Estensión y llendes

A mediaos del sieglu XVIII, la estensión del términu de Villares de Yeltes yera de 36 yugadas; midíu en llegües y según el Catastru d'Ensenada; "trés cuartos de llegua d'este a oeste y una llegua y media de norte a sur, por dos llegües de circunferencia". En dichu Catastru indicábase que Villares de Yeltes llindaba al norte con Ituero, al oeste con Villavieja de Yeltes, al norte con Pedro Álvaro y al sur con Retortillo. El términu municipal de Villares de Yeltes tien una estensión de 40,54 quilómetros cuadraos. Siete son los pueblos colos que güei llinda Villares de Yeltes, a saber: Boada, Retortillo, Villavieja de Yeltes, Yecla de Yeltes, Moronta, Pozos de Hinojo y El Cubo de Don Sancho. De toos ellos, ye'l conceyu de Villavieja de Yeltes el que comparte, col de Villares de Yeltes, les llendes más estenses; siendo, otra manera, los compartíos ente Villares de Yeltes y Escuernavacas, sobre'l cursu del ríu Huebra, los de menor estensión, apenes mediu quilómetru. Ésta ye la razón pola que, nes descripciones xeográfiques al usu, nun suel figurar la llocalidá de Escuernavacas, como estremera de la de Villares de Yeltes.

La razón comarcal

Xeográficamente, Villares de Yeltes integra la contorna de Vitigudino, que, de la mesma, forma parte de La Charrería, que'l so nucleu más representativu configúrase, según dellos autores, en redol al cursu mediu del Yeltes; según otros, como García Boiza, habría qu'estendela a tola Tierra de Vitigudino, incluyendo, amás, les contornes de Ciudad Rodrigo, Alba de Tormes, Ledesma, y, tamién, un sector del Campu de Salamanca. En rellación coles llendes de la Tierra de Vitigudino, cabo señalar que ye, precisamente, Villares de Yeltes, xunto a El Cubo de Don Sancho, el puntu más meridional de dicha contorna. Na Baxa Edá Media, Villares de Yeltes perteneció a l'alfoz de Ledesma. Fernandu II repobló, nel añu 1161, esta última llocalidá, estableciendo, amás, les llendes de dichu alfoz, ente los cualos méntense los nomes del regueru del Pollín y del ríu Yeltes. El referíu regueru inda esiste na toponimia local y traviesa parte del términu de Villares de Yeltes, hasta desaguar nel desusdichu ríu. Villares de Yeltes formó parte de la roda de Cipérez. Güei, aquél forma parte de la Tierra de Vitigudino, que, hasta'l sieglu XIX, perteneció al Ducáu de Alburquerque. El mesmu Llorente Maldonado, en faciendo les oportunes considerancies, en rellación al casu, referir a la delimitación de la Tierra de Vitigudino, y facer nestos términos: "pel oeste, La Ribera; pol suroeste, el Yeltes; pel sur, la llende meridional de los términos de Villares de Yeltes y El Cubo de Don Sancho, y pel este y nordeste, les llendes de la Tierra de Ledesma...".

La roca y l'agua

Refiriéndose a les formaciones predreses del occidente salmantino que se topen constituyíes por materiales ordovícicu-silúricos, el profesor García Figueroa anota la presencia de: "cayueles, grauvaques, microconglomerados y conglomeraos en cantares de cuarzu bien trabayaos...", al sur y al este de Villares de Yeltes. El mesmu autor menta la esistencia de caliares na ribera derecha del ríu Yeltes, destacando, otra manera, l'ausencia de tal clase de roques na zona del regueru de Valdelagoda, y creyendo topar dalguna semeyanza, nesti aspeutu, ente les carauterístiques petrolóxiques de dicha zona y la de Tamames. Son abondosos los manantiales, llagunes y fontes nel términu de Villares de Yeltes. Vamos Citar, ente otros, los siguientes: Manantial de Najarros y de Valgallego, La Fontanica, la Fonte del Moru, la de la Nozal, la de Rexidores, la del Espín, la de les Pernículas, la de les Merines, la de los Picones, Fonte Gorda, Fonte Pozal, Fonte de la Roda, del Sapu, Llamarga de la Pelleyera, Llamarga Nueva, Llamarga de les Lagunillas y Llaguna Llingua.

