Val d'Echo
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	Provincia d'Uesca
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Capital	Hecho (es)
Alcalde de Valle de Hecho (es)	Luis Gutiérrez Larripa
Nome oficial	Valle de Echo (es) Val d'Echo (an)
Nome llocal	Val d'Echo (an)
Llingües oficiales	aragonés (predominiu llingüísticu)
Xeografía
Coordenaes	42°44′20″N 0°45′01″W / 42.738888888889°N 0.75027777777778°O / 42.738888888889; -0.75027777777778
Superficie	234.432276 km²
Llenda con	Puente la Reina de Jaca (es) , Canal de Berdún, Valle de Ansó, Fago (es) , Aragüés del Puerto (es) , Aísa, Jaca y Santa Cilia (es)
Altitú media	800 m
Demografía
Población	799 hab. (2023)
Densidá	3,41 hab/km²
Más información
valledehecho.es

Val d'Echo^[1] o Bal d'Echo^[2], n'aragonés, o Valle de Hecho, n'español, ye un conceyu español de la provincia d'Huesca perteneciente a la contorna de la Jacetania y al partíu xudicial de Jaca, Aragón.^[2]

La capital del conceyu atopase na población ello ye que qu'acoyía a empiezos de 2010 a 642 habitantes. Otres llocalidaes pertenecientes al términu municipal de Valle de fechu son: Siresa, Embún, Urdués y Santa Lucía. Col nome de fechu hai tracamundiu ye la so escritura. L'orixe de la pallabra nun tien H, polo que tendría d'escribise "Echo" en castellán y aragonés. Como bien dixo una vegada l'historiador Domingo Buesa Conde, citáu más embaxo por otros motivos: "Echo con hache ye del verbu faer".

Parte del so términu municipal ta ocupáu pol Parque natural de los Valles Occidentales y el Paisaxe protexíu de les Fozes de Fago y Biniés.

Cultura

La vitalidá de les xentes del valle amuésase al traviés de la vida cotidiana y de les sos costumes. La fabla chesa, el folclor, la gastronomía, les fiestes... acoríquense y celebren para esfrute de vecinos, visitantes y amigos.

Ye unu de los llugares nos que sigue n'usu la llingua aragonesa, na variante conocida como cheso, nome tomáu del xentiliciu que s'aplica a los habitantes del valle.

La música y los bailles tradicionales, xunto cola rica indumentaria antigua, esíbense gracies al Grupu Folclóricu de la Val d'Echo, al palotiaú d'Embún y al grupu A Ronda d'Vos Chotos d'Embún. Les sos músiques trespasen les fronteres d'Aragón apregonando costumes y tradiciones ancestrales y el sentir de les xentes de güei.

Les tradiciones y les antigües maneres de vida reflejase na ruta etnolóxica al traviés de los museos asitiaos a lo llargo de tol valle.

Otru aspeutu característicu que dilata si inda cabo la cultura y les tradiciones d'esti valle ye "Lo cheso". La sobrevivencia de la llingua chesa ye la traza más significativa de la cultura del valle. Los chesos Veremundo Méndez, poeta, y Domingo Miral, rector de la Universidá de Zaragoza o Emilio Gastón, Xusticia d'Aragón, lo inmortalizaron coles sos obres. Amás de ser inda l'idioma de los vecinos, esiste una prolífica actividá lliteraria con una revista semestral (Bisas de lo Subordán) y continues publicaciones.

Per otra parte cabo destacar la importancia y grandor de la so gastronomía. En gastronomía, los productos naturales y los platos tradicionales  fundense colos nuevos gustos culinarios, polo qu'atopamos una cocina rica, sabrosa y variada

Historia

Cuando pensamos nel Pirinéu, lo primero que nos vien a la mente son paisaxes, naturaleza n'estáu puru. Pero l'home formó parte d'él y  moldiaronlu según les sos necesidaes. Nesti valle, la hestoria que nos preciede ye casi tan rica como la so naturaleza.

Na Selva de Oza, Guarrinza y a lo llargo del ríu Aragón Subordán y los sos afluentes atopamos la mayor concentración de monumentos megalíticos de toa'l cordal. Dólmenes y cromlech que nos dicen que dende'l 3000 a. C. yá allegaben los homes a cazar o en busca de campera colos sos fataos. La Corona de los Muertos, en Oza, presenta 120 círculos de piedres. Naquellos nos que s'escavó atopóse hasta 5000 pieces de xiles: puntes de flecha, raspadores... que podríen indicanos qu'esa zona fuera un llugar d'asentamientu estacional.

Más tarde seríen los romanos quien, na so conquista del mundu, construyiríen al traviés del valle una de los sos trés calzaes pirenaiques, el Summo Pyreneo o Caesaraugusta–Beneharnum, la ruta que xunía Zaragoza con Francia y pola que pasaben inclusive carruaxes. Murios de contención, pontes... caltiénense magníficos restos d'esta impresionante obra d'inxeniería. Pos el valle foi utilizáu yá dende la más remota antigüedá como vía de comunicación ente dambes aguaes de los Pirineos, habiendo constancia del so pasu peles partes altes del valle en dómina romana, camín del Puertu de Palu.

Toos sabemos que'l Reinu d'Aragón  estendese hasta Nápoles, pero pocos saben que nació equí. El condáu carolinxu de Aragonum formáu por Fechu y Canfranc, se anexonó más tarde colos valles próximos, espandióse a la Jacetania y, progresivamente, fuéronse xuniendo otros territorios hasta incluyir los condaos de Sobrarbe y Ribagorza pa ver nacer al Reinu d'Aragón.

L'añu 833  instalase nel valle, sometiéndolo al dominiu de los carolinxos, el conde Galindo I Aznárez, qu'esi mesmu añu fundó'l monesteriu de San Pedro de Siresa.^[3]

L'añu 864, Galindo Aznárez donó les rentes condales de la villa ello ye que xunto con toles del propiu valle, al monesteriu de San Pedro de Siresa.^[3]

En Siresa y nel monesteriu, que la so ilesia entá podemos contemplar güei, vivieron hasta 150 monxos que curiaben una impresionante biblioteca. Delles dinastíes aragoneses entraron nos sos murios, incluyendo'l rei Alfonso I el Batallador, quien gustaba de la caza por estos los nuesos montes y quien un día foi salváu polos paisanos de morrer nes garres d'un osu, polo que'l rei concedió privilexos especiales a los chesos.

Entós daquella, la calzada romana y el puertu del Palu vieron cómo munchos pelegrinos cruciaben hasta Santiago, primero que tomara relevancia'l pasu por Somport.

De nuevu los antepasaos d'esti valle veríense favorecíos polos reis, esta vegada por Fernando'l Católicu en 1515 y por Carlos II en 1680. ¿El motivu? Les navatas y almadías. Los navateros chesos fueron poderosos comerciantes de madera mientres los sieglos XV al XVII y dambos reis concediéron-yos el privilexu de llibre tránsitu peles ciudaes poles que cruciaben les sos navatas.

Nel sieglu XIX, seríen les tropes napoleóniques les que dexaríen una murnia buelga, yá que, quiciabes porque de fechu salió'l primer guerrilleru d'Aragón, o quiciabes porque dellos vecinos del valle llevantase n'armes contra elles, amburaron los nuesos pueblos una nueche d'agostu de 1808.

Y en el sieglu XX, percorrimos los cumes hasta Francia en busca de trabayu temporal, en busca de productos colos que comerciar o en busca d'abellu mientres la guerra. Coles mesmes, recibimos y ayudamos a los que fuxíen de la Francia ocupada polos nazis.

Güei el Valle de fechu ye'l segundu conceyu de la Contorna de la Jacetania, formáu polos pueblos de Embún, Urdués, Siresa y Fechu, amás de  Santa Lucía, qu'a día de güei alcuéntrase despobláu.

Demografía

Datos demográficos de Valle de fechu ente 1842 y 2001:^[4]

Patrimoniu artísticu

• Ilesia románica de San Pedro, nel nucleu de Siresa.

Patrimoniu natural

Hai que destacar que'l so términu formó parte del hábitat del últimu osu autóctonu del Pirinéu. Foi tristemente famosa la muerte del últimu osu, llamáu Camille.

Nes zones más altes del valle, a un altor d'ente 1.000 y 1.800 metros, alcuéntrase la redolada natural de la Selva de Oza.

Vida económica

L'actividá económica tradicional ye la de la ganadería, especialmente la bovina, anque esistiendo marginalmente otros tipos. La zona fuera tradicionalmente llugar de destín de la transhumancia de ganáu bovino, procedente inclusive de llugares de la Sierra de Santu Domingu, nos Cinco Villes, como Longás o Luesia.

Les condiciones climatolóxiques del altor llindaron históricamente'l rendimientu de les actividaes agrícoles.

Nos últimos tiempos, adquirió importancia'l sector terciariu, como correspuende a la medría d'actividaes de tipu turísticu en tol Pirinéu.

Hermanamientos

• Accous, Francia.^[5]

Referencies