Familia, infancia y primeres lletres

Pablo Serrano: Escultura de Unamuno en Salamanca. 1968.

Unamuno faía la so conxusta diaria na terraza del Café Novelty, na Plaza Mayor de Salamanca, xunto al conceyu.

Miguel de Unamuno nació nel númberu 16 de la cai Ronda de Bilbao, nel barriu de los Siete Calles. Yera'l tercer fíu y primer varón, tres María Felisa, nacida en 1861,^[17] y María Jesusa, finada en 1863,^[18] del matrimoniu habíu ente'l comerciante Félix María de Unamuno Larraza y la so sobrina carnal, María Salomé Crispina Jugo Unamuno, diecisiete años más nuevu.^[19] Más tarde nacieron Félix Gabriel José,^[20] Susana Presentación Felisa^[21] y María Mercedes Higinia.^[22]

El so padre, nacíu en 1823, fíu d'un confiteru de Vergara,^[23] emigró mozu a la ciudá mexicana de Tepic. Al so regresu, en 1859, gracies al capital acumuláu, solicitó llicencia municipal por que'l so fornu panaderu d'Achuri pudiera utilizar agua del manantial Uzcorta. En 1866, cuando cuntaba 43 años, pidió permisu pa establecer un despachu de pan nes antoxanes de la Plaza Vieya.^[24] Presentar a les eleiciones municipales celebraes tres la Gloriosa, saliendo escoyíu pol distritu de San Juan con 120 votos.^[25] El 1 de xineru de 1869 xuró'l so cargu de conceyal na sesión constitutiva del nuevu conceyu.^[26]

Primero que Félix, en 1835 y por cuenta de la guerra carlista, llegaren a la capital vizcaina dos de les sos hermanes: Benita, nacida en 1811, y Valentina, quince años menor qu'ella.^[27] Benita, acabada la guerra, casóse con José Antonio de Jugo y Erezcano,^[28] pequeñu rentista natural de Zeberio,^[29] dueñu cola so esposa de la confitería «La Vergaresa». La más nueva, Valentina, casó en 1856 con Félix Aranzadi Aramburu, quiciabes un antiguu trabayador de la pastelería del so padre^[27] qu'abrió una chocolatería en Bilbao col mesmu nome que tuviera'l negociu de los sos cuñaos.^[30] Félix y Valentina fueron los padrinos nel bautismu de Miguel.^[31]

La so madre, Salomé, fía única, foi bautizada en Bilbao el 25 d'ochobre de 1840.^[32] Poco dempués de los cuatro años morrió'l so padre^[33] y la so madre volvió casase en 1847, esta vegada con José Narbaiza.^[34]

A los pocos meses de nacer, los padres de Miguel camuden de casa ya instálense nel segundu pisu derecha de la cai de la Cruz númberu 7. Nos baxos topa la chocolatería de los sos tíos, que viven nel primer pisu.^[31] Nun cumplió inda los seis años cuando queda güérfanu de padre. Félix de Unamuno finó'l 14 de xunetu de 1870 nel balneariu de Urberuaga, en Marquina, «d'enfermedá de tisis pulmonar».^[25]

Aprendió les sos primeres lletres con Don Higinio nel colexu priváu de San Nicolás, asitiáu nuna bufarda de la cai del Corréu.^[35] Nes catequesis preparatorias pa la primer comunión, na ilesia de San Xuan, conoció a quien, andando'l tiempu, sería la so novia y esposa: Concepción Lizárraga, Concha.^[36]

Al acabar los sos primeros estudios nel colexu de San Nicolás y a puntu d'entrar nel institutu, asistió como testigu al asediu de la so ciudá mientres la Tercer Guerra Carlista, lo que depués va reflexar na so primer novela, Paz na guerra. Al mandu del xeneral Elío, la villa quedó sitiada poles tropes carlistes dende'l 28 d'avientu de 1873. A partir de febreru de 1874, la situación agravar al quedar atayáu cualquier suministru al traviés de la ría y, a lo último, el día 21 del mesmu mes empezó'l bombardéu de Bilbao. El sitiu remató'l 2 de mayu de 1874 cola entrada de les tropes lliberales al mandu del xeneral Gutiérrez de la Concha.^[37] Pa los sos biógrafos, esta esperiencia de la guerra civil marcó'l so tránsitu de la infancia a l'adolescencia.^[37][38]