Nucleos de población

El conceyu estremar en dos nucleos de población, que teníen la siguiente población en 2015 según l'INE.^[4]

Demografía de Villares de Yeltes nel sieglu XVI

A finales de sieglu XVI, la población de Villares de Yeltes yera de 58 vecinos, de los cualos, 54 yeren plebeyos; había, amás, un fidalgu y un clérigu. A empiezos del sieglu XVII, el númberu de vecinos amenorgárase a 30. La recuperación demográfica nun se va producir hasta mediaos del sieglu siguiente: una población de 55 vecinos, con un total de 230 habitantes, nel añu 1747, que aportaría a de 270 habitantes hacia l'añu 1830. La mayor medría demográfica va producir nes décades siguientes, pasando de los 176 habitantes, en que se quedó amenorgáu'l censu de población en redol al añu 1850, a los 494 qu'algamó nel añu 1885. Nel añu 1950, la población yera de 507 habitantes, más otros 83 que vivíen en Pedro Álvaro; sicasí, nel añu 1960, la población qu'había en tol términu municipal, yera de 580 habitantes, de los cualos, en Pedro Álvaro vivíen 71, en 29 viviendes; otros 12 vivíen en La Estación, nuna sola vivienda. El restu de los habitantes, esto ye, 477, correspondíen a Villares de Yeltes, como cabeza de conceyu. Nel añu 1970, la población de Villares de Yeltes yera de 273 habitantes, y en 1981, amenorgárase a 206, habiendo llegáu al añu 2000, con tan solo 173. Nel añu 1960, Villares de Yeltes cultivaba 680 hectárees de ceberes. La cabaña ganadera venía espresada nel siguiente númberu de cabeces:

• Mular: 10
• Caballar: 15
• Vacunu: 500
• Asnal: 115
• Porcín: 700
• Ovín: 3500
• Aviar (pites): 1200

Per aquellos años, esplotábase una mina d'uraniu nel términu de dicha llocalidá. Había, amás, 2 talleres de fabricación de carros, un molín de piensos, 2 xastreríes, una masera, una tienda de comestibles, un chigre, 2 tabiernes y un mesón. La instrucción escolar impartir en 2 escueles, una de neños y otra de neñes. El parque automovilísticu amenorgar a 4 vehículos. Los vecinos del pueblu disponíen de 70 bicicletes y 90 carros.

• Pedro Álvaro

Alrodiu de Pedro Álvaro, anexu, como yá dixi, de Villares de Yeltes, ufierto los siguientes datos demográficos:

• Añu 1591: 8 vecinos.
• Añu 1747: 21 vecinos, que sumaben 102 habitantes.
• Añu 1828: 12 vecinos, con un total de 58 habitantes.
• Añu 1850: 36 vecinos (un númberu cimeru, inclusive, al que tenía Villares de Yeltes a empiezos del sieglu XVII), con un total de 122 habitantes.
• Añu 1885: 60 habitantes.
• Añu 1960: 71 habitantes, como yá enantes anoté.

El Paleolíticu Inferior

L'home prehistóricu pobló les riberes del Yeltes y el Huebra. Los afayos arqueolóxicos remontar al Paleolíticu Cimeru y, hasta agora, alcontráronse na redoma de Villares de Yeltes, concretamente, nel pagu de La Ribera y pela redolada del campusantu municipal, onde don Eduardo Martín recoyó dellos bifaces y otros artefautos líticos, dalgunos de los cualos caltiénense nel acabante crear muséu arqueolóxicu de Lumbrales. Trátase de pieces de cuarcita tallaes. Cronológicamente, tópense encuadraes nel periodu llamáu Achelense, con unos 100.000 años d'antigüedá. Efeutuáronse dellos descubrimientos de naturaleza similar, pela redolada de Pedro Álvaro. Ellí, recoyéronse diversos restos, consistentes en chopper, nucleos y lascas de cuarcita, toos ellos, nes márxenes del ríu Yeltes. Apaecieron n'abrigos predresos, formaos por grandes berruecos graníticos. En xunto, los xacimientos paleolíticos de Villares de Yeltes, tópense consideraos como dalgunos d'ente los más importantes que fueron clasificaos, hasta la fecha, na provincia de Salamanca. Asítiense, cronológicamente, nel periodu entendíu ente'l Pleistocenu Mediu y el Pleistocenu Cimeru, y correspuenden, tipológicamente, a industries lítiques del Achelense y el Paleolíticu Mediu. El ríu Yeltes traviesa en nivel paleozoicu, que se topa ocultu, al traviés de la fuesa teutónica de Ciudad Rodrigo, pero dichu nivel vuelve resurdir na zona de San Giraldo y Villares de Yeltes, presentando, les riberes del citáu ríu, interesantes sedimentos de tipu aluvial, con acusada guarda de cuarcites, material, ésti, que foi utilizáu pol home prehistóricu pa fabricar, nel periodu Achelense, artefautos diversos. Villares de Yeltes, xunto con Castraz de Yeltes, son les úniques, d'ente les llocalidaes que los sos terrenes derruempen el referíu cursu fluvial, onde se producieron distintos afayos de pieces prehistóriques, correspondientes a los periodos desusdichos.

Neolíticu y Edá de los Metales (3.500-300, e.C.)

A la Edá de los Metales pertenez un menhir, que, tiempu tras, tuvo alzáu xunto a la ermita de Huebra, sobre la vera esquierda del ríu del mesmu nome. Dende ellí, dichu monolitu foi treslladáu hasta Villares de Yeltes y emplazado dientro d'una propiedá particular, onde güei se caltién. El referíu menhir, de tipu fálicu, constitúi unu de los escasos exemplares de la so clase qu'esisten na provincia de Salamanca. Tan solo conozse otru, similar al anterior y que foi alcontráu na redoma de la ermita de La nuesa Señora de los Remedios, sita nel términu de Buenamadre. El monolitu de Villares de Yeltes presenta estazáu l'estremu cimeru, intencionadamente: la cristianización d'antiguos ritos y símbolos, imponía la eliminación o tresformamientu de los elementos paganos. Lo más probable ye que'l susodichu menhir de Villares de Yeltes fora tullíu na dómina en que se construyó la ermita. De primeres, aquél foi un monumentu alzáu n'honor de les divinidaes de la fertilidá, nun llugar onde, esiste una suxerencia natural d'agües termales que, ensin dulda, recibiría cultu nos tiempos prehistóricos, siguiendo la tradición, caltenida, igualmente, n'otros diversos llugares. Hasta la fecha, nun son munchos los exemplares, d'esa clase, alcontraos nel occidente d'España. Aparte la provincia de Salamanca, ye na de Zamora, onde tamién fueron afayaos dalgunos d'ellos. D'otra parte, la divinización de les agües de los ríos Yeltes y Huebra, concretar na construcción de santuarios, de los que nun llegaron, hasta nós, más que vagues referencies. A esti respectu, hai que dicir que, años tras, esistió un cercu votiva, que foi asitiada ente los pasiles que cruciaben el ríu, al altor del yá citáu llugar de Pedro Álvaro. Nun puede asegurase s'el desusdichu cercu topábase dedicada a les ninfes del mediu acuáticu, el Yeltes, nesti casu concretu. Hai que recordar que, nel balneariu de Retortillo, foi topada, décades tras, un cercu con inscripción, dedicada a les "agües del Yeltes" (aquas eletesibus). Esti ríu yera sagráu en dómina romana. Ye probable, per otra parte, que'l castru del Espolón, sobre'l que s'asitia l'actual nucleu de población de Villares de Yeltes, siguiera habitáu hasta bien entrada l'Alta Edá Media. Al altor del términu de Villares de Yeltes, y a entrambos llaos del ríu del mesmu nome, esisten dos castros. Unu d'ellos alcuéntrase n'el mesmu espolón onde s'asitia'l castiellu de dicha llocalidá; l'otru atópase en Los Barganales, yá en terrenes de Villavieja. Per otra parte, en mediu del ríu Huebra, caltiénense restos d'un tercer castru, sobre un puexu. Asemeyáu allugamientu dexaría pensar que, esta última fortaleza, podría pertenecer, o bien al términu de Villares de Yeltes, o bien al de Pozos de Hinojo, una y bones el citáu cursu fluvial forma llende ente dambos. Sicasí, convien reparar que ye dende la marxe esquierda del Huebra, perteneciente a Villares de Yeltes, dende onde se tien meyor accesu al castru en cuestión; polo que, en principiu, cabría incluyir a ésti dientro del términu de dicha llocalidá.

Mundu romanu y tardorromano (Sieglos II-IV, d. C.)

Rastréxase la pasada presencia romana nel términu de Villares de Yeltes, al traviés de la esistencia d'una calzada y de diverses muertes arqueolóxiques descubiertos en diversos puntos, como los de Villarejos, Valdeviñas (marxe derecha del Huebra) y contorna del cascu del pueblu. La mayor parte de los distintos materiales arqueolóxicos, correspuende al periodu tardorromano, ya inclúi bayura de tégulas, fragmentos de cerámica doméstica y diversos elementos de construcción. Per otra parte, reparar restos de dellos cercos funerarios romanes, embutíos nos murios de la ermita del Carpio. Ye posible que vengan de l'antigua necrópolis qu'había na redoma del referíu santuariu.

