estáu son: Hospital xeneral de Zacatecas, Hospital xeneral de Fresnillo, Hospital xeneral de Xerez, Hospital xeneral de Loreto y l'Hospital de la Muyer Zacatecana.

Educación

L'estáu de Zacatecas tien una biblioteca por cada 6.250 persones.^[56] Nel 2005, el 92,7% de la población de 15 años o más fueron alfabetos.^[57] El 98% de la población de 8-14 tienen l'aptitú de lleer y escribir. Nel estáu esisten 1.350 escueles de preescolar,^[58] 2.031 primaries,^[59] 1.159 secundaries^[60] y 185 bachilleratos.^[61]

Arquiteutura

style="background:#4b6791; color:white; font-size:120%" align=center|Arquiteutura Civil de Zacatecas

Nesta entidá atopen una gran cantidá de monumentos, reconocíos internacionalmente polos sos estilos barrocu, góticu, churriguresco y colonial. La conquista relixosa foi llevada a cabu prioritariamente pola orde Franciscana los que fundaron l'hospiciu en 1558; en 1567 teníen yá un gran conventu y 1603 creóse la custodia de provincia de Zacatecas. Darréu llegaron los Agustinos, Dominicos y Xesuites quien non solo evanxelizaron a los indíxenes sinón coadyuvaron a volvelos sedentarios, polo qu'alredor de los sos capiyes y conventos fuéronse fundando poblaciones que na actualidá son ciudaes bien populoses. L'Acueductu'l cubu faía llegar el vital líquidu

hasta'l sitiu onde s'alluga'l monumentu al xeneral Jesús González Ortega y de ende escontra una pila d'agua que s'allugaba na Plaza Independencia, partiendo del tiru de la mina del Cubu, d'ende'l so nome popular.^[68] Mientres los sieglos XVII y XVIII tamién se desenvolvieron interesantes muestres d'arquiteutura barroca, amás nesti periodu tamién se construyeron delles faciendes en dellos conceyos del estáu como la facienda del Condáu de San Mateo en Valparaíso. Pal sieglu XIX mientres el porfiriato construyir na entidá dellos edificios, principalmente na capital, de los que destaquen el teatru Calderon^[69] y el mercáu González Ortega^[70] allugaos nel centru de la ciudá de Zacatecas.

De les construcciones relixoses destáquense la Catedral Basílica de Zacatecas, l'ex conventu de San Francisco, templu de Fátima, templu de Santu Domingu, ex templo de San Agustín, Santuariu de Plateros ente otros.

Palaciu de Gobiernu | style="background:#e5ebf2;" align="center" |Edificiu de la Torre |style="background:#e5ebf2;" align=center|Teatro Fernando Calderón	Acueductu'l Cubu | style="background:#e5ebf2;" align="center" |Mercado González Ortega |style="background:#e5ebf2;" align=center|Portales El Teul
Portal de Rosales	Hotel ex plaza de Toros	Teatru Hinojosa	Teatro Jose González Echeverria	Casa de la Cultura |style="background:#e5ebf2;" align=center|Caxes Reales

style="background:#4b6791; color:white; font-size:120%" align=center|Arquiteutura relixosa de Zacatecas

Catedral Basílica de Zacatecas	Conventu de Guadalupe	Templo de Fátima	Parroquia de Santa Vera Cruz	Templo de Santu Domingu |style="background:#e5ebf2;" align=center|Templo del Sagráu Corazón
Templo la Virxe de la Soledá |style="background:#e5ebf2;" align=center|Santuariu de Plateros	Templo de Santu Domingu |style="background:#e5ebf2;" align=center|Templo de San Francisco |style="background:#e5ebf2;" align=center|Parroquia de la Purificación	Capiya de Mexicapan

Museos

Zacatecas cunta con un gran númberu de museos, la mayoría allugaos na ciudá de Zacatecas, tien grandes mancomunes artísticos y con diversidá temática. Diches coleiciones son exhibíes n'espacios históricos y artísticos (ex conventos, ex templos, edificios coloniales, señoriales residencies, ex reclusorios, centros d'enseñanza, modernes cortiles, etc), que para tal efeutu fueron acondicionaos afaciéndolos a les esposiciones.^[71] Ente los museos del estáu atopen el museo Rafael Coronel onde s'esibe interesantes coleiciones d'arte popular mexicanu, que tán encabezaes pola denominada "La cara de Méxicu" y que ta integrada por más de diez mil mázcares mexicanes, el muséu Pedro Coronel onde s'atopa una coleición d'arte universalcon más de 1300 pieces de diverses cultures, el muséu Zacatecano de cultura, el toma de Zacatecas, Muséu Francisco Goitia, el muséu Mina l'Edén^[72] y el muséu d'arte relixoso allugáu na ciudá de Guadalupe, nesti muséu atopa una de les coleiciones de pintura virreinal más importantes de Méxicu, según el muséu d'arte astracto Manuel Felguérez.