Bachilleratu

La siguiente etapa na vida académica de Unamuno empezó'l 11 de setiembre de 1875, fecha na que realizó'l so exame d'ingresu nel Institutu Vizcaín^[39] pa cursar el Bachilleratu, prueba na que llogró la calificación de «Aprobáu», y nun se presentó al exame de premiu.^[40] Tanto l'exame d'ingresu como'l primer cursu tuvo que realizalos nel antiguu colexu de la cai del Corréu,^[41] una y bones l'Institutu, mientres la guerra, fuera convertíu n'hospital militar.^[42] Santos Barrón foi'l so profesor de Llatín y Castellán, y Genaro Carreño de Xeografía universal. Llogró la calificación de notable nos trés asignatures.^[40]

Los restantes cuatro cursos realizar nel Institutu. Polo xeneral, disgustába-y el métodu d'aprendizaxe memorístico que s'aplicaba en casi toles asignatures y aburríenlusobremanera, les clases de Llatín, Historia, Xeografía y Retórica. Nun tuvo nengún problema cola Aritmética, la Física, la Xeometría o la Trigonometría, y esfrutaba cola Álxebra. Tamién-y prestó la Filosofía, qu'arrexuntaba entós en cuartu curso fundamentos de Psicoloxía, Lóxica y Ética, a pesar de que nun apreciaba la didáctica del so profesor, el sacerdote Félix Azcuénaga. Neses clases podía faer gala del so talentu d'orador andando a la tema de cutiu col so compañeru, Andrés Oñate. A lo último, nes asignatures impartíes por Fernando Mieg, Historia Natural, Fisioloxía ya Hixene, llogró dos talos sobresalientes, probable consecuencia del sistema pedagóxicu utilizáu pol catedráticu que sabía espertar l'interés y l'interés de los sos alumnos.^[43][44] Como diz, lliteralmente, el so espediente, «con fecha 19 y 21 de xunu de 1880 foi aprobáu nos exercicios del grau de Bachiller n'Artes, en 17 d'agostu del mesmu expedióse-y el títulu pol Sr. Rector d'esti distritu y en 30 del mesmu mes recibió'l dichu títulu.»^[40]

Bon dibuxante, estudió nel taller bilbaín d'Antonio Lecuona,^[45] pero, como él mesmu confesó, la falta de dominiu sobre'l color fíxo-y arrenunciar d'una carrera artística.^[46]

Estudios universitarios

En setiembre de 1880 treslladóse a la Universidá de Madrid pa estudiar Filosofía y Lletres. El 21 de xunu de 1883, a los sos diecinueve años, remata los sos estudios y realiza l'exame de Grau de dicha llicenciatura llogrando la calificación de sobresaliente. Al añu siguiente, el 20 de xunu, doctorar con una tesis sobre la llingua vasca: Crítica del problema sobre l'orixe y prehistoria de la raza vasca.^[47] Nella antemana la so idea sobre l'orixe de los vascos, idea contraria a la que n'años vivientes va dir xestando'l nacionalismu vascu, acabante fundar polos hermanos Arana Goiri, que va defender una raza vasca non contaminada por otres races.

En 1884 empieza a trabayar nun colexu como profesor de llatín y psicoloxía, publica un artículu tituláu «Del elementu alienígena nel idioma vascu» y otru costumista, «Guernica», aumentando la so collaboración en 1886 col Noticieru de Bilbao.

En 1888, oposita en Madrid a la cátedra de Psicoloxía, Lóxica y Ética vacante nel Institutu de Bilbao y, mientres se topa na capital por esti motivu, la Diputación de Vizcaya convoca una plaza de profesor interín de llingua vascongada nel mesmu institutu con «asignación añal de mil quinientes pesetes». Presentar a esta postrera xunto con Pedro Alberdi, Eustaquio Madina, Sabino Arana y el novelista y folclorista Resurrección María de Azkue, axudicándose la plaza a esti postreru. El primer informe presentáu pol Secretariu de la Diputación fixo constar que, de los cinco candidatos, namái Unamuno y Azkue cuntaben con títulu profesional. El primeru, doctor en Filosofía y Lletres y el segundu, Bachiller en Teoloxía. Según Sabino Arana, l'axudicación deber al Diputáu Larrazabal, amigu de Azkue y amigu del mio difuntu padre, (que) escribióme clamiándome retirara la solicitú, por que'l nomamientu recayera en Azkue, nuevu clérigu estenu que tenía que sostener a la so madre y hermanes y al efeuto y p'esplegar les sos facultaes deseyaba establecese en Bilbao».^[48]

Apostó con Arana, qu'empecipiaba la so actividá nacionalista, yá que consideraba a Unamuno como vascu pero «españolista» por cuenta de que Unamuno, que yá escribiera delles obres n'euskera, consideraba qu'esi idioma taba próximu a sumir y que'l billingüismu nun yera posible. «El vascuenciu y el castellán son incompatibles dígase lo que se quiera, y si caben individuos nun caben pueblos billingües. Ye ésti de la bilingüidad un estáu transitoriu».^{[ensin referencies]}

En 1889 prepara otres oposiciones y viaxa a Suiza, Italia y Francia, onde se celebra la Esposición Universal ya inaugúrase la torre Eiffel.