Pol términu de Villares de Yeltes pasaba la calzada romana conocida popularmente como Calzada de los Mártires. Partía dende Salamanca escontra l'oeste, y, en cruciando por Rollán, algamaba El Cubo de Don Sancho y enfusábase, dempués, en terrenes del citáu Villares de Yeltes, prosiguiendo escontra Villavieja de Yeltes y otres zones del occidente provincial. El tramu de felicidá calzada qu'escurría pol términu de la llocalidá qu'equí nos ocupa, recibía'l nome de "Camín del Fierro".

Epigrafía romana

El cercu funerariu de la ermita del Carpio ye de carauterístiques similares a delles de les que fueron topaes na necrópolis de Yecla de Yeltes, ente les que cabo citar la que diera a conocer el profesor Martín Valls, dientro d'un conxuntu de doce monumentos funerarios d'esa clase, y na que figuren los nomes de Valeria, Aemilium y Arquius. Dalgunos d'aquéllos nun s'atoparon in situ, nel momentu de ser recoyíes, pero ésta suel ser la tónica imperante n'afayos d'esi tipu. Asocede'l mesmu casu col cercu de la ermita del Carpio, que la so procedencia nun tien por qué relarcionarse, necesariamente, cola necrópolis inmediata, anque paez lo más probable. La datación del cercu granáu de Villares de Yeltes y los fragmentos de les otres que tamién apaecen embutíes nos murios del susodichu santuariu, pudiera remontase al periodu entendíu ente los sieglos II-IV. En rellación colo enantes señalao y teniendo presente'l fechu de que, bien próximu a la ermita del Carpio, esistió'l referíu asentamientu romanu de Los Villarejos, resulta induldable que topamos ante un casu de población más o menos siguida, en dambes márxenes del Yeltes, hasta l'Alta Edá Media. Ye ésti un fenómenu que tamién implicaba, ta claro, a la parte de Yecla de Yeltes, y, como yá señaló'l citáu Martín Valls, el mesmu castru, antes mentáu, debió de siguir pobláu hasta l'Alta Edá Media.

La repoblación medieval (Sieglos IX-XIII)

Según Julio González, la zona güei entendida dientro de la contorna de Vitigudino, foi repoblada con xentes de Benavente y Zamora. A xuiciu de Llorente Maldonado, ello esplica la esistencia d'un ciertu grau d'afinidá étnica ente los habitantes de la Tierra de Vitigudino, yá mentada, y Ledesma, que la so repoblación asocedió, igualmente, nel sieglu XII. La llinia divisoria ente los distintos conceyos de Ciudad Rodrigo y Ledesma escurría nel sieglu XII; xustamente, a la parte occidental de Villares de Yeltes. Reminiscencies d'aquellos pobladores medievales, perduren, al traviés de la toponimia local, nel términu de Villares de Yeltes: Fonte Sextil, Valdelacanal, Valancho, Valdevilla, Fonte del Valgallego, Fonte de los Najarros, Valdelacruz, Valdelacalzada, Valdelostrigos, Regueru del Salmurial, Valdeasnal, Regueru de Valdecornejo. A toos estos topónimos, habría qu'amestar los que s'alcuentren n'árees estremeres del términu de Villares de Yeltes, y, ente los cualos, cito los siguientes: Valdefraguas, Valdemartínez, Valdelamina, Valdemanzano, Valdegrande, Valhondo, Valdondiego, Valzamorano. Según ciertu autores, los topónimos formaos en val, señalen la presencia de mozárabes mientres l'Alta Edá Media, ente los sieglos IX-XI. Según Pedro Álvaro pudo constituyise como nucleu de población, arriendes de la llegada de colonos na Baxa Edá Media (sieglos XII-XIII), Villares de Yeltes, sicasí, tendría, de xuru, un orixe anterior. Yá nel sieglu X, como a propósito señala Barrio García, esistía un poblamientu intensu en determinaes zones del Arcedianáu de Ledesma. Les diverses entidaes de población quedaríen consolidaes a partir de les xeres repobladores -reorganizadoras- del rei de Llión Fernandu II, que la so llabor interesó, particularmente, dientro de la cortil salmantino, les tierres del occidente provincial, hacia l'añu 1161. Asina, xunto a Villares de Yeltes, sería tamién potenciada la demografía en Pozos de Fenoio, nome como se denominaba al actual Pozos de Hinojo. Primitivamente, ésti llamábase Pozu de Almizahet y el so orixe, yá que sal,, remontar a los sieglos IX-X, dómina na que dicha zona foi poblada por mozárabes. Tanto nel casu de Villares de Yeltes como nel de Pedro Álvaro, los respeutivos nomes de diches llocalidaes fuéron-y impuestos por aquellos repobladores medievales qu'hasta aquella zona aportaron. Según Sánchez Albornoz, Pedro Álvaro correspondería a una patronímicu familiar y sería unu de les varies decenes de topónimos que, col mesmu orixe, atópase nes provincies de Salamanca, Ávila y Segovia.

Villares de Yeltes dientro de la diócesis salmantina

Villares integrar nel conceyu de Ledesma tres la so creación pol rei Fernandu II de Llión en 1161

Continues disputes sobre la delimitación de tierres, ente los obispaos de Salamanca y Ciudad Rodrigo, asoceder mientres el sieglu XII, lo que motivó la intervención del rei Fernandu II, repoblador de bona parte de les Tierres de Ledesma y Ciudad Rodrigo. Dichu monarca confirmó la concordia a la que se llegó, ente los obispos de Salamanca y Ciudad Rodrigo, y que, nel añu 1173, terminó coles disensiones provocaes pola cuestión más arriba espuesta. Según dicha concordia, la llende interdiocesana vendría establecíu pol cursu de los ríos Yeltes y Huebra. L'espaciu ente éstos, sería compartíu por dambes diócesis. Los términos de la referida concordia seríen sancionaos, un añu dempués, pol arzobispu de Santiago de Compostela. D'otra parte, hasta unos años antes, concretamente, hasta l'añu 1161, les demarcaciones de Ciudad Rodrigo y de Ledesma, colos sos respeutivos llugares y aldegues, caltuviérense so dominiu de la ciudá de Salamanca; pero, arriendes de la creación de les alfoces de Ciudad Rodrigo y Ledesma, el conceyu salmantino perdió dichos territorios. Y, entós, alzar contra Fernandu II. La posterior derrota que'l referíu conceyu sufriría a manes de les tropes reales, tuvo, ente otres consecuencies, la d'afitar, definitivamente, les llendes ente la Tierra de Ledesma y la de Ciudad Rodrigo. Villares de Yeltes quedaba, asina, incluyíu dientro del conceyu de Ledesma, y, como tal, llegó casi hasta'l nuesu díes, formando parte, amás, de la Tierra de Vitigudino, güei constituyida en contorna, y una de les más estenses, a éstes de la provincia de Salamanca. Nel añu 1265, Villares de Yeltes figuraba na rellación de llugares del Cabildru catedraliciu de Salamanca. A lo llargo de los sieglos siguientes, la Catedral de Salamanca siguió percibiendo diverses rentes poles propiedaes que tenía en Villares de Yeltes y Pedro Álvaro, según tamién n'otros llugares comarcanos, ente los que se topaben Pozos de Hinojo, Ituero, El Cubo de Don Sancho, Buenamadre y Villoria de Buenamadre. Na Edá Media apaecía escritu, dacuando, Villares de Yeltes y, n'otros casos, Villares Deltes o Villares de Jeltes. So esti últimu nome figuraría, más tarde, nel Llibru de los llugares y aldegues del obispaos de Salamanca (1604-1629) nel que se diz que dicha llocalidá yera un anexu del Cubo de Don Sancho y que tenía 30 vecinos. Voi Adelantrar, equí, yá que sal,, dellos otros datos: sopesábase la bona fábrica de la ilesia de Villares de Yeltes, diciendo que tenía una bien enmaderada capiya. La torre debía de tar a medies de facer, pos, en dichu documentu, dizse textualmente "una torre mediu fecha de cantería". Refiriéndose a la familia Anaya, indicábase que los herederos de Don Diego, quien teníen ellí posesiones, debíen un censu a la Ilesia, polo qu'aquéllos, y, principalmente, doña Antonia Enríquez, calteníen un pleitu con ésta, dende diba munchos años.

Disputa ente Ledesma y l'Orde de Santiago pola posesión de Villares de Yeltes

La intervención del rei Alfonsu IX de Llión acabó coles pretensiones de la Orde de Santiago de tener Villares

A empiezos del sieglu XIII, Alfonsu IX de Llión tuvo qu'intervenir nun pleitu calteníu ente'l conceyu de Ledesma y l'Orde militar de Santiago. Esta postrera reclamaba, a dichu conceyu, los derechos de posesión de los llugares de Villares de Yeltes, Barruecopardo, San Cristóbal de Ledesma y Saucelle. El dictame del citáu monarca resolvió'l casu a favor del conceyu de Ledesma, quedando, pos, dientro de la xurisdicción d'ésti, los desusdichos llugares en pleitu. Nel añu 1262, Martín Alfonso, fíu del rei Alfonsu IX de Llión, y la so muyer, María Méndez, reciben d'Alfonsu X, el Sabiu, el llugar de Villares de Yeltes, so la condición de que, si los citaos Martín y María nun tuvieren descendencia, taríen obligaos a restituyir a la Corona la referida posesión de Villares de Yeltes. Tamién el Cabildru catedraliciu salmantino tenía propiedaes en Villares de Yeltes, concretamente, una devesa, d'una yugada d'estensión, según los datos correspondientes al añu 1265.

Villares de Yeltes y el Monesteriu de Sancti Spiritus

Dende l'añu 1268, hasta finales del XV, delles tierres del términu de Villares de Yeltes pertenecieron al monesteriu femenín de Sancti Spíritus, de Salamanca, que la so fundación, nel referíu añu, deber a Pelayo Pérez Correa, maestre de la Orde de Santiago, y a María Méndez y el so maríu, Martín Alonso, fíu d'Alfonsu IX. Nun documentáu estudiu, María Echániz indica que dichu monesteriu foi habitáu por una comunidá de muyeres y que llegó a concentrar un importante patrimoniu, al traviés de donaciones recibíes y de distintos bienes, en conceutu d'heriedos. Bien diversos yeren los llugares de procedencia de tales bienes patrimoniales. Aparte la provincia de Salamanca, el citáu monesteriu tenía posesiones na provincia de Zamora y norte de Cáceres. Villares de Yeltes yera la única llocalidá asitiada nes riberes del Yeltes que contituía posesión del referíu monesteriu de Sancti Spiritus. Ye de señalar, que la mayor parte de les monxes de dicha comunidá yeren miembros de llinaxes salmantinos. Unu d'éstos foi'l de les Paz, renombrada familia nobiliaria nel sieglu XV. Una parte de les propiedaes que'l monesteriu de Sancti Spiritus tenía en Villares de Yeltes, foi arrendada, nel añu 1396, a un tal Matheos Peres, fíu de Miguel Benitu de la Fuente, morador en dicha llocalidá. Según el documentu correspondiente, el mentáu arriendu entendía les tierres de pan llevar, praos, yeres, montes, güertes, deveses y tolos demás bienes que dichu monesteriu tenía nel términu de Villares de Yeltes. El tiempu de duración del contratu establecer en 6 años, a cuntar dende'l día de San Martín del referíu añu. El citáu Matheos Peres había de pagar, a les monxes de Sancti Spiritus, añalmente, 15 fanegas de "bon trigu, nuevu y llimpiu y secu, tal que sía de dar y de tomar, midíu pela media fanega derecha del dichu llugar de Villares de Yeltes". El pagu tenía d'efeutuase nel día de Santa María de setiembre, imponiéndose-y, per otra parte, al mentáu renteru, la obligación de pagar la cantidá de 4 maravedinos por acaldía que se pasara ensin faer efeutivu'l pagu de les 15 fanegas de trigu. A mayores de too ello, al términu del contratu, Matheos Peres tenía que dexar construyíes pa les monxes del consabíu monesteriu, 2 cases pajizas, en terrenes de propiedá d'ésti, que destinaríense pa dependencies de dicha comunidá monástica. Ésta, al traviés de la so comendadora, Leonor Peres, comprometer con Matheos Peres a nun arrendar a nenguna otra persona, anque-y ufiertaren meyores condiciones, los terrenes que figuraben nel contratu en cuestión, nel cual, con al respeutive de les referíes cases pajizas, faíase la salvedá de que, nel casu de qu'éstes fueren destruyíes por dalgún rei o señor poderosu, nun se fadría responsable d'ello'l renteru. Nesi mesmu añu de 1396, les frecuentes incursiones de los portugueses per tierres del Condáu de Ledesma, y les nefastes consecuencies qu'ello tuvo pa la economía de los distintos llugares, indució a Xuan I a eximir, nel añu 1396, a la mesma villa de Ledesma y a les sos aldegues, de contribuciones monetaries, per un espaciu de 4 años. La perceguera escontra los habitantes del otru llau de la raya, alvertir na espresión "traydores portogaleses", qu'apaez recoyida na Documentación medieval del Archivu Municipal de Ledesma.

Sieglos XV y XVI

Cuandoquier, yá dende'l sieglu XVI, figura'l nome d'un Villares de Yeltes, referíu a una paraxa alcontrada al norte de Ciudad Rodrigo. Según el censu de población lleváu a cabu a finales de dichu sieglu, la citada paraxa topábase allugáu nel términu de Villoria, nel que tamién se topaba incluyíu'l despoblado de Gazapos. La paraxa de Villares de Yeltes en Villoria cuntaba, nel añu 1591, con un solu vecín. El topónimu de Villares de Yeltes perduró hasta güei. En dichu ámbitu xeográficu hai muertes d'asentamientu tardorromano. Como ye sabíu, el nome de villar o villares, alude a la esistencia de restos de población antigua.

El castiellu

Castiellu de Villares de Yeltes

A la parte occidental del pueblu, írguese una torre medieval, güei aisllada d'otres estructures de fortificación; pero, a les que, en tiempos tras, debió de tar xunida: apréciense los arranques d'un arcu que salvaría la distancia ente'l llenzu paralelu del muro norte de la torre y ésta mesma. La mentada torre ye de planta rectangular. Tópase construyida en mampostería de cayuela y esquinada en granitu, y el so únicu vanu d'entrada, adintelado, abrir a nivel del suelu. L'espaciu interior topábase estremáu en 4 pisos de madera. La parte cimera de los murios, inda caltién el almenado. El llenzu qu'escurre paralelu al muro nordeste de la torre, tien una espesura de 1,80 m. Nél abrieron delles troneres pal usu de l'artillería. Tales elementos defensivos apaecen n'otres munches fortaleces construyíes nel sieglu XV, como lo ye esta mesma de Villares de Yeltes. La configuración de ciertos restos, qu'arrodien la torre, suxure la esistencia d'un antemuro que la cerraría por 3 de los sos llaos. La fachada principal del torrexón mide, de llau, 9,60 m., y 7,10 m. los murios axacentes. La espesura del muriu onde s'abrir el vanu de la entrada, ye de 1,20 m., y l'anchor d'ésti ye de 0,80 m. A lo llargo de ríu Yeltes, alzábense diverses fortaleces, dalgunes de les cualos remonten el so orixe a la dómina prerromana. De sur a norte alcontraes nel tramu entendíu ente Aldehuela de Yeltes y Villavieja de Yeltes:

• Llaguna del Cristu (Aldehuela de Yeltes): restos d'una fortaleza construyida de cal y cantar, de la que namái se caltién parte de los murios.
• Mesa Grande (Castraz de Yeltes): muertes d'una fortaleza llevantada sobre la marxe derecha del ríu Yeltes, na confluencia d'ésti col ríu Morasverdes.
• Pedraza de Yeltes: casa fuerte, construyida por Garci-López de Chaves nel sieglu XV.
• Castillejo (Martín de Yeltes): restos d'un castru reutilizáu en dómina romana y na Alta Edá Media.
• Los Castiellos (Retortillo): castru reutilizáu na Alta Edá Media.
• L'Espolón (Villares de Yeltes): sobre'l primitivu castru romanu, álzase'l castiellu medieval.

Les fortaleces más arriba mentaes atópense emplazadas sobre la marxe derecha del consabíu cursu d'agua. De toes elles, sicasí, la única que caltién una cierta prestancia ye la de Villares de Yeltes. Una segunda llinia de fortificaciones siguía'l cursu del Huebra, que, llinda, pel norte, el términu de Villares de Yeltes. Equí voi llindame a enunciar les fortaleces enclavaes ente Pelarrodríguez, al noroeste de la llocalidá que nos ocupa, a lo llargo d'unos 25 km., en llinia recta. Los diversos puntos fortificaos yeren los siguientes (d'este a oeste):

• El Riscal (Pelarrodríguez).
• El Cubo de Don Sancho.
• Los Castiellos: restos d'una fortificación prerromana, reutilizada darréu. Hai ellí, amás, muertes arqueolóxiques de l'Alta Edá Media.
• Yecla la Vieya (Yecla de Yeltes).

Villares de Yeltes, del condáu de Ledesma

Villares pasó a depender de Beltrán de la Cueva en 1462, al ser nomáu conde de Ledesma

Los primeros Condes de Ledesma fueron don Beltrán de la Cueva y doña Mencía de Mendoza, la so muyer. Nel añu 1462, Enrique IV concedió a aquél la posesión de Ledesma y el títulu de Conde; pero, amás, don Beltrán figuraría, a partir d'entós, como Duque de Alburquerque. Dambos títulos nobiliarios pasaríen a los sos descendientes, quien, llegáu'l sieglu XVIII, inda siguiríen calteniendo'l dominiu de casi tola Tierra de Ledesma. En Villares de Yeltes, el Conde de Ledesma percibía, por aquella dómina, una serie de rentes; sicasí, el títulu del señoríu del mentáu llugar, ostentar el Marqués de Caníes.