Otros museos del estáu son: el muséu de ciencies de la UAZ, la galería episcopal, el muséu d'Historia del Tresporte y el Muséu de les migraciones. De los museos arqueolóxicos los esistentes son el muséu arqueolóxicu La Quemada y el muséu arqueolóxicu sitiu Altavista; de los museos interactivos de la entidá son el muséu interactivo Zig Zag, únicu muséu nel estáu de Cuarta Xeneración y el muséu interactivo Casa Ramón López Velarde allugáu na ciudá de Xerez.^[73] A lo llargo del estáu esisten tamién dellos museos rexonales.^[74]

Na entidá celebren les festividaes de conmemoración de Méxicu, tamién se destacar les conmemoraciones oficiales como l'aniversariu de la Independencia de Méxicu (16 de setiembre), Día de Muertos, aniversariu de la Revolución Mexicana, etc. Na Selmana Santa católica llevar a cabo representaciones del viacrucis y crucifixón.

Tamién asocede l'Internacional Festival de Teatru de Cai (la tercer selmana d'ochobre), que presenta a compañíes teatrales de Méxicu y l'estranxeru qu'ufierten funciones en places, museos y otros espacios al campu de la ciudá de Zacatecas. Surdió nel añu 2001, col propósitu de llevar el teatru a la so cortil orixinal, la cai, asina llograr un mayor acercamientu d'esta disciplina artística al públicu polo xeneral, especialmente a los neños y nuevos.

Fiestes populares

Na entidá celebren les festividaes de conmemoración de Méxicu, tamién se destacar les conmemoraciones oficiales como l'Aniversariu de la Independencia de Méxicu (16 de setiembre), Día de Muertos, Aniversariu de la Revolución Mexicana, etc. En Selmana Santa llevar a cabo representaciones del viacrucis y crucifixón.

Les festividaes en Zacatecas tienen carauterístiques y matices bien especiales, anque mientres l'añu realiza una programación d'eventos, les gales festives amosar mientres los grandes festivales como: el Festival Cultural Zacatecas (nes selmanes Santa y Pascua); l'Internacional del Folclor (celebráu en mes de xunetu); les tradicionales Morismas de Bracho (na última selmana d'agostu); la Feria Nacional de Zacatecas (les dos primeres selmanes de setiembre)

o'l tamién Internacional Festival de Teatru de Cai (la tercer selmana d'ochobre), que presenta a compañíes teatrales de Méxicu y l'estranxeru qu'ufierten funciones en places, museos y otros espacios al campu de la ciudá de Zacatecas. Surdió nel añu 2001, col propósitu de llevar el teatru a la so cortil orixinal, la cai, asina llograr un mayor acercamientu d'esta disciplina artística al públicu polo xeneral, especialmente a los neños y nuevos.

Les fiestes y feries nel interior del estáu son principalmente pa festexar a un santu patrón determináu.^[75] Ente les festividaes tradicionales que más destaquen son les "callejoneadas", onde se percuerren los escondíos caleyones de la ciudá, saborguiando un esquisitu mezcal de Huitzila y tastiando una muestra de la gastronomía rexonal.^[76]

Otres fiestes del estáu son: la jerezada, la feria de primavera de Xerez, el festival barrocu del muséu de Guadalupe y el festival de la poesía zacatecana. Les fiestes patronales de dellos conceyos del estáu son:

• Tlaltenango: Feria Rexonal de Tlaltenango la primer selmana de xineru:
• Nochistlán: Fiesta a San Sebastián (el papaqui), del 16 al 21 de xineru, una celebración de les más antigües del Estáu.
• Juchipila: Feria Rexonal de Juchipila el tercer domingu del mes de xineru *

Sombrerete: Fiesta de la Candelaria el 2 de febreru * Guadalupe: Feria Estatal de Guadalupe a mediaos d'avientu * Fresnillo: Feria Nacional de la Plata na primer selmana de setiembre

• Juan Aldama: 1 de payares
• Valparaíso: Feria Rexonal de Valparaíso ente primer y segunda selmana d'avientu Plateros: Fiestes del Santu Neñu de Atocha el 25 d'avientu *

Jalpa: Feria Rexonal del 18 d'avientu al 1 de xineru * Villanueva: Feria Rexonal de San Judas Tadeo del 20 al 28 d'ochobre n'honor al Santu Patronu * Teul de González Ortega: Feria de la Música y el Mezcal na tercer selmana de payares

Artesaníes

Nel estáu de Zacatecas, al igual que n'otres rexones de Méxicu, el desenvolvimientu económicu o l'adopción de nueves pautes culturales provocaron en munches comunidaes urbanes o rurales, un progresivu abandonu de la producción en diverses cañes del artesanáu tradicional.

Sicasí, nos últimos años vienen realizándose intentos dende dellos organismos oficiales pa caltener la influencia d'aquellos maestros artesanos qu'entá subsisten y arrobinar les sos conocencies. Una encuesta recién del IDEAZ (Institutu de Desenvolvimientu Artesanal de Zacatecas) dexó alzar el censu d'artesanos de 150 a 1500 en tola entidá. Ente otres iniciatives, pretende crease un sellu d'alta calidá pa la platería, una y bones la plata zacatecana ye de los meyores del mundu.

