Umbrete | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Alministración | |||||
País | España | ||||
Autonomía | Andalucía | ||||
Provincia | provincia de Sevilla | ||||
Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||||
Alcalde de Umbrete (es) | Joaquín Fernández Garro | ||||
Nome oficial | Umbrete (es)[1] | ||||
Códigu postal |
41806 | ||||
Xeografía | |||||
Coordenaes | 37°22′12″N 6°09′28″W / 37.37°N 6.1577777777778°O | ||||
Umbrete Umbrete (España) | |||||
Superficie | 12 km² | ||||
Altitú | 121 m | ||||
Llenda con | Sanlúcar la Mayor, Espartinas, Bollullos de la Mitación, Benacazón y Aznalcázar | ||||
Demografía | |||||
Población |
9376 hab. (2023) - 4452 homes (2019) - 4442 muyeres (2019) | ||||
Porcentaxe |
0.48% de provincia de Sevilla 0% de Andalucía 0.02% de España | ||||
Densidá | 781,33 hab/km² | ||||
Más información | |||||
Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
umbrete.es | |||||
Umbrete ye un conceyu español perteneciente a la provincia de Sevilla, na comunidá autónoma d'Andalucía. Asitiáu na contorna sevillana del Aljarafe, dientro del área metropolitana de Sevilla, pertenez al partíu xudicial de Sanlúcar la Mayor. Nel añu 2016 cuntaba con 8.663 habitantes.[2] El so términu municipal, con una estensión de 11,9 km², tien una densidá de población de 618,91 hab/km².[3][4] Asítiase a una altitú de 123 msnm, a 15 km de la capital de provincia, Sevilla, y a 75 km de la ciudá de Huelva.[5] Ta comunicáu coles ciudaes de Sevilla y Huelva al traviés de l'autopista A-49.
Esisten afayos arqueolóxicos cercanos a Umbrete, como los dólmenes de Valencina de la Concepción, que daten del Neolíticu. Tamién hai referencies de les civilizaciones romana, visigoda y hispanu-musulmana, que tuvieron enllantaes na zona. La estructura de población formular a partir de tiempos d'Alfonsu X de Castiella "el Sabiu", que nel sieglu XIII donó l'alquería d'Ombret al Arzobispáu de Sevilla. Nel sieglu XVIII foi construyíu'l palaciu arzobispal d'Umbrete pa la residencia veraniega de los prelaos sevillanos. La propiedá de diches tierres y viviendes pasó a manes públiques a partir de los decretos de desamortización del sieglu XIX.
Hasta mediaos del sieglu XX, Umbrete yera una villa eminentemente rural dedicada a l'agricultura, con predominancia de la viticultura y les olivares, pero nes sos últimes décades desenvolvióse'l sector de la construcción y el de servicios centráu na restauración, doblándose la so población nesti periodu.
Toponimia
Dellos autores especularon cola referencia de Claudio Ptolomeo, eruditu d'Alexandría, a la ciudá turdetana de Osca como base d'Umbrete.[6] Na dominación romana, Umbrete foi una villa agrícola romana, que les sos cases de llabor taben enllazaes ente sigo por una estensa rede de caminos, senderos y cañaes. Ye entós cuando se forxó'l topónimu d'Umbrete, que se refier a los sufixos -itum o -etum, predominantes nes fundaciones de l'alta Edá Media. Tamién faen provenir Umbrete, que la so forma antigua yera Ombret, d'un posible Umbretum llatín.[7] Cuando Alfonsu X el Sabiu dexó'l territoriu d'Ombret al Arzobispáu de Sevilla, nomó a la llocalidá La Mesa del Arzobispu, topónimu que nun espolletó.[8]
Símbolos
Nel plenu municipal celebráu'l 15 de xunu de 1998, aprobáronse l'escudu d'armes y la bandera como símbolos de la villa d'Umbrete.[9]
«De púrpura, blagu n'oru adomáu d'un recímanu d'uves de plata y siniestrado d'abiyota raxada, a la manera de mitra, tamién de plata, cola alferga escontra baxo. Al timbre corona real zarrada. Debaxo, lleva la lleenda Antiqum Archiepiscopale Dominiun que se traduz por Antiguu Dominiu Arzobispal.»
Los elementos son de índole eclesiástica. Les uves unvien al vinu emplegáu nel actu llitúrxicu de la eucaristía ente que el blagu y l'abiyota, diseñada pa representar una mitra, aluden a la histórica pertenencia del conceyu al dominiu arzobispal. La lleenda, elementu ornamental accesoriu que completa'l conxuntu heráldicu, ta ausente en delles representaciones.
- La bandera definir pola siguiente descripción:
«Tres franxes horizontales, siendo la más ancha la central, de color mariellu y púrpura les franxes esteriores.»
Xentiliciu y llamátigu
Los habitantes d'Umbrete son denominaos col xentiliciu 'umbreteña/ o'. Tamién son conocíos popularmente pol llamátigu 'mochuelas/vos' o 'mocholeras/vos', acordies con una antigua lleenda que se tresmitió de xeneración en xeneración. Según dicha lleenda, cuando se taba oficiando una misa, entró per una ventana de la ilesia un miagón y les persones que s'atopaben ellí confundieron aquella ave col Espíritu Santu, motivu pol cual siguir hasta la devesa de la Lopa, clamándo-y repetidamente ¡Apósate, Gloriosu! La lleenda cunta que l'animal posóse finalmente nuna encina y sumió. A partir d'esti socesu estableció una rellación sentimental del pueblu cola devesa de la Lopa, qu'entá pertenez al conceyu d'Umbrete.[10]
Xeografía física y medioambiental
- Allugamientu y relieve
Umbrete ta allugáu a un altor de 123 msnm na contorna del Aljarafe, na zona occidental de la provincia de Sevilla y próximu a la provincia d'Huelva. Falta 14,5 km de la capital, Sevilla. Puede llegase a Umbrete pola salida 11 de l'autovía A-49, que comunica Sevilla y Huelva col sur de Portugal.
El términu municipal d'Umbrete ta formáu por dos territorios non colindantes y tien una estensión total de 11,9 km²,[3] dempués de la segregación que se produció en 1994 cuando la Xunta d'Andalucía ordenó que s'integrara en Umbrete una parte del so cascu urbanu que pertenecía al términu municipal de Bollullos de la Mitación.
El territoriu del términu municipal que contién el nucleu urbanu, representáu nes fueyes 984 y 983 del Mapa Topográficu Nacional,[11][12] llinda al norte con Espartinas, al este y al sur con Bollullos de la Mitación, al suroeste con Benacazón y al oeste con Sanlúcar la Mayor.
El nucleu de población atopar al este del términu, xunto a la llende municipal con Bollullos de la Mitación, estremáu de norte a sur pola travesía (urbanismu) de la carretera llocal A-8059, que comunica Villanueva del Ariscal cola autovía A-49. La plaza de la ilesia centra y distribúi les principales cais del centru urbanu. D'antiguo Umbrete tenía trés pequeñes entidaes: Lopaz, Aguazul y Aguazulejo, que tán despobladas.
Espartinas | Espartinas | |
Sanlúcar la Mayor | Bollullos de la Mitación | |
Benacazón | Bollullos de la Mitación | Bollullos de la Mitación |
L'exclave del términu municipal, denomináu Devesa de la Lopa y representáu na fueya 1001 del Mapa Topográficu Nacional, llinda al norte con Benacazón, al este con Bollullos de la Mitación y al oeste con Aznalcázar.[13]
Clima
Umbrete tien el clima mediterraneu que caracteriza a toa Andalucía, cola singularidá de tar na plataforma del Aljarafe, onde les variaciones de temperatura son menos acusaes y llixeramente inferiores al restu de la depresión del Guadalquivir, por cuenta del oral frescu que surde de la elevación de los sos terrenes.
Les precipitaciones tienen un réxime irregular, tantu de calter interañal como de calter intraanual. La irregularidá interañal manifestar con periodos siguíos de dellos años bien secos que lleguen a provocar seques y na irregularidá intraanual destaca l'alternanza de meses branizos con precipitaciones escases o nules y meses ivernizos con máximes precipitaciones, llegando a dase agües bien intenses ya inclusive enchentes.[14] La precipitación media añal ta ente 550 y los 700 mm.
La temperatura presenta diferencies importantes ente'l día y la nueche, con una media añal ente los 15 y los 20 °C. Mientres l'iviernu la temperatura mínimo nun suel baxar de 0 °C mientres más de 5 ó 10 díes al añu, tando la mayor parte del iviernu en redol a 5-10 °C. Los branos son, polo xeneral, calorosos y secos, con máximes en redol a los 36 °C, pero mínimes fresques, superando llixeramente los 16 °C[15]
Según la clasificación climática de Köppen, el clima d'Umbrete ye del tipu Csa, correspondiente a un clima templáu-templáu de branos secos y calorosos o clima mediterraneu.[16] Les sos principales carauterístiques vienen marcaes por:
- Clima C: temperatura medio nel mes más fríu ente -3 y 18 graos Celsius y un índiz de Köppen «K» (o rellación ente la precipitación media añal y la temperatura medio añal) mayor que dos.
- Lletra s: presencia d'un periodu de seca veraniega, nel que la cantidá d'agua del mes más secu ye menor a 30 mm.
- Lletra a: la temperatura medio del mes más templáu ye cimeru a 22 °C, esto ye, la correspondiente a branos calorosos.[17]
Hidrografía
L'accidente xeográficu más significativu relativu a la hidrografía d'Umbrete constituyir el regueru de Majalberraque o de Majalbarraque, que naz nel términu municipal d'Espartinas, al norte d'Umbrete. El regueru ta práuticamente secu mientres tol añu, pero adquier gran caudal cuando se producen agües enchentes na cabecera del mesmu. El calce del regueru escurre escontra'l sur del términu y al pasar pol pueblu recoyía les agües residuales de la población, pero esanicióse dichu arramáu n'ampliando la estación depuradora d'agües residuales de Palomares del Río,[18] que procesa l'agua de dellos conceyos antes de desaguar al Guadalquivir.[19] En percorriendo dellos quilómetros ente viñes y olivares llega al términu municipal de Bollullos de la Mitación. Al altor de la facienda de Monasterejo traviesa l'antiguu camín de Sevilla a Villamanrique. Cerca de la so desaguada, el Majalbarraque recibe les agües del regueru que baxa d'Cuatrovitas. Cuando llega a la Devesa de baxo, nel términu municipal de Puebla del Río, el regueru tresformar en llaguna. Pasada la Devesa de baxo, el Majarbarraque fundir nes marismas entemeciendo les sos agües coles del Guadiamar hasta atopar al Guadalquivir.[20]
Cuando se producen agües enchentes na cabecera del regueru de Majalbarrraque, adquier un caudal bien avolumáu, llegando n'ocasiones a enchise provocando hinchentes nes viviendes próximes al so calce, al suroeste del cascu urbanu. Ente 1960 y 2008, los hinchentes más graves asocedíes en Umbrete producir en payares de 1983 y afectaron a delles viviendes del cascu urbanu.[21] Pa evitar más hinchentes, n'agostu de 2008 empecipiáronse los trámites pa la canalización de parte del calce del regueru al so pasu pol conceyu.[22]
Flora y fauna
Na vexetación de la zona predominen de forma mayoritaria olivares de distintes variedaes, de los cualos la so producción dedícase casi n'esclusiva para aceituna de mesa. Antes había munches viñes, de les cualos comercializábase principalmente'l mostiu que producíen que yera bien apreciáu na contorna. Tamién esisten en menor midida encines y pinos. Pueden contemplase animales de monte, como coneyos, llebres y gran variedá d'aves.
Historia
Edá antigua
- Prehistoria
Na contorna del Aljarafe, a la cual pertenez Umbrete, hubo tribus nel paleolíticu que prefirieron habitar los cantos del pandu, cerca de los ríos Guadalquivir y Guadiamar que la arrodien. Yeren pueblos nómades cazadores y pañadores que, col desenvolvimientu de l'agricultura nel neolíticu, formaron pasu ente pasu asentamientos más próximos a los valles fértiles, dando llugar al megalitismu, común nel Mediterraneu occidental y la Europa atlántica. En Valencina de la Concepción, a 16 km d'Umbrete per carretera, hai unu de los xacimientos arqueolóxicos más importantes d'Europa, onde se toparon dellos dólmenes y los restos d'un pobláu de grandes dimensiones, con silos, pozos y otros restos fechaos ente'l 2500 y el 1500 e. C., nel calcolíticu. Dalgunos d'estos restos guardar nel Muséu Arqueolóxicu de Sevilla.[23]
- Protohistoria ;Tartessos
Tartessos foi una civilización protohistórica bien importante del Bronce Final que la so cultura desenvolver nel territoriu de les actuales provincies d'Huelva, Sevilla y Cádiz. La escritura tartesia ye una escritura paleohispánica bien similar a la escritura ibérico suroriental pero, a diferencia d'ésta, qu'espresa llingua ibérica, la escritura del idioma tartesiu nun foi entá rellacionada con nenguna otra. Sobre l'orixe de les escritures paleohispániques nun hai consensu: pa dellos investigadores el so orixe ta direuta y namái venceyáu al alfabetu feniciu, ente que para otros na so creación tamién influyiría l'alfabetu griegu.
Nel Aljarafe, concretamente nel conceyu sevillanu de Cames, afayóse'l Ayalga d'El Carambolo, un conxuntu de delles pieces d'oru y cerámico d'orixe tartesiu que data de los sieglu X e. C. y IX e. C.[24]
- Osca turdetana
Ente los años 500 y 206 e. C. tuvieron establecíos na zona del Aljarafe los turdetanos, parte de los pueblos alóstigos y alontigicelos que se dedicaron al desenvolvimientu de l'agricultura na rexón. D'esta dómina daten les primeres noticies sobre un asentamientu humanu nel territoriu actual d'Umbrete, llamáu Osca. Los restos arqueolóxicos atopaos correspondientes a esta dómina utilizar p'afatar el palaciu de la Mitra de Sevilla, otros lleváronse a Itálica, y otros pasaron a la capital p'adornu de paseos y xardinos públicos.[25]
- Umbretum romana
Nel añu 206 e. C., nel marcu de la segunda guerra púnica, Publio Cornelio Escipión, ganó a los cartaxineses en Ilipa Magna (Alcalá del Río), y estableció un contingente de soldaos veteranos en Itálica, a pocos quilómetros de Sevilla, y d'Umbrete. Dando pasu a un nuevu procesu colonizador. Los romanos faen una división de Hispania que s'estrema en tres provincies: Bética, Tarraconense y Lusitana.
La primer ciudá romana de la península recibe'l nome de Vicus Italianensis (Itálica). Esta colonia, con categoría de conceyu, topar na vera derecha del Guadalquivir, a pocos quilómetros de Hispalis, l'actual Sevilla. Itálica, alcontrada nel actual conceyu de Santiponce, a pocos quilómetros d'Umbrete, sería trubiecu de los emperadores Adriano y Traxanu, y por esta causa, nel centru del qu'irradiaría tol procesu romanizador de tola zona. Los romanos fomentaron en Hispania la esplotación de los cultivos de la vide y de la olivar. El cultivu de la vide yá yera avezáu antes de la invasión romana. Los romanos llamaron al Aljarafe sevillanu “Vergentum” y “Güerta de Hércules”. Nesta dómina, paez que lo que güei ye Umbrete foi una villa agrícola romana. Aquelles cases de llabor de la romanidá taben enllazaes ente sigo por una rede estensa de caminos, senderos y cañaes. Los patricios romanos consiguieren poner en marcha, en grandes estensiones rurales, la olivicultura, la viticultura y la ganadería.[26]
Edá Media
- Alquería musulmana
La conquista musulmana de la Península Ibérica producir con gran rapidez y ensin apenes resistencia per parte de la población autóctona, porque los musulmanes fueron respetuosos colos propietarios de les tierres y cola Ilesia, dexándo-yos la so organización y privilexos. Los habitantes de los territorios ocupaos poles armes teníen que pagar un tributu en conceutu d'arrendamientu. Mientres los cinco sieglos de dominación islámica, Sevilla desempeñó un papel político y cultural importante y el nome de romanu de Híspalis se trocó pol d'Isbiliya. Les villes romanes del Aljarafe fueron ocupaes polos árabes quien bautizaron la contorna col nome Al-Saraf d'onde procede l'actual d'Aljarafe, que significa, oteru y terrén eleváu, impulsaron l'agricultura cola construcción d'acequies y plantíu d'árboles frutales, viñeos y olivares. Les cases de llabor pasaron a convertise en alquerías islámiques. Los restos arqueolóxicos topaos na devesa de Lópaz certifiquen la esistencia d'una alquería nel conceyu d'Umbrete.[27]
- Señoríu arzobispal
L'orixe de la población d'Umbrete puede centrase a partir del momentu en que se produz la conquista de Sevilla per parte del rei cristianu Fernandu III y dar# en conceder los territorios ocupaos de la contorna del Aljarafe. Foi Alfonsu X, moteyáu el Sabiu, el que dio'l vistu bonu por que la mayoría de los conceyos sevillanos del Aljarafe convertir con tola so llegalidá, gracies a la política alministrativa de les Cartes Puebla”, documentos fundacionales que seríen la piedra angular de les rellaciones social y económicu. Ente estos asentamientos taba la alquería musulmana conocida como Ombert. Aquelles cases de llabor de la romanidá, enllazaes ente sigo por una estensa rede de caminos, senderos y cañaes, y convertíes depués n'alqueríes andalucis, fixeron de la contorna nel sieglu XIII, a munchos de los actuales pueblos y ciudaes del Aljarafe. La alquería primitiva d'Umbrete va tresformándose a partir de la repoblación del sieglu XIV, hasta estremase en tres sectores, definíos pelos caminos d'enllaz coles poblaciones vecines (Benacazón, Sanlúcar la Mayor y Bollullos.)
Los reis cristianos emplegar en partir la ciudá y la so tierra col fin de crear una población estable y asitiao qu'asegurara la invasión a la manera d'otres empreses anteriores de meyora realizaes polos castellanos y aragoneses. La Ilesia nun podía tar ayena al deséu de dotala de too lo necesario pal so sustentu, cuntando col entusiasmu del rei sabiu y del arzobispu hispalense don Remondo (como se conocía a Raimundo de Losana.) Asina, ente 1253 y 1280, produzse'l heredamiento de la Ilesia sevillana y no que refier a Umbrete ésta foi-y vencida en cuenta de 3.000 maravedinos de xuro sobre les rentes reales de Tejada, Aznalcázar y Sanlúcar la Mayor:[28]
Y dióle el rei a Ombret, a que punxo'l rei nome La Mesa del Arzobispu –que nun espolletaría- y dempués dio'l rei esti heredamiento a la ilesia de Sevilla: Lentes, qu'había'l rei estremáu pa los sos galeas -galeres-, en qu'había venti mil pies y diez mil quemaos, y por midida de tierra ochocientes y dieciséis arançadas, y que lo ociese el cavildo
La primer carta poblacional otorgar en 1313 l'arzobispu Fernandu II Gutiérrez Tello, a un total de 12 pobladores que los sos nomes yeren: Juan García, Fernando Pérez, Juan Fernández, Andrés Pérez, Diego Jiménez, Mateo Gil, y el so fíu Bartolomé, Domingo Yuañes, Domingo Romu, Alvar Pérez, y Álvaro y Martín Pérez Esturián.[29]
Dende entós y hasta'l sieglu XIX, la historia d'Embrete quedó amestada al Arzobispáu de Sevilla, siendo los socesivos prelaos sevillanos consideraos Señores d'Embrete. Mientres esti periodu asocedieron delles incidencies en Embrete tocantes a la rellación de los vecinos colos obispos y cardenales de Sevilla. Entá dempués perder la Ilesia, el vasallaxe siguía gociando del privilexu d'escoyer añalmente los representantes del pueblu que yeren seis: Alcalde rexidor, Alguacil mayor, Alcalde de la Hermandá, Mayordomu de Gobiernu y Depositariu del pósipo de les persones.
Edá Moderna
La villