Valdepiélagos | |||
---|---|---|---|
| |||
Alministración | |||
País | España | ||
Autonomía | Comunidá de Madrid | ||
Comarca agrícola (es) | Comarca agrícola de la Campiña (es) | ||
Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||
Alcalde de Valdepiélagos | Juan Pablo Herradas Calleja | ||
Nome oficial | Valdepiélagos (es)[1] | ||
Códigu postal |
28170 | ||
Xeografía | |||
Coordenaes | 40°45′38″N 3°27′52″W / 40.7606°N 3.4644°O | ||
Valdepiélagos Valdepiélagos (España) | |||
Superficie | 1759 km² | ||
Altitú | 744 m | ||
Llenda con | Uceda, El Casar y Talamanca de Jarama | ||
Demografía | |||
Población |
623 hab. (2023) - 2 homes (2019) - 0 muyeres (2019) | ||
Porcentaxe |
100% de Comarca agrícola de la Campiña (es) 0.01% de Comunidá de Madrid 0% de España | ||
Densidá | 0,35 hab/km² | ||
www8.madrid.org… | |||
Valdepiélagos ye un conceyu español de la Comunidá de Madrid. Tien una superficie de 17,59 km² con una población de más de 600 habitantes y una densidá de 25,07 hab/km². El 3 de mayu de 1801 adquirió'l títulu de Villa.
Demografía
1847 | 1887 | 1900 | 1920 | 1975 | 1991 | 1996 | 2001 | 2004 | 2007 | 2008 | 2011 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
314 | 324 | 341 | 391 | 292 | 319 | 327 | 306 | 377 | 416 | 441 | 570 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(Fonte: INE [Consultar]) |
Orixe etimolóxicu
La etimoloxía de Valdepiélagos nun ye dafechu precisa, pero los etimólogos ya historiadores refundiaron dos versiones avera del nome d'esta llocalidá:
- Valdepiélagos provién de la unión de l'apócope de valle, que designa a la porción de tierra llana flanqueada per montes, montes o cuetos; y de piélagu, términu poéticu pa referise al mar y por estensión a la so inmensidá, arriendes de la acepción antigua de estanque o balsa. Diches afirmaciones vendríen dicir que'l significáu de Valdepiélagos sería'l de valle de munches agües.
- Valdepiélagos tamién foi'l llugar escoyíu polos antiguos vecinos de Talamanca de Jarama pa ensugar les pieles al sol, orearlas y dempués curtirlas. D'esta miente, y si atendemos a la etimoloxía de los pueblos de la zona, que los sos nomes na mayoría de los casos deriven de los productos propios qu'apurríen, nel nome de Valdepiélagos atopamos la partícula piel, qu'añade un matiz históricu a la etimoloxía del conceyu al empar que dixebra la parte final llagos, que nuevamente refier a les sos múltiples corrientes y acuíferos.
Allugamientu y comunicaciones
La Villa de Valdepiélagos asitiar nel lladral Nordeste de la Comunidá Autónoma de Madrid, atestando al Este y al norte cola provincia de Guadalaxara y al sur y oeste col conceyu de Talamanca de Jarama. Tocantes a les comunicaciones, dos carreteres comarcales traviesen el conceyu: la M-120 proveniente nun sentíu de Mesones y de Talamanca de Jarama nel otru, y la M-125, proveniente d'El Cubillo. Si quier aportase a Valdepiélagos pueden tomase l'A-1 con direición Burgos y salir pola salida 50 pa tomar la Nacional N-320 direición Guadalaxara, o puede tomase esta postrera carretera si venir dende la citada provincia castellanu-manchega.
Clima
L'allugamientu de Valdepiélagos a 744 metros d'altor mediu sobre'l nivel del mar y el so llocalización nel mediu de la Península provoquen un duru clima continental que xenera branos calorosos con temperatures medies de 24°C y máximes que devasen los 35°C, ya iviernos crudos con 5°C de media, nos que'l fríu non falto anque la nieve nun suela abondar. Tocantes a la primavera y la seronda, les temperatures son más nidies y suelen constituyir, xunto al iviernu, les dómines de precipitaciones, que la so media ronda añalmente los 530 llitros per metru cuadráu.
Vexetación
La vexetación de Valdepiélagos ye diversa pero bien carauterística de la zona continental ya interior del país:
- Vexetación de campu: formada principalmente por jaras, árgomes, tomillos, romeros, retamas, cantueso, lavanda, artu...
- Vexetación de ribera: na que predominen chopos y sauces. Hai de solliñar tamién les llameres, y más concretamente los restos d'una gran olmeda que s'abrir a la entrada al pueblu y que foi abrasada pola grafiosis allá pelos tempranos años 80.
- Vexetación de cultivu: esencialmente y por esti orde, trigu, olivo y cebada.
Economía
La economía de Valdepiélagos encontar nes siguientes pilastres:
- L'agricultura: con cultivos de trigu, olivo y cebada.
- La ganadería: la cual foi decayendo nos últimos años hasta namái caltenese una única reciella d'oveyes.
- El comerciu: con establecimientos de bienes de consumu como supermercaos, carnicería, panadería..., talleres d'automóviles, chigres...
- Otros: como la construcción y la mediana y pequeña empresa.
Turismu
Lugar d'interés
- Ilesia Parroquial de l'Asunción de La nuesa Señora: única Ilesia del pueblu que'l so orixe remontar al sieglu XVI (1552), tópase allugada nel centru del pueblu y defendida por una barbacana; la so planta ye rectangular y los sos murios de cantar rodáu encaxaos en fileres de lladriyu. Tien una espadaña pa tres campanes, dos grandes y una más pequeña, con una cruz que la corona, xunto al típicu nial de cigüeñes. Nel interior del templu, estremáu en dos partes por un enorme arcu de mediu puntu, afayar el coru, protexíu por una balaustrada de madera, y opuestu a él el retablu, asitiáu nel altar mayor y formao por trés cuerpos. D'estilu barrocu, la mayor parte del retablu foi traíu hasta Valdepiélagos dende la vecina llocalidá de Uceda, al que depués s'añader posteriores aportaciones de la mano de los tallistas Víctor Regueru y Navarrete; ente les talles más representatives destaquen les de San Isidro, San Roque, la Virxe de la Soledá y nuna fornica presidiendo l'altar, l'Asunción de La nuesa Señora. Hai de solliñar los dos talles que s'atopen nel Muséu Diocesanu d'Alcalá de Henares: una piedá de 1766 y una virxe entronizada d'estilu románicu, de bastantes sieglos más antigüedá y que constitúi la pieza maestra del conxuntu. Finalmente, yá como interés, dicir que mientres la Guerra Civil, amás de sufrir grandes daños n'estructura y ornamentación, la ilesia foi ocupada y fixo les vegaes de see pa los milicianos.
- Fonte Vieya y Fonte de la Teyera: la primera, un pilón de que'l so cañu emanaba agua de manantial, yera utilizada poles muyeres de la dómina como llavaderu; a metá de sieglu foi soterrada hasta qu'en 2006 el Conceyu decidió afayala de nuevu, restaurala y devolve-y el so sitiu. Tocantes a la Fonte de la Teyera, tratar d'una fonte construyida en 1908 nel llugar qu'ocupaba una vieya fábrica de texas (d'ende'l so nome), de la cual esquitaba agua de manantial primero que se sustituyera pola corriente de la Canal de Sabela II.
- Ermita de la Soledá: allugada na entrada al campusantu, foi restaurada nel so día y anguaño escarez de funcionalidad. Otrora allugaba la imaxe de la Virxe de la Soledá (anguaño na ilesia parroquial), que yera venerada y ofrendada en dicha capiya.
Fiestes de la Villa
- Cabalgata de Reyes: el día 5 de xineru realiza un pasacalle por toles cais de la llocalidá p'acompañar a SS.MM. los Reis Magos d'Oriente, que van montaos nel so xarré xunto a los sos paxes o bien andando allumaos poles lluces de les antorches.
- Antroxos: dependiendo de la fecha en que caya cada añu, entámase'l yá tradicional concursu d'amarutes y se ameniza la fiesta con charangues, chocolate y churros.
- San Isidro: . Pa conmemorar esta festividá disparen fueos artificiales, celébrense dos trepes de toros, hai orquestes peles nueches pa amenizar l'ambiente, desfile de peñes, sacar a pasiar los Xigantes y Cabezudos, celébrense triduos n'honor al santu patrón..., ente otres atraiciones. Les fiestes suelen cerrase en domingu con una gran paellada pa los sos habitantes a la que tán invitaos tolos foranos que deseyen allegar.
- San Roque: copatrón de la llocalidá, el so fiesta celebra'l 16 d'agostu, el día que preciede a la fiesta de l'Asunción de la Virxe. En San Roque, tres la misa n'honor al patrón y la respeutiva y típica puya, dase una gran llimonada na Plaza Mayor y síguese con orquesta hasta que llega la madrugada.
- San Miguel: cada añu más en decadencia pola restricción de quema nos meses de branu y próximos, esta celebración axuntaba a los más nuevos de la llocalidá dellos díes antes p'atropar cualquier material combustible y realizar con él una gran foguera que finalmente yera quemada la nueche del día de San Miguel, 29 de setiembre.
Historia
Pa entender la hestoria de Valdepiélagos hai que remontase hasta los escuros y difusos tiempos de los sieglos X y XI, concretamente hasta 1085, momentu nel que'l reinu de Toledo ye arrebatáu al poder islámicu per Castiella, fechu qu'escarecería d'especial de relevancia si nun s'hubieren atopáu, como únicos restos arqueolóxicos hasta la fecha y a tenor de l'afirmación que caltién l'historiador Quintano Ripollés, unes monedes con inscripciones corániques nel términu del conceyu en cuestión mientres dalguna esporádica prospección. Sía que non, unes monedes nun basten pa poder determinar que'l pueblu de Valdepiélagos fundárase o esistiera como tal entós daquella (como sí puede afirmase cola vecina población de Talamanca de Jarama por aciu numberoses pruebes históriques qu'apunten direutamente a la so fundación mora), pero sí son abondos p'acotar la esistencia d'asentamientos musulmanes, de mayor o menor valumbu y duración, que s'establecieron nesta paraxa mientres les décades próximes a la fin del primer mileniu, y que cola so presencia suponen los primeres moradores del llugar de los que se tien una constancia tanxible.
Sicasí, el nome de Valdepiélagos, como tal, nun va ser rexistráu nun documentu oficial hasta'l 15 de marzu de 1335, concretamente nun privilexu dau por Alfonsu XI de Llión a Gonzalo Ruiz de la Vega, el so vasallu, como compensa polos servicios que lu emprestara al rei y nel que-y faía mercé de:
[...] los dineros que la so maxestá había y tenía d'haber en tolos llugares de Valdepiélagos y de toes otres coses que-y pertenecíen haber en dichos llugares por que fueren del dichu Gonzalo Ruiz y de los que vinieren pol so xuro d'heredá[...]
Nel Archivu Históricu Nacional tópase otru privilexu de Xuan II, dau en Valladolid el 22 de xunetu de 1420, que ye confirmáu pol anterior y que venceya a Valdepiélagos colos Lasso de la Vega (Doña Leonor de la Vega, fía de Garcilaso de la Vega y sobrina de Gonzalo Ruiz de la Vega) Pol citáu añu 1335, l'aldega de Valdepiélagos tenía como Señor al Arzobispu de Toledo, yá que yera un señoríu xurisdiccional eclesiásticu adscritu a la Comunidá y Tierra de Talamanca, de la que yera aldega. Esta situación permaneció asina hasta'l sieglu XVI, cuando Felipe II solicitó al Papa Gregorio XIII una bulda pa sacar dellos territorios de los señoríos eclesiásticos col propósitu de llograr fondos; en 1574 el señoríu de Talamanca pasa a manes del Marqués de Muñón, que se va convertir dende esi momentu en Señor de Valdepiélagos, sofitando esti títulu tan solo mientres diez años, pos en 1585 decide vendelo. García de Alvarado adquirir y mientres casi un sieglu permanez nesta familia, hasta que finalmente en 1969 los sos descendientes, Villamar y Aguilar, van vender de la mesma esta xurisdicción a doña Teresa Sarmiento de la Cerda y Mendoza, Duquesa de Béxar, onde quedó hasta qu'a principios del sieglu XIX fueron definitivamente abolíos los señoríos n'España. Sicasí y a pesar de ser aldega y cuntar con población propia, Valdepiélagos entá dependía del señor xurisdiccional y del correspondiente conseyu de la Villa de Talamanca. A midida que fueron trescurriendo los sieglos y la Villa vecina de Talamanca foi perdiendo poderíu, les aldegues que so la so pertenencia topábense fueron escapando de la so xurisdicción y mercando l'estatus de “Villa”. Como reflexen les Rellaciones Topográfiques mandaes faer por Felipe II hacia 1590, Valdepiélagos yera posesión de Talamanca xunto con otros dos aldegues:
[...] La dicha villa de Talamanca tien tres aldees que son Zarzuela, Valdepiélagos y Alalpardo, que toes tienen como 250 vecinos, y l'una ta dos llegües de Talamanca, que ye Alalpardo, y otru tantu Zarzuela, y Valdepiélagos media llegua. [...]
Tuvieron que pasar munchos años hasta que-y llegara a Valdepiélagos la so oportunidá de lliberar de “los costosos y fadios gastos y gravámenes que-y causaba la villa de Talamanca, por tener ésta xurisdicción ordinaria”. Sofitada en tou momentu pola so dueña, la duquesa de Bejar, que tenía potestá de nomar a los alcaldes mayor y ordinariu, l'aldega finalmente vio cumplíu'l so deséu'l 3 de mayu de 1801, cuando'l rei Carlos IV apurrió-y el tan allampáu títulu de Villa y llibrólu del xugu de Talamanca, como puede lleese na cédula qu'esi mesmu día salió d'Aranjuez:
[...] El rei (y nel so nome) don Juan Ignacio de Arizaleta, oficial de la mio secretaría de Gracia y Xusticia del mio Conseyu de la Cámara y del Estáu de Castiella. Sabéi, que por despachu del día de la fecha d'esta la mio cédula fixi mercé al llugar de Valdepiélagos de eximirle y saca-y de la xurisdicción de la villa de Talamanca, intendencia de Guadalaxara, faciéndola villa de por sí y sobre sí, con xurisdicción civil y criminal alta y baxa pixín mistu imperiu en primer instancia na forma ordinaria. [...]
El siguiente día 8 de mayu produciría la inhibición y l'esllinde del términu, el día 13 daríase-y posesión del villazgo y el 17 efectuaríense los padrones pal repartu de les contribuciones. Como signos esternos que simbolizaben la posesión de la xurisdicción propia, la estrenada Villa de Valdepiélagos entainar a asitiar la forca, p'axusticiar a los plebeyos; la picota pa exhibir les cabeza d'éstos axusticiaos; y el cuchiellu, qu'apurría la significación del derechu que tenía la villa pa gobernar, castigar y faer cumplir les lleis. Estos símbolos fueron afitaos nel Cuetu de la Devesa, mirando al mediudía, confrontados cola ilesia parroquial. El motivu de ponelos ellí, a la entrada de la población, aniciaba en que yera'l llugar aparente por que tol mundu contemplar y sirviera d'exemplu (la picota) y d'alvertencia (la forca y el cuchiellu) a propios y estraños. Cola instauración de les Cortes de Cádiz, en 1812, el conceyu va quedar incorporáu al territoriu nacional al ser abolíos los señoríos por dicha cámara, pasando dende esti momentu a pertenecer a la provincia de Guadalaxara. Cola reestructuración provincial llevada a cabu por Javier de Burgos, en 1833 Valdepiélagos va entrar a formar parte de la provincia de Madrid, calteniéndose asina hasta los nuesos díes.[2][3]
Gastronomía
- Puches: típicos del 1 de payares, día de Tolos Santos, cocinar con farina, agua, anis y azucre, y añader picatostes.
- Migues: bien típiques de les matances, suélense cocinar con pimentón, ayu, chorizu, panceta, uves... en cualquier dómina del añu.
- Morcielles y chorizos: fechos artesanalmente mientres los díes de matanza poles distintes families del conceyu.
- Mantecados, bollos d'aceite, tortos, magdalenas y roscón de reis: fabricaos nel fornu de pan de El Recio, la so popularidá ye grande en tola rexón y en ciertes partes d'España.
Educación
En Valdepiélagos esiste una Casa de Neños pública y un colexu unitariu tamién públicu.
Ecoaldea
En 1996, como resultáu de les esmoliciones d'un grupu de persones por embrivir l'impautu negativu que la vivienda exerz sobre'l Mediu Ambiente, naz La Ecoaldea, un proyeutu pioneru que la so filosofía mora na creación d'una trentena de cases verdaderamente ecolóxiques, cases que se supongan un ciclu ecolóxicu nel cual tou recíclase y nada se pierde.
Intereses/Trivia
- En 1947 un rayu descargó sobre la torre del campanariu de la ilesia parroquial, partiéndolo y dexándolo inservible. Los vecinos de la villa cantáronlu entós al obispu:
Señor obispu/ pidímos-y por favor/ que nos iguar la ilesia/ qu'un rayu estrozar.
- Valdepiélagos puede presumir de ser l'únicu conceyu d'España nel que se celebren unes eleiciones primaries previes a les municipales nes cuál escueyen les persones que van formar la llista definitiva del CIV (Candidatura Independiente de Valdepiélagos), el partíu propiu del pueblu que va allegar a les eleiciones d'alcaldes. Cada vecín empadronáu dispón d'una papeleta na que puede incluyir hasta siete nomes, siete vecinos que considere él o ella óptimos pa defender los intereses del so conceyu.
- La bruxería tamién llegó hasta Valdepiélagos. María de Espolea, una aldeana conocida nel pueblu como La Pastora, foi presentada frente al Tribunal de la Santa Inquisición de Toledo en 1640 cola acusación de prauticar la bruxería. Mientres el xuiciu desveláronse los macabros fechos polos cualos acusar, arriendes de los sos rituales a la de prauticar la supuesta bruxería. A pesar de los nicios esistentes, el sangre nun llegó a la foguera y la so pena quedó n'aiciones penales nidies.
- El direutor de teatru y del Centru Dramáticu Nacional Juan Carlos Pérez de la Fuente se crio y pasó los sos primeros años de vida en Valdepiélagos.
Referencies
- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Hestoria de Valdepiélagos (1335-2000), Jaime Pereda Martín
- ↑ Una Parada en Valdepiélagos: Apartaz de Serenidá, Antonio Balduque Álvarez
Bibliografía
- PEREDA MARTIN, Jaime, Hestoria de Valdepiélagos (1335-2000): el mundu d'una aldega castellana que se fixo villa. Conceyu de Valdepiélagos, Madrid, 2001. ISBN 84-606-3066-8.
- BALDUQUE ÁLVAREZ, Antonio, Una Parada en Valdepiélagos: Apartaz de serenidá. Grupu d'Aición Local Sierra del Jarama, Madrid, 2006. ISBN 84-611-3885-6.
Enllaces esternos