En Zacatecas les principales cañes artesanales actuales son la platería, la cerámica y alfarería, el talláu de cantera, los testiles, la talabartería y los trabayos con pita y lechuguilla. Prodúcense tamién artículos de madera tallao, cerámica, ferrería artística, cestería, vidriu sopláu, resines, papel maché, y obres en roques, piedres semipreciosas y metales como'l cobre, el fierro y l'oru. Oxetos de cueru con pirograbados, muebles de madera iguaos a mano, trabayos en piel y peluche, en macramé, muebles en miniatura, figures de yelsu y en chaquira. Ellabórense amás productos artesanales comestibles, como bebíes a partir del agave, dulces típicos y comíes o platillos tradicionales.

Los trabayos de llabráu en cantera, siempres fueron bien destacaos nesti estáu. Esta actividá caltúvose sobremanera en Fresnillo. Los testiles de Guadalupe, Xerez, Villa García y Zacatecas tienen son destaquen. Realícense ellí sarapes (especie de cobertor llabrador) y jorongos (con abertura a manera de ponchu), chamarras (camperas) y otros artículos de llana, ellaboraos en telar de pedales.

El territoriu huichol toma zones de la Sierra Madre Occidental principalmente nos estaos de Jalisco y Nayarit, y menor en Durango y Zacatecas. Los huicholes producen collares, pulseres y colgantes ellaboraos con chaquiras (mostacillas), faxes y morrales de llana texíos y bordaos con motivos astractos o naturistes, ropa y sombreros ceremoniales, etc. Estos oxetos son orixinalmente valoraos pola so capacidá pa brindar proteición tanto física como espiritual pal usuariu.

Por ser un estáu ganaderu, son bien valoraos equí los artículos en piel, sobremanera aquellos rellacionaos cola charrería, como ser montadures, cintos, botes, fundes de pistoles y arneses pa caballos. En Xerez ellaboren sielles de montar y los sos distintos accesorios, al igual que productos utilitarios como bolses de muyer (carteres) y monederos. Toos ellos son profusamente decoraos (piteados) con filos de pita que dexen aguantar un usu intensivu. El trabayu cola fibra de pita ye carauterísticu del suelu zacatecano.

Na rexón semiárida zacatecana, produzse una fibra conocida como lechuguilla, cola que se producen diversos oxetos texíos. Salvador Mazapil, Concepción del Oro y Melchor Ocampo son los trés conceyos onde numberosos pobladores sostener del trabayu con esti material El talláu de piedres precioses o semipreciosas facer na ciudá minera de Zacatecas, sobresaliendo les turqueses engarzadas en metal. A lo llargo del estáu esisten dellos museos rexonales onde s'esiben artículos propios de la rexón.^[77]

Dances

Esisten bailles bien reconocíos y recordaos ente la población zacatecana como ye'l baille de mexicapan que representa un propósitu vivíu y que reflexa'l calter del zacatecano: Recio, galantiador y fanfarron. Esiste un conxuntu de melodíes La Jesusa, Les Barraques, La Varsovina, El Barretero, La Botella, y el Diañu Verde; indiscutiblemente que con influencia europea, como resultancia de la puxanza minera de Zacatecas.^[78] Nel sur de Zacatecas ye famosa la danza de los tastuanes nos conceyos d'Apozol, Juchipila y Moyahua d'Estrada.

Música

En tol estáu zacatecano ye famosu'l corríu, nes sos múltiples manifestaciones. Nel sur del altiplanu y norte de la sierra suelen atopase les bandes d'aliendu, meyor conocíu como tamborazo. "La Marcha Zacatecas" de Genaro Codina, oyóse per años en tola república y l'estranxeru; ye l'himnu de les asociaciones charres y ta consideráu, pol so frecuente interpretación n'actos oficiales como'l "segundu himnu nacional". Coles mesmes puede escuchase por tol territoriu estatal la música nortiza identificada principalmente pol acordión.

Fueron célebres les interpretaciones de la internacional Banda de música del estáu de Zacatecas, dirixida por Octaviano Sigala, Juan Pablo García y Salvador García; lo mesmo que de la Orquesta Típica de señorites, dirixida por Fernando Villalpando. Ye importante destacar el tamborazo (proveniente de Xerez) que nun puede faltar nes fiestes zacatecanas. Los jaraberos de Nochistlán, música considerada de les más antigües del estáu.

A partir de 2004, el gobiernu del estáu da la medaya al méritu musical "Candelario Huízar" a personaxes destacaos pola so trayeutoria en favor del desenvolvimientu musical en Zacatecas. Los músicos gallardoniaos fueron:

• 2004 - Luis Humberto Ramos, clarinetista *

2005 - José Román Jiménez Pérez, saxofonista y direutor d'orquesta * 2006 - Héctor Guzmán Mejía, organista y direutor d'orquesta * 2007 - Salvador García Ortega, direutor de banda * 2008 - Luis Félix Serrano, direutor de coros

• 2009 - Jorge Barrón Corvera, violinista *

2010 - Manuel Cuetos Guevara, cornista

• 2011 - Ernesto Juárez Frías, compositor
• 2012 - Francisco Vanegas Vega, direutor
• 2013 - Cristina Pestana Alpízar, violista
• 2014 - Rubén Esparza, guitarrista *

2015 - Alfonso Vázquez Sosa, pianista

La entrega de la presea realízase'l 2 de febreru de cada añu en conmemoración del natalicio de Candelario Huízar.

La música coral foi una de les principales manifestaciones musicales nel estáu. Fueron alcontraos manuscritos d'obra vocal p'agrupaciones musicales na Catedral Basílica de Zacatecas, el Conventu de Guadalupe y la biblioteca de la Undad Académica d'Artes de la Universidá Autónoma de Zacatecas cunta con un mancomún importante de manuscritos de compositores zacatecanos de los sieglu XIX y XX, ente otros: Fernando Villalpando, Francisco Aguilar y Urizar, Manuel Barrón y Soto, Severiano González, Isauro Félix, Candelario Huízar, Samuel de la Trinidá Herrera, Luis G. Araujo y Octaviano Sigala.

Les agrupaciones corales más destacaes nel sieglu XX fueron

• Coru Universitariu de la O.A.Z. empobináu pol Pbro. Martín de Jesús Pacheco Sánchez
• Coru del IMSS empobináu por Luis Félix Serrano *

Coru de FONAPAS empobináu por Luis Félix Serrano * Cantoría Universitaria de la O.A.Z. empobináu por José Antonio Rincón y Héctor Mora de Llira * Ensamble Vocal Polifonía empobináu por Alfonso Vázquez

La Sociedá Coral de Zacatecas y l'Ensamble Vocal Polifonía caltuvieron actividá constante mientres más d'una década realizando conciertos, grabaciones, xires y participaciones en puestes n'escena d'ópera. Dambes agrupaciones participaron en delles ediciones del Festival Cultural de Zacatecas. De la mesma, el Ensamble Vocal Polifonía llogró en dos causes (1985 y 1987) el primer llugar nacional del Concursu Nacional de Conxuntos Musicales del Maxisteriu, convocáu pola Secretaría d'Educación Pública y realizáu nel Conservatoriu Nacional de Música.

A entamos del sieglu XXI surdió na ciudá capital el proyeutu "Coru Monumental de Zacatecas" conformáu por un coru de cámara y dellos coros de neños, nuevos y adultos mayores. El proyeutu tuvo curtia duración con actuaciones trascendentes nos actos oficiales del Conceyu de Zacatecas.

En 2007 establezse'l Taller d'Ópera de Zacatecas, que darréu derivó no que güei ye la Compañía d'Ópera de Zacatecas. A partir de 2010 conformóse'l Coru del Estáu, única agrupación coral profesional activa na actualidá.

L'estáu cunta con estes agrupaciones orquestales:

• Orquesta Filarmónica de Zacatecas (OFILZAC) qu'ufierta un conciertu mensual en dos temporaes añales.
• Orquesta Sinfónica Xuvenil del Estáu de Zacatecas
• Orquesta Sinfónica Xuvenil de la Universidá Autónoma de Zacatecas (OSJUAZ)
• Camerata de la Ciudá de Zacatecas

Ente otres

Traxes típicos

Ye clara la diferencia na indumentaria rexonal pa la muyer y l'home.

• La vistimienta de la muyer consiste d'una falda de pañu coloráu, llinia "A" por enfrente, pos tras tien tablones. Na parte baxa de la falda hai una franxa con flores bordaes. De la falda sobresal un fondu d'encaxe color blancu. La blusa, blanca y de brocado francés, tien un pescuezu altu, tipu virreinal; manga bombacha, sacante del coldu a la canía, abotonadura y ye entallada hasta la cintura d'onde cai un faldón plisado de la mesma tela.

• El traxe típicu del home consiste nun pantalón beige, pueden ser otros colores, camisa blanca de pescuezu altu con bordaos nel pectoral y puños terminaos en olán. Acompañar d'una chaqueta colorada de manga tres cuartos, abierta y afatada con botones.

Gastronomía

La gastronomía de Zacatecas ye amplia y variada, ye una cocina rica en sabores y arumes, básase principalmente en productos como les carnes, el maíz, el chile, el jitomate, frutes y los frijoles, birria y tacos de canasta, cómo dixo Delia.^[79]

Ente los platillos principales destaca l'asáu de bodes,^[80] el cual ta fechu a base de carne de puercu con un mueyu de chiles y chocolate, y que, como'l so nome dicir, tradicionalmente sirvir mientres les bodes. Otros de los platillos principales de Zacatecas son la birria de carneru, el popular menudu, les enchiladas, les gordines rellenes de guisaos y la carne adobada. Les gordines con chile y mantega nacen mientres la Revolución, y yeren preparaes poles adelitas pa los sos homes, y facer básicamente con esos dos ingredientes. Anguaño, esiste una gran variedá de gordines y paninos que xueguen un importante papel na alimentación popular, facer de maíz o de trigu, duces o salaos, en comal o nel fornu. Les gordines pueden ser rellenaes d'una gran variedá de guisos (mole con arroz, nopalitos con güevu, chicharrón con chile, raxes con papes, llingua, fégadu, alambre, yesca, ente otros. Tamién s'acostumen les panuchos y les semites, que s'ellaboren con farina de trigu, lleche, canela y azucre, y decoraes con pasitas, cocu o nuez, los condoches que son gordines de maíz tienru que se cuecen sobre les fueyes de elote.

Zacatecas cunta cola tradición de producción de mezcal y l'estáu ye parte de la llista d'entidaes con denominación d'orixe pa la producción de mezcal xunto con otros 7 estaos. Amás esta rexón produz vinos de mesa reconocíos internacionalmente, escelentes vinos tintos, blancos y rosados, ideales como acompañamientu nes comíes, dientro d'otres bébores tienen de mentase'l pulque y el aguamiel, xunto col aguardiente de caña y el colonche la bébora rexonal por excelencia, que se llogra de la fermentadura del zusmiu de la tuna cardona.

No referente a los postres destaquen les cocadas xerezanes, melcochas, arreyes (pasta duce) de guayaba y marmiellu, xamonucos de lleche, miel de tuna, según los tradicionales dulces de camote, biznaga, chilacayote y calabaza.^[81] En dómina de cuaresma consúmese la capirotada como postre principal.

Carreteres

Tocantes a caminos, la rede carretera federal, estatal y rural tien un llargor de 11 842 km y cuenta con una rede de carreteres pavimentadas que crucien el so territoriu, coles mesmes cunta con una amplia rede que comunica la capital con tolos conceyos.^[83]

Les principales rutes que crucien l'estáu son: carreteres federales, la Carretera Federal 23 Fresnillo, ZAC - Chapala, JAL; la Carretera Federal 25, Aguascalientes, AGS - Loreto, ZAC; la Carretera Federal 44 Fresnillo - Valparaíso; la Carretera Federal 54 Saltillo - Zacatecas.

Medios de comunicación

L'estáu cunta con 188 438 llinies de teléfonu fixes, 851 oficines postales, 30 oficines de telégrafos, operen nel estáu 19 radiodifusoras (13 d'amplitú modulada y 6 de frecuencia modulada) según 16 estaciones televisoras. La cobertoria de la radiodifusión d'amplitú y frecuencia modulada.

Na entidá publiquen cinco periódicos, Imaxe, Páxina 24, El Sol de Zacatecas (fundáu en 1965, que ye unu de los diarios con mayor espardimientu y ventes nel estáu con un tiraje de 17 217 exemplares, de periodicidad diaria y miembru de la Organización Editorial Mexicana),^[84] La Xornada Zacatecas y el Diariu NTR; dos canales de señal abierta de televisión con 12 repetidores de Televisa y TV Azteca, según una gran variedá de programes locales por cable y publicaciones impreses en conceyos.^[85]

Sectores d'actividá económica

Actividaes primaries

Tán clasificaes como primaries: l'agricultura, la ganadería, la silvicultura, la pesca, la minería, etc.

Agricultura

Los productos agrícoles que se collechen son ceberes (la producción de los cualos depende de la intensidá de les precipitaciones), y el maguey, que depende de la regación de los valles baxos, y que se desendolca con facilidá en climes secos.

D'alcuerdu a les cifres del Censu del 2000, semar nel Estáu 1'303,564 hectárees, de les cualos a los cultivos cíclicos correspuenden 1'241,824 hectárees, y a los perennes malapenes 61,735. Dientro de los cíclicos la mayor superficie semar de fríjol 755,615 hectárees pero dau la baxa o depresión del preciu d'esta lleguminosa espérase que se semara una menor superficie nel futuru próximu. Cabo mentar que na llantadera de maíz foi de 356,166 hectárees, 64,177 d'avena forrajera; 34,150 de chile, 5,248 de cebada, 4,025 d'avena, amás de llantadera de sorgu, cebolla, ayu, etc. Polo que respecta a los perennes sémense 22,012 hectárees, de durazno, 14,181 de nopal, 8,605 d'alfalfa, 5,246 de guayaba etc.

Los cultivos cíclicos que más se semen son: fríjol, maíz, avena forrajera, chile y cebada. Amás sémense avena, sorgu, cebolla, ayu, durazno, nopal, alfalfa y guayaba. En total, úsense 1.303.564 hectárees pa l'agricultura.

Ganadería y pesca

La ganadería ye tamién prioritaria na economía pos l'estáu de Zacatecas cunta con grandes estensiones de agostadero 5'388,434 hectárees susceptibles d'aprovechase n'actividaes ganaderes. D'alcuerdu al Censu del añu 2000, prodúcense añalmente 1'037,287 cabeces de ganáu bovín, ente: producción de carne, lleche,245,762 cabeces de porcín, 310,023 de cabeces de ganáu ovín; 546,414 caprinos; 209,707 equinos ente caballos, pollinos y acémilas; 1'862,726 aves gallinácees y 30,442 guajolotes y 46,426 truébanos ente rústiques y modernes. Hai de solliñar qu'a pesar que l'Estáu escarez de mariñes, el volume de captura de productos acuícola ye de 5,095 tonelaes destacando la tilapias, la carpa'l bagre y la lobina.