Sieglu XVII

Sieglu XVIII

La población de Villares de Yeltes vieno ocupándose, tradicionalmente, del cultivu de la tierra y el cuidu de la ganadería. Tocantes a los diversos oficios, a mediaos del sieglu XVIII, había, en dicha llocalidá, 2 xastres, un sangrador, un pastor, 38 llabradores, 4 xornaleros y 2 clérigos. Por aquella mesma dómina, mentábase, amás, la esistencia d'un molineru, que tenía una aceña nel ríu Yeltes. Tamién había un batán, onde se enfurtían paños. Había, en Villares de Yeltes, un total de cuarenta y ocho vecinos. El caserío constaba de 32 cases, 2 payares y una tabierna, que sirvía un foresteru. Nel sieglu XVIII, citábense, nel Catastru d'Ensenada, cultivos de centenu, trigu, cebada, garbanzos, herrén y árboles frutales. La cabaña ganadera componer cabritos, corderos, gochos, pollinos, xatos y mulares. En cuanto al estáu del monte, según el referíu catastru, "ta nacíu y ensin orde, conforme lo que produció la tierra". Hasta l'añu 1958, Villares de Yeltes perteneció a la diócesis de Salamanca. A partir d'entós, dicha llocalidá incorporar a la diócesis de Ciudad Rodrigo.

Les guerres y la despoblación

Detalle del mapa Spain and Portugal, realizáu en 1850 por J. Dower, nel que puede apreciase Villares de Yeltes

La despoblación d'amplies zones del occidente salmantino, peracabárense nel sieglu XVIII. A finales d'ésti, el gobiernu de Carlos III d'España, al traviés de les llamaes Xuntes de Repoblación, proyeutó la medría de la demografía en diverses contornes de la provincia de Salamanca, con cuenta de tratar de restituyir, a determinaes aldegues y llugares, parte del caudal humanu qu'antaño tuvieren. Fueron 48 los primeros espedientes almitíos a trámite, nel añu 1769, poles Xuntes de Repoblación; espedientes que fueron unviaos al Conseyu de Castiella. La repoblación de la mayoría de los llugares, nun llegaría, sicasí, a properar, na midida na que esperábase; tan solo en Fuenteliante, llugar relativamente próximu a Villares de Yeltes, llográronse eficaces resultancies, al instalase ellí un grupu de 20 vecinos. La despoblación de non pocos llugares asitiaos nes tierres del occidente salmantino, tenía'l so orixe, principalmente, nos avatares sufiertos polos sos habitantes mientres les guerres con Portugal, ente los años 1640 y 1668. Los portugueses invadieron, por aquelles feches, les contornes de Ledesma, Ciudad Rodrigo y Vitigudino, afarando munchos llugares y villes. Práuticamente, tolos nucleos de población de la zona del Yeltes sufrieron, en mayor o menor midida, los efeutos de les incursiones de los portugueses, que escalaron, delles vegaes, les llocalidaes de San Felices de los Gallegos, Villavieja de Yeltes, Villares de Yeltes, Retortillo y otres. Tamién la Guerra de Socesión contribuyó a despoblar amplies zones nel oeste de la provincia de Salamanca. Los diversos planes de colonización, contemplaben repoblar estenses contornes, escasamente habitaes, qu'ufiertaben abellugu, munches d'elles, a partíes de bandoleros. En distintos puntos de la provincia de Salamanca, actuaben grupos de faiciosos, sobremanera, nes árees despobladas de los obispaos de Salamanca y Ciudad Rodrigo, nuna dómina na que'l fenómenu del bandidaje yera común na mayor parte d'España. Precisamente, dalgunes de los grandes derrompimientos efeutuaos nos montes, teníen como fin el d'esaniciar la vexetación, o, cuandoquier, esclariar les espesures que sirvíen d'amparu y abellugu a los delincuentes nel mediu rural. Les males colleches, coles sos remortines de fames y penuria xeneralizaes, y la disgragación social producida pola Guerra de la Independencia, xuníes, dambes coses, a la esistencia d'esraizadures, que, por dicilo asina, calteníen una tradición de bandolerismo en casi toles rexones d'España, atopar ente los factores que potenciaron felicidá lacra social, nos años darréu posteriores de la guerra. La provincia de Salamanca tampoco se vería llibre d'ello.

Sieglu XIX

Cola división territorial d'España de 1833 na que se crean les actuales provincies, Villares queda encuadráu dientro de la Rexón Lleonesa, formada poles provincies de Llión, Zamora y Salamanca, de calter puramente clasificatorio, ensin operatividad alministrativa, qu'a les traces vendría recoyer l'antigua demarcación del Reinu de Llión (ensin Galicia nin Asturies).^[5]