El 31 de xineru de 1891 cásase con Concha Lizárraga, de la que taba namoráu dende neñu y con quien tuvo nueve fíos: Fernando, Pablo, Raimundo, Salomé, Felisa, José, María, Rafael y Ramón. Salomé casóse más tarde col poeta José María Quiroga Plá. Unamuno pasa los meses ivernizos d'esi añu dedicáu a la preparación de les oposiciones pa una cátedra de griegu na Universidá de Salamanca, una materia menos revesoso, que llogra.^[49][50] Por cuenta de estes oposiciones, entabla amistá col granadín Ángel Ganivet, amistá que se va dir intensificando hasta'l suicidiu d'aquél en 1898.

El 11 d'ochobre de 1894 ingresa na Agrupación Socialista de Bilbao y collabora nel selmanariu Llucha de clases d'esta ciudá, abandonando'l partíu socialista en 1897 y sufriendo una gran depresión.

Dende los entamos de la so estancia en Salamanca, participó viviegamente na so vida cultural, y fíxose habitual la so presencia na terraza del Café lliterario Novelty,^[51] al llau del conceyu, costume que caltuvo hasta 1936. Dende aquella terraza, cuando a Unamuno, refiriéndose a la Plaza Mayor de Salamanca, preguntáben-y si yera un cuadráu perfectu o non, él afirmaba: «Ye un cuadriláteru. Irregular, pero ablucantemente harmónicu».^[52]

En 1900 foi nomáu, con namái 36 años d'edá, rector de la Universidá de Salamanca per primer vegada, cargu que llegó a ostentar tres veces.^[53][15]

Unamuno mientres la so primer etapa como rector

Represalies polítiques y destierru mientres la dictadura

En 1914 el ministru d'Instrucción Pública destituyir del rectoráu por razones polítiques, convirtiéndose Unamuno en mártir de la oposición lliberal.

En 1920 ye escoyíu polos sos compañeru decanu de la Facultá de Filosofía y Lletres. Ye condergáu a dieciséis años de prisión por inxuries al Rei, pero la sentencia nun llegó a cumplise.

En 1921 ye nomáu vicerrector. Los sos constantes ataques al rei y al dictador Primo de Rivera faen qu'ésti lo destituya nuevamente y desterrar a Fuerteventura en febreru de 1924.^[54] El 9 de xunetu ye indultáu, pero destiérrase voluntariamente a Francia; primero a París y, al poco tiempu, a Hendaya, nel País Vascu francés. Quedar hasta l'añu 1930, añu nel que cai'l réxime de Primo de Rivera. A la so vuelta a Salamanca, entró na ciudá con un recibimientu apoteósico.

La República

Miguel de Unamuno preséntase candidatu a conceyal pola conxunción republicanu-socialista pa les eleiciones del 12 d'abril de 1931, resultando escoyíu. Unamuno proclama'l 14 d'abril la República en Salamanca. Dende'l balcón del conceyu, el filósofu declara qu'empieza «una nueva era y termina una dinastía que nos emprobeció, envilecido y entontecíu». La República repon-y nel cargu de Rector de la Universidá salmantina. Presentar a les eleiciones a Cortes y ye escoyíu diputáu como independiente pola candidatura de la conxunción republicanu-socialista en Salamanca.^[14] Sicasí, l'escritor ya intelectual, qu'en 1931 dixera qu'él contribuyera más que nengún otru español —cola so pluma, cola so oposición al rei y al dictador, col so exiliu...— al advenimiento de la República, empieza a desencantarse. En 1933 decide nun presentase a la reeleición. Al añu siguiente xubilar de la so actividá docente y ye nomáu Rector vitaliciu, a títulu honoríficu, de la Universidá de Salamanca, que crea una cátedra col so nome. En 1935 ye nomáu ciudadanu d'honor de la República. Frutu del so desencantu, espresa públicamente les sos crítiques a la reforma agraria, la política relixosa, la clase política, el gobiernu y a Manuel Azaña.^[55]

Universidá de Salamanca, de la que Unamuno foi rector.

La Guerra Civil

Al empecipiase la guerra civil, sofitó primeramente a los rebeldes. Unamuno quixo ver nos militares alzaos a un conxuntu de rexeneracionistes autoritarios dispuestos a encauzar derivar del país. Cuando'l 19 de xunetu la práutica totalidá del consistoriu salmantino ye destituyida poles nuevu autoridaes y sustituyida por persones adeptas, Unamuno acepta l'acta de conceyal que-y ufierta'l nuevu alcalde, el comandante Del Valle. Nel branu de 1936 fai un llamamientu a los intelectuales europeos por que sofiten a los sulevaos, declarando que representaben la defensa de la civilización occidental y de la tradición cristiana, lo que causa murnia y horror nel mundu, según l'historiador Fernando García de Cortázar.^[55] Azaña destituyir, pero'l gobiernu de Burgos repon-y de nuevu nel cargu. Sicasí, l'entusiasmu pola sulevación llueu se torna en desengañu, especialmente ante'l carís que toma la represión en Salamanca. N'el so bolsos atropen les cartes de muyeres d'amigos, conocíos y desconocíos, que-y piden que interceda polos sos homes encarcelaos, torturaos y fusilaos. A finales de xunetu, los sos amigos salmantinos, Prieto Carrasco, alcalde republicanu de Salamanca y José Andrés y Manso, diputáu socialista, fueren asesinaos, y el so alumnu predilectu y rector de la Universidá de Granada, Salvador Vila Hernández, deteníu'l 7 d'ochobre. Na cárcel topábense tamién recluyíos los sos íntimos amigos el doctor Filiberto Villalobos y el periodista José Sánchez Gómez, esti a la espera de ser fusiláu. El so tamién amigu, el pastor de la Ilesia anglicana y masón Atilano Cocu, taba amenaciáu de muerte y de fechu foi fusiláu n'avientu de 1936. A principios d'ochobre, Unamuno visitó a Franco nel palaciu episcopal pa clamiar en devanéu clemencia pa los sos amigos presos.^[56] Salvador Vila foi asesináu'l 22 d'ochobre.

L'incidente de la Universidá de Salamanca

Unamuno penóse públicamente del so sofitu a la sulevación. El 12 d'ochobre de 1936, nel paraninfu de la Universidá, mientres l'actu d'apertura del cursu académicu que coincidía cola celebración de la Fiesta de la Raza, preparóse concienzudamente l'escenariu pa lo que debía de ser un actu relixosu, patrióticu y una demostración solemne de la España nacional».^[57] Unamuno preside la ceremonia como rector y lleva anotaos nel envés del sobre de la carta de súplica que-y unvió la esposa d'Atilano Cocu, l'orde d'intervención previstu pa los cuatro oradores qu'han de tomar la pallabra. Primero, José María Ramos Loscertales, segundu, el dominicu Vicente Beltrán de Heredia y Ruiz de Alegría, dempués Francisco Maldonado de Guevara y, finalmente, José María Pemán.^[57][58] Los dos primeros glosaron «l'Imperiu español y les esencies históriques de la raza».^[57] Maldonado, pela so parte, llanzó un gafientu ataque contra Cataluña y el País Vascu, calificándoles de «anti-España» y de cánceres nel cuerpu sanu de la nación; el fascismu, sanador d'España, va saber como esterminalos, «cortando na carne vivo, como un decidíu ciruxanu llibre de falsos sentimentalismos». Reutilizando términos orixinales del obispu Pla y Deniel, emponderó'l papel del Exércitu que s'empeñara con ésitu nuna nueva y verdadera «cruzada nacional»^[57] y afirmó que catalanes y vascos, «los mayores en riqueza y responsabilidá, y esplotadores del home y del nome español, [...] a cuenta de los demás tuvieron viviendo hasta agora, metanes esti mundu precisao y miserable de la posguerra, nun paraísu de la fiscalidá y de los altos salarios».^[59] Pemán, finalmente, acabó'l so discursu intentando enardecer a los sos oyentes: «Rapazos d'España, faigamos cada unu en cada pechu un Alcázar de Toledo».^[59]

Millán-Astray respuende colos berros con que davezu s'escitaba al pueblu: «¡España!»; «¡una!», respuenden los asistentes. «¡España!», vuelve esclamar Millán-Astray; «¡grande!», retruca l'auditoriu. «¡España!», remata'l xeneral; «¡llibre!», conclúin los rexuntaos. Dempués, un grupu de falanxistes afatiaos cola camisa azul de la Falanxe, fixo'l saludu fascista, brazu derechu n'alto, a la semeya de Francisco Franco que colgaba na paré.

Respectu al conteníu de la intervención de Unamuno y el momentu exactu en que se produció, lo cierto ye que nada se sabe con certidume, yá que nun se dispón de nengún rexistru grabáu o escritu de la mesma.^[60] Lo qu'esisten son delles reconstrucciones de asoceder aquel día. Una de les más estendíes ye la versión que Luis Gabriel Portillo publicó na revista Horizon en 1941^[61] y que recoyó l'hispanista inglés Hugh Thomas na so obra La guerra civil española, d'ampliu espardimientu posterior.^[62][63] Según Portillo, la reaición de Unamuno foi como sigue:

Un indignáu Unamuno, que tuviera tomando apuntes ensin intención de falar, púnxose de pies y pronunció un apasionáu discursu:

«Táis esperando les mios pallabres. Conocéisme bien, y sabéis que soi incapaz de permanecer en silenciu. Dacuando, quedase calláu equival a mentir, porque'l silenciu puede ser interpretáu como aquiescencia. Quiero faer dellos comentarios al discursu — por llamalo de dalguna manera — del profesor Maldonado, que s'atopa ente nós. Falóse equí de guerra internacional en defensa de la civilización cristiana; yo mesmu facer otres vegaes. Pero non, la nuesa ye namái una guerra incivil. Vencer nun ye convencer, y hai que convencer, sobremanera, y nun puede convencer l'odiu que nun dexa llugar pa la compasión. Voi Dexar de llau la ofiensa personal que supón la so repentina esplosión contra vascos y catalanes llamándolos anti-España; con éses, cola mesma razón pueden ellos dicir lo mesmo. El señor obispu querer o nun lo quiera, ye catalán, nacíu en Barcelona, y equí ta pa enseñar la doctrina cristiana que nun queréis conocer. Yo mesmu, como sabéis, nací en Bilbao y llevo tola mio vida enseñando la llingua española, que nun sabéis...»

Nesti puntu, el xeneral José Millán-Astray, quien sentía una fonda enemistá por Unamuno, empezó a glayar: «¿Puedo falar? ¿Puedo falar?». El so escolta presentó armes y daquién del públicu glayó: «¡Viva la muerte!» (lema de la Lexón Española). Millán faló: «¡Cataluña y el País Vascu, el País Vascu y Cataluña, son dos cánceres nel cuerpu de la nación! El fascismu, remediu d'España, vien esterminalos, cortando na carne vivo y sano como un fríu bisturín!». Escitar de tal manera hasta'l puntu que nun pudo siguir falando. Pensando, cuadróse mientres s'oyíen berros de «¡Viva España!». Producióse un silenciu mortal y unes miraes angustiadas volver escontra Unamuno, que dixo:

«Acabo d'oyer el necrófilu ya insensatu berru "¡Viva la muerte!". Esto suéname lo mesmo que "¡Muerra la vida!". Y yo, que pasé la mio vida componiendo paradoxes qu'escitaben la roxura de dalgunos que nun les entendíen he de dicivos, como espertu na materia, qu'esta risible paradoxa paezme empuste. Como foi proclamada n'homenaxe al últimu orador, entiendo que va dirixida a él, magar d'una forma escesivo y trabancoso, como testimoniu de qu'él mesmu ye un símbolu de la muerte. El xeneral Millán-Astray ye un inválidu. Nun ye precisu que digamos esto con un tonu más baxu. Ye un inválidu de guerra. Tamién lo foi Cervantes. Pero los estremos nun sirven como norma. Desgraciadamente n'España hai anguaño demasiaos tullíos. Y, si Dios nun nos ayudar, llueu va haber bien de más. Acorádame'l pensar que'l xeneral Millán-Astray pudiera dictar les normes de la psicoloxía de les mases. Un tullíu qu'escareza del grandor espiritual de Cervantes, que yera un home, non un superhombre, viril y completu a pesar de les sos mutilaciones, un inválidu, como dixi, que nun tenga esta superioridá d'espíritu ye d'esperar qu'atope un tarrecible aliviu viendo cómo se multipliquen los tullíos al so alredor. El xeneral Millán-Astray desea crear una España nueva, creación negativa ensin dulda, según la so propia imaxe. Y por eso quixera una España tullida (...)».

Nesi momentu Millán-Astray esclama agafáu «¡Muerra la intelectualidá traidora! ¡Viva la muerte!»^[64] anque pol gran polveru del públicu nun se percibió esa frase, que foi solo oyida pola xente que taba más cerca del xeneral, naciendo asina la lleenda de que realmente dixo: «¡Muerra la intelixencia! ¡Viva la muerte!», lleenda que naz de les declaraciones de Serrano Suñer, que nun s'atopaba na Universidá. L'escritor José María Pemán, nun intentu d'aselar los ánimos esclaria: «¡Non! ¡Viva la intelixencia! ¡Muerran los malos intelectuales!».

Unamuno, ensin amedranase, sigue:

«Este ye'l templu de la intelixencia y yo soi'l so sumu sacerdote. Vós táis profanando'l so sagráu recintu. Yo siempres fui, diga lo que diga'l proverbiu, un profeta nel mio propiu país. Vais Vencer, porque tenéis sobrada fuercia bruto. Pero nun vais convencer, porque pa convencer hai que persuadir. Y pa persuadir vais precisar daqué que vos falta: razón y derechu na llucha. Paezme inútil el pidivos que penséis n'España. Dixi».

De siguío, col públicu asistente enraxonáu contra Unamuno y llanzándo-y tou tipu d'insultos, dellos oficiales echaron mano de les pistoles... pero llibróse gracies a la intervención de Carmen Polo de Franco, quien garrándose al so brazu acompañar hasta la so casa.^[65] Esi mesmu día, la corporación municipal axuntar de forma secreta y espulsó a Unamuno. El proponente, el conceyal Rubio Polo, reclamó la so espulsión «...per España, a lo último apuñalada traicioneramente pola pseudo-intelectualidá lliberal-masónica que la so vida y pensamientu [...] namái na voluntá de vengación caltuvo firme, en tou lo demás foi tornadiza, tropezosa y trémbole, nun tuvo criteriu, sinón pasiones; nun asitió afirmaciones, sinón propunxo duldes corroyentes; quixo conciliar lo inconciliable, el Catolicismu y la Reforma; y foi, añado yo, la envelenadora, la celestina de les intelixencies y les voluntaes vírxenes de delles xeneraciones d'escolares n'Academies, Ateneos y Universidaes».^[66] El 22 d'ochobre de 1936, Franco robla'l decretu de destitución de Unamuno como rector.^[16] El 7 d'ochobre de 2011, el plenu del Conceyu de Salamanca, a propuesta del grupu socialista, restituyó póstumamente a Unamuno l'acta de conceyal que-y foi arrampuñada en sesión secreta'l 13 d'ochobre de 1936.^[67][68]

Los últimos díes

Los últimos díes de vida (d'ochobre a avientu de 1936) pasar baxu arrestu domiciliariu na so casa, nun estáu, en pallabres de Fernando García de Cortázar, de sufríu ablayamientu, desesperación y soledá.^[55] A los pocos díes, el 20 o 21 d'ochobre, nuna entrevista caltenida col periodista francés Jérôme Tharaud (común y equivocadamente atribuyida al escritor Nikos Kazantzakis):

Asina producióse'l movimientu salvador qu'empobina'l xeneral Franco, xuní a él diciendo que lo qu'hai que salvar n'España ye la civilización occidental cristiana y colla la independencia nacional, yá que se ta equí, en territoriu nacional, ventilando una guerra internacional. (...) En tantu diben espantándome los calteres que tomaba esta terrible guerra civil ensin cuartel debida a una verdadera enfermedá mental coleutiva, a una epidemia de llocura con ciertu sustratu patolóxicu-corporal. Les inaudites salvaxaes de les hordas marxistes, coloraes, entepasen toa descripción y he d'aforrame retórica barata. Y dan el tonu non socialistes, nin comunistes, nin sindicalistes, nin anarquistes, sinón bandes de malfechores dexeneraos, excriminales natos ensin ideoloxía dalguna que van satisfaer feroces pasiones atávicas ensin ideoloxía dalguna. Y la natural reaición a esto toma tamién munches vegaes, desgraciadamente, calteres frenopáticos. Ye'l réxime del terror. España ta axorizada de sigo mesma. Y si nun se contién a tiempu va llegar en cantu del suicidiu moral. Si'l miserable gobiernu de Madrid nun pudo, nin quixo aguantar la presión del xabacismu apeláu marxista, tenemos de tener la esperanza de que'l gobiernu de Burgos va tener el valor d'oponese a aquellos que quieren establecer otru réxime de terror. (...) Aportuno en que'l sagráu deber del movimientu que gloriosamente encabeza'l xeneral Franco ye salvar la civilización occidental cristiana y l'independencia nacional, una y bones España nun tien de tar al dictáu de Rusia nin d'otra potencia estranxera cualesquier, yá que equí tase llibrando, en territoriu nacional, una guerra internacional. Y ye deber tamién traer una paz de convencimiento y de conversión y llograr la unión moral de tolos españoles pa restablecer la patria que se ta ensangreciendo, sangrándose, envelenándose y entontecer. Y pa ello torgar que los reaccionarios dir na so reaición más allá de la xusticia y hasta de la humanidá, como a les vegaes traten. Que nun ye camín el que pretenda formase sindicatos nacionales compulsivos, por fuercia y por amenaza, obligando pol terror a que s'apunten nellos, nin a los convencíos nin convertíos. Murnia cosa sería que'l bárbaru, anti-civil ya inhumanu réxime bolxevístico quixera sustituyise con un bárbaru, anti-civil ya inhumanu réxime de servidume totalitaria. Nin lo uno nin lo otru, que no fondero son lo mesmo.

Y a los pocos díes, nesta ocasión sí con Kazantzakis:

Nesti momentu críticu del dolor d'España, sé que tengo que siguir a los soldaos. Son los únicos que nos devolverán l'orde. Saben lo que significa la disciplina y saben cómo imponela. Non, nun me convertí nun derechiegu. Nun faiga usté casu de lo que diz la xente. Nun traicioné la causa de la llibertá. Pero ye que, dica agora, ye totalmente esencial que l'orde seya restauráu. Pero cualquier día llevantaré —puestu— y voi llanzame a la llucha pola llibertá, yo solu. Non, nun soi fascista nin bolxevique; soi un solitariu.

El 21 de payares, escribe a Lorenzo Giusso:^[55]

La barbarie ye unánime. Ye'l réxime de terror poles dos partes. España ta asustada de sigo mesma, espantada. Brotó la llepra católica y anticatólica. Aúllan y piden sangre los <o>h</o>unos y los <o>h</o>otros. Y equí ta'l mio probe España, ta sangrándose, arruinando, envelenando y entonteciendo...

Morrió de secute, na so casa salmantino de la cai Bordadores, la tarde del 31 d'avientu de 1936, mientres la visita que-y fixo'l falanxista Bartolomé Aragón, antiguu alumnu y profesor auxiliar de la Facultá de Derechu.^[69] A pesar de la so virtual reclusión, nel so funeral foi aponderáu como un héroe falanxista.^[56] A la so muerte, Antonio Machado escribió: «Señalemos güei que Unamuno morrió de secute, como'l que muerre na guerra. ¿Contra quién? Quiciabes contra sigo mesmu; acasu tamién, anque munchos nun lo crean, contra los homes que vendieron a España y traicionáu al so pueblu. ¿Contra'l pueblu mesmu? Nun lo creyí nunca y nun lo voi creer enxamás».^[70]

Los sos restos reposen xunto a los de la so fía mayor, Salomé (casada col so secretariu y poeta José María Quiroga Plá y finada tres años enantes), nun nichu del campusantu de San Carlos Borromeo de Salamanca, tres esti epitafiu: "Métime, Padre Eternu, nel to pechu, misteriosu llar, voi dormir ellí, pos vengo desfechu del duru bregar”.

Narrativa

La obra narrativa de Miguel de Unamuno, n'orde cronolóxicu, ye la siguiente:

• Dende 1886 escribió un total de 87 cuentos y rellatos curtios^{[ensin referencies]}. D'ellos, en 1913 escoyó solu ventiséis pal so llibru L'espeyu de la muerte.^[71] Destaquen el que da títulu al llibru o Revolución na biblioteca de Ciudámuerta.^[72]
• Paz na guerra (1895), obra na cual utiliza'l contestu de la tercer guerra carlista (que conoció na so niñez) pa plantegar la rellación del yo col mundu, condicionáu pola conocencia de la muerte.
• Amor y pedagoxía (1902), que xune lo risible y lo tráxico nun amenorgamientu a lo absurdo de la socioloxía positivista.
• Alcordances de niñez y mocedá (1908) ye una obra autobiográfica. Nella l'autor vascu cavilga sobre los primeros años de la so vida en Bilbao.
• L'espeyu de la muerte (1913), llibru de cuentos.
• Borrina (1914), obra clave de Unamuno, qu'él caracteriza col nome «nivola» pa dixebrala de la supuesta forma fixa de la novela.
• En 1917 escribe Abel Sánchez, onde invierte la tema bíblica de Caín y Abel pa presentar l'anatomía de la envidia.
• Tuliu Montalbán (1920) ye una novela curtia sobre'l problema íntimu de la derrota de la personalidá verdadera pola imaxe pública del mesmu home.
• Tamién en 1920 publicar tres noveles curties con un prólogu de gran importancia: Tres noveles exemplares y un prólogu.
• La última narración estensa ye La tía Tula (1921), onde se presenta'l pruyimientu de maternidá yá esbozáu en Amor y pedagoxía y en Dos madres.
• Teresa (1924) ye un cuadru narrativu que contién rimas becquerianas, llogrando n'idea y en realidá la recreación de l'amada.
• Cómo se fai una novela (1927) ye l'autopsia de la novela unamuniana.
• San Manuel Bonu, mártir (1930), na que fala d'un sacerdote que predica daqué no qu'él nun llogra creer.
• Don Sandalio, xugador d'axedrez (1930).

Filosofía

Unamuno vistu por Ramon Cases (MNAC).

La filosofía de Unamuno nun foi una filosofía sistemática, sinón una negación de cualquier sistema y una afirmación de fe «en sí mesma». Formóse intelectualmente sol racionalismu y el positivismu. Mientres la dómina de la so mocedá, escribió artículos nos cualos apreciábase claramente la so simpatía pol socialismu, y tenía una gran esmolición pola situación na que s'atopaba España.

La influencia de dellos filósofos como Adolf von Harnack provocó'l refugu de Unamuno pol racionalismu. Tal abandonu queda de manifiestu na so obra San Manuel Bonu, mártir, onde la metáfora de la nieve cayendo sobre'l llagu ilustra la so postura en favor de la fe —el monte sobre la cual la nieve crea formes, paisaxes, frente al llagu, onde ésta s'esllee y tresfórmase en nada—.

Pa él la muerte ye daqué definitivu, la vida acaba. Sicasí, pensaba que la creencia de que la nuesa mente sobrevive a la muerte ye necesaria pa poder vivir. En concencia, precísase creer nun Dios, tener fe, lo cual nun ye racional; asina siempres hai conflictu interior ente la necesidá de la fe y la razón que niega tal fe.^[73] Ye consideráu unu de los predecesores de la escuela esistencialista que, delles décades dempués, atoparía la so puxanza nel pensamientu européu. Asina estudió danés pa lleer direutamente a Søren Kierkegaard, a quien nes sos obres solía llamar, nel so peculiar y cordial estilu, «hermanu».

La esmolición per España manifestar nos ensayos recoyíos nes sos obres:

• En redol al casticismu (1895);
• Vida de Don Quixote y Sancho (1905);
• Per tierres de Portugal y España (1911).

Mientres la guerra y a partir d'agostu de 1936, Unamuno empezó a tomar apuntes pa un llibru que nun llegaría a escribir y nel qu'afigura'l so testamentu políticu: La rensía tráxica de la vida. Notes sobre la revolución y la guerra civil españoles.

Les sos obres más puramente filosófiques son:

• Del sentimientu tráxicu de la vida (1913);
• L'agonía del cristianismu (1925).

Poesía

Pa Unamuno l'arte yera un mediu d'espresar les moliciones del espíritu. Por ello, na poesía y na novela trata les mesmes temes que desenvolviera nos ensayos: la so congoxa espiritual y el dolor que provoca'l silenciu de Dios, el tiempu y la muerte.

Siempres se sintió atraíu polos metro tradicionales y, magar nes sos primeres composiciones procura esaniciar la rima, más tarde recurre a ella. Ente les sos obres poétiques destaquen: Poesíes (1907), Rosario de sonetos llíricos (1911), El Cristu de Velázquez (1920), Andances y visiones españoles (1922), Rimas de dientro (1923), Teresa. Rimas d'un poeta desconocíu (1924), De Fuerteventura a París (1925), Romanceru del destierru (1928) y Cancioneru (1953).

Yá dende'l so primer llibru, Poesíes (1907), perfílense les temes que van apoderar na poética unamuniana: el conflictu relixosu, la patria y la vida doméstica.

Dedicó a la ciudá estes belles pallabres: «Salamanca, Salamanca, renaciente maravía, académica palanca de la mio visión de Castiella».

Toscu y prosista, nunca se-y reconoció por versos harmoniosos y trabayaos, sinón por estrofes curties, castellanes y bien personales: en pallabres de Ramón Irigoyen, prologuista de Borrina na edición de El Mundo, Unamuno siempres foi un «eyaculador precoz del versu», faciendo referencia al so escasu detenimiento na revisión de los sos poemes conclusos, en comparanza con otros poetes de la dómina tales como Machado o Juan Ramón Jiménez.

Teatru

La obra dramática de Unamuno presenta la so llinia filosófica habitual; d'ende que llograra un ésitu más bien escasu. Temes como la indagación de la espiritualidá individual, la fe como «mentira vital» y el problema de la doble personalidá son trataos en La esfinxe (1898), Vender (1899) y L'otru (1932). Actualiza la traxedia euripidea en Fedra (1918) y traduz la Medea (1933) de Séneca.

El teatru unamuniano tien les siguientes carauterístiques:

1. Ye esquemáticu, ta desaposiáu de too artificiu y nél namái tienen cabida los conflictos y pasiones qu'afecten a los personaxes. Esta austeridá ye influxu de la traxedia griega clásica.
2. Si los personaxes y los conflictos apaecen desnudos, la escenografía tamién se ve desaposiada de too artificiu. Ye una escenografía simplificada al máximu.
3. Lo que realmente-y importa ye presentar el drama que trescurre nel interior de los personaxes y, ensin dulda, del so interior.

Cola simbolización de les pasiones y l'austeridá tantu de la pallabra como escenográfica, el teatru unamuniano entronca coles esperiencies dramátiques europees y abre un camín a la renovación teatral española, que va ser siguíu por Ramón Valle-Inclán, Azorín y, más tarde, Federico García Lorca.