Silvicultura Con al respeutive de la silvicultura llógrense 58,344 m³ en rollu de productos forestales maderables, siendo los principales l'encina y el pinu.^[89]

Minería

Plata

La minería ye por enforma una de les actividaes más antigües realizaes en Zacatecas, según una de les más importantes, destaquen principalmente la estracción de plata, oru, mercuriu, fierro, cinc, plomu, bismutu, antimoniu, sal, cobre, cuarzu, caolín, ónix, cantera, cadmiu y Wollastonita. Les riqueces minerales del estáu fueron afayaes pocu dempués de la conquista, y dalgunes de les mines (y les más famoses de Méxicu) daten de 1546. Les más granibles son les mines de plata de Alvarado. Namái d'esta mina estrayxéronse más de 800 millones de dólares mientres 1548 y 1867, según los rexistros que se caltuvieron. Anguaño, Méxicu ye'l primer productor de plata del mundu.^[90]

Anguaño la zones mineralizadas más importantes, contienen principalmente agregaos minerales en forma d'óxidos y sulfuros complexos de plomu, cinc y cobre, con pequeñes cantidaes de plata y oru. Tales zones tán alcontraos principalmente en 13 distritos mineros, ente los que destaquen pola so importancia los de Fresnillo, Zacatecas, Concepción del Oro, Mazapil, Sombrerete y Chalchihuites, siendo más importante nestos últimos años Noria d'Ánxeles.

Esisten 86 unidaes económiques na actividá minera. La manufactura ye un sector de la economía en crecedera, d'estes la industria alimenticio y de bébores ye la más grande. Hai de solliñar que nes mines citaes tamién esisten importantes xacimientos de minerales non metálicos d'usu industrial como: caolín, ónix, cantera, wallastonita y cuarzu, ente otros.

Turismu

Catedral de Zacatecas.

Na entidá, rexístrase la esistencia de 265 hoteles y 6 815 habitaciones, 604 establecimientos de preparación en servicios d'alimentos, bebíes, percorríos nocherniegos de lleendes, tours en tranvíes, serviciu de guíes per hora, ente otros servicios turísticos. L'estáu de Zacatecas tien comunidaes coloniales con reconocencia internacional como Zacatecas, capital del estáu; Guadalupe, Fresnillo, Sombrerete y Jerez de García Salinas.

Les llocalidaes más visitaes son:

• Zacatecas: Capital del estáu, rica n'historia y tradiciones, enclavada nuna fuécara, flanqueada pol históricu Cuetu de la Bufa, el Cuetu del Grillu, el Cuetu de la Virxe y el Cuetu del Padre, atópase'l so suelu llenu de regueros y regatucos embovedados, sobre los cualos edifícase la población y da-y el so especial forma. Importante pol papel que xugó mientres la revolución mexicana nuna batalla clave pal trunfu de la revolución en xunu de 1914. La fisonomía de la ciudá sufrió dellos cambeos a lo llargo de la so historia, que fueron cíclicos dependiendo de la economía de la ciudá, conózse-y como ciudá colonial, anque en realidá son poques les construcciones pertenecientes a la dómina de la colonia, la mayoría de los edificios más representativos son de la segunda metá del sieglu XIX y la primer metá del sieglu XX, nesta dómina esiste una gran bonanza minera na ciudá, hai abondosu comerciu y circula una gran cantidá de dineru, lo que fai que munches persones realicen cambeos nes fachaes de les sos cases, cubrir de cantera rosada y rica ferrería, lo que-y da un cambéu na fisonomía al pobláu, construyir nesa dómina, por casu, el Teatru Calderón, el

Teatro Fernando Calderón.

Mercáu y la Plaza de Toro San Pedro (güei convertida n'hotel, unu de los más bellos de Llatinoamérica), tamién ye famosa pola so arquiteutura barroca y churrigueresca, anque en realidá l'únicu edificiu puramente barrocu ye la fachada principal de la catedral y los sos dos torres, de les cualos la torre norte terminar hasta 1904, según los 8 retablos bañaos n'oru de los altares llaterales del templu de Santu Domingu, esiste una ilesia d'estilu góticu que ye'l templu de Fátima, construyíu a metá del sieglu XX única construcción del so estilu nel estáu. Ciudá declarada Patrimoniu Cultural de la Humanidá pola UNESCO en 1993. En Zacatecas puede almirase el pueblu dende un teleféricu que crucia'l centru dende'l Cuetu de la Bufa hasta'l Cuetu del Grillu.

Realízase cada añu mientres la Selmana Santa una selmana Cultural, onde toles espresiones del arte manifestar en teatros, y escenarios naturales como places, plazuelas, cais y caleyones, Esta selmana cultural recibe artistes de toes partes del mundu y ye consideráu unu de los festivales culturales más importantes d'América, solo dempués de festival Cervantín.

L'últimu xueves, vienres, sábadu y domingu del mes d'agostu celebren les morismas de bracho una representación de la batalla de lepanto moros vs. cristianos asocedida en 1571, ye una de les 3 representaciones del mundu xunto cola de Granada y Alicante n'España, siendo ta la de Zacatecas la más monumental con cerca de 15.000 actores y que tien más de 100 años de tradición.

Panorámica de la ciudá de Zacatecas.

Del últimu domingu de xunetu al primer domingu d'agostu realiza'l festival zacateas del folclor internacional "Gustavo Vaquera Contreras" onde nos visiten grupos de danza de los cinco continentes, lo mesmo que de los estaos de Méxicu, ye consideráu unu de los meyores 5 festivales del mundu, siendo'l más importante del continente americanu, los bailladeros son en plazuelas, places y llugares especiales, les presentaciones de gala que se faen nel Teatru Fernando Calderón y Ramón López Velarde.

En setiembre realízase la Feria Nacional de Zacatecas (FENAZA) mientres los trés primeres selmanes del mes, con eventos como corríes de toros, engarradielles de gallos, esposiciones, variedaes artístiques y diversiones, considerada una de les 3 feries más importantes de Méxicu y ye una de les poques feries que nun cobren l'accesu a les sos instalaciones.

Tamién cada añu nel mes d'ochobre, la ciudá de Zacatecas caltién vixente la so cita internacional col festival de teatru de cai, siendo l'únicu festival nel so xéneru en tou Méxicu, abriendo les puertes de les sos plazuelas y caleyones a les compañíes que fixeron del espaciu abiertu, l'escenariu de la so creatividá artística, onde invaden tolos espacios posibles pa enfusase nos sentíos de cada unu de los espectadores, pa esaniciar la barrera qu'estrema la vida cotidiana del mundu de los suaños.

D'esta forma, nel intre d'estos ocho años, el Festival Internacional de Teatru de Cai consolidóse como unu de los proyeutos culturales que llograron algamar un importante oxetivu: movilizar ya integrar al públicu colos actores, nel marcu incomparable d'un espaciu urbanu patrimoniu de la humanidá.

Tol añu Zacatecas realiza con eventos culturales diversos, y cúntase con una gran infraestructura hotelera, siendo una de les meyores opciones pal turismu nacional ya internacional.

• Guadalupe ciudá vecina a la capital cola que conforma una área metropolitana; tien una rica pinacoteca d'arte sacro virreinal, un conventu franciscanu con una capiya afatada en oru (Capiya de Nápoles) y otres edificaciones destacaes.
• Fresnillo: Ye la segunda ciudá más importante dempués de la capital del estáu. Trubiecu de notables homes pernomaos, como Manuel M. Ponce, Francisco Goitia, Tomes Méndez, etc. Foi fundada por Francisco de Ibarra. La ciudá ye centru d'una área minera conocida principalmente pola so producción de plata. La so mina ye una de les de mayor producción nel mundu de plata, la mina Proaño o la mina de Fresnillo, que pertenez a la compañía minera Peñoles

Ye'l llugar del famosu Santu Neñu de Atocha una imaxe romana mercada per Méxicu a España * Santuariu de Plateros: Alluga al Santu Neñu de Atocha, el tercer centru relixosu más visitáu del país.

• Sombrerete: pobláu colonial con templos, conventos y edificaciones coloniales de cantera con sieglos d'antigüedá. Tien una riqueza minera que fizo que mientres la Nueva España fuera unu de los principales minerales del país. Foi capital del estáu mientres un añu por Tomar de Zacatecas, y ye considerada la segunda ciudá con mayor riqueza arquitectónica por instituciones como'l INAH. Tien tres sitio dientro del Camín Real de Tierra Adientro que son consideraos patrimoniu de la humanidá los cualos son el conxuntu históricu de la cabecera municipal, el pobláu La Noria de San Pantaleón y el Parque Nacional Sierra d'Órganos. Amás, foi declaráu pueblu máxicu nel añu 2012 pola secretaría de turismu federal.
• Nochistlán: pobláu colonial fundada'l 5 de xineru de 1532, que cunta con una gran cantidá de xoyes arquiteutóniques ente les cualos atópase'l templu de san Francisco'l cual empecipióse la so construcción nel añu 1584, el templu de san Sebastián que data de 1743, amás de la presidencia municipal, el paríen, l'acueductu construyíu en 1792, el monumentu n'honor a la fundación de la primera Guadalaxara y munches construcciones más que sobresalen pola so guapura y la so antigüedá.
• Juan Aldama: Ye la comunidá más grande y la cabecera municipal del Conceyu de Juan Aldama. La ciudá foi nomada n'honor al insurxente Mexicanu Juan Aldama. Foi fundada por 400 families Tlaxcaltecas del sur de Méxicu que col permisu del Rei Felipe II, y na Nueva España'l Virréi Don Álvaro Manrrique, dieron permisu de que fueren colonizar la zona. Juan Aldama foi conocida por otros nomes: San Juan Bautista del Mezquital y Villa Aréchiga. Anguaño cunta con 13,848 habitantes según censu (2005).
• Jerez de García Salinas: Pobláu natal del poeta Ramón López Velarde y del políticu Francisco García Salinas, con edificacaciones de cantera, ente les que destaquen el Teatru Hinojosa y el Templu parroquial. Tamién destaca la feria rexonal qu'empecipia'l sábadu de gloria. Nel 2007 foi declaráu Pueblu Máxicu.
• Saín Alto: Fundada en 1532 polos españoles Fernando y Francisco de Sain. Cuenta con una gran bayura en cultura y tradiciones. La so feria n'honor al santu patrón San Sebastián Mártir. Cuenta tamién con balnearios d'agües termales, y dellos manantiales.
• Valparaíso: Pobláu natal del artista Manuel Felguérez y del militar Jesús González Ortega. Cuenta con balnearios d'agua termal y grandes estensiones de monte, onde se tienen diverses actividaes, cuenta amás con un gran númberu de faciendes.

style="background:#4b6791; color:white; font-size:120%" align=center|Turismu de Zacatecas

Xerez, Pueblu máxicu	Sombrerete, Pueblu máxicu	Centru de Zacatecas	Capiya de Nápoles	Santuariu de Plateros
UMA los Fortines Valparaíso	Paraísu Caxcán	Sierra d'Órganos	Zona arqueolóxica de Altavista	Zona arqueolóxica de La Quemada

Patrimoniu de la Humanidá

Centru Históricu de Zacatecas

En 1972 celebróse la Convención del Patrimoniu Mundial parte de la Organización de les Naciones Xuníes pa la Educación, la Ciencia y la Cultura (UNESCO) y l'Organización de les Naciones Xuníes (ONX) na ciudá de París^[94] na que'l Centru históricu de Zacatecas foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO nel añu de 1993. Notable pola so arquiteutura y los sos numberosos museos, la Catedral Basílica de Zacatecas, construyida ente'l 1730 y 1760, el Teatru Fernando Calderón, l'Acueductu El Cubu, el Palaciu de Gobiernu, La Plaza d'Armes, o'l Muséu de Tomar de Zacatecas, son solo dellos exemplos.^[95]

Camín Real de Tierra Adientro

Mapa del Camín Real de Tierra Adientro.

Nel marcu de la 34ª xunta del Comité de Patrimoniu Mundial de la UNESCO que s'efectúa del 25 de xunetu al 3 d'agostu na capital brasilana de Brasilia, el comité votó y declaró al Camín Real de Tierra Adientro, tamién conocíu como El Camín de la Plata como patrimoniu mundial.

Dichu Camín ye'l más antiguu d'América toma una estensión de 2 900 km que parte dende la Ciudá de Méxicu hasta Santa Fe, Nuevu Méxicu, Estaos Xuníos. Dicha ruta foi trazada nel sieglu XVI polos conquistadores españoles pa desenvolver el comerciu, facilitar les campañes militares, sofitar la colonización y evanxelización na Nueva España. Representa amás unu de les pontes culturales más relevantes que xunen a dambes naciones.

En Zacatecas los sitios que recibieron esta distinción son l'ex Colexu Apostólicu de La nuesa Señora de Guadalupe, en Guadalupe, la Cueva de Ávalos en Ojocaliente; el Santuariu de Plateros en Fresnillo; el templu de San Nicolás Tolentino y el Centru Históricu de Pinos; los templos de La nuesa Señora de los Ánxeles y La nuesa Señora de los Dolores, en Noria d'ánxeles y Villa González Ortega, el templu de Noria de San Pantaleón, Conxuntu Históricu y Sierra d'Órganos en Sombrerete; Conxuntu Históricu de Chalchihuites, según el Camín Real de Palmillas en Ojocaliente.

La UNESCO determinó qu'una carreta que forma parte de los murales prehispánicos de la Cueva de Ávalos va ser considerada l'emblema de los 60 sitios que conformen l'itinerariu cultural declaráu Patrimoniu de la Humanidá. Nesti llugar foi afiguráu en pintura rupestre'l contautu colos colonizadores.

Parques nacionales en Zacatecas

Parque Nacional Sierra d'Órganos.

Son consideraos parques nacionales aquelles árees que tán protexíes por aciu un decretu oficial, xeneralmente pol presidente, son rexones que cunten con unu o más ecosistemes. Nel estáu de Zacatecas, cuntar con un parque nacional nel conceyu de Sombrerete.^[100]

Parque Nacional Sierra d'Órganos

Ye una área que correspuende al conceyu de Sombrerete, nel estáu mexicanu de Zacatecas. El llugar cunta con delles elevaciones serrapatoses y formaciones predreses caprichoses aniciaes por diversu factores climáticos y xeolóxicos, con forma similar a la de les cactáceas o a la de les pípas d'aquellos preseos musicales de los cualos toma'l nome.^[101]

Auníu a la presencia de montes de coníferes nes zones altes y carba y plantes xerófilas nes baxes, ye abellugu de delles especies d'animales reinales de la rexón y otres en peligru d'estinción. Ye un llugar allegáu pa la práutica de los deportes estremos como'l ciclismu, el senderismo y tamién pola guapura escénica de los sos paisaxes.^[102] Amás ser escenariu dende los años 1950's de numberoses películes de talla internacional.^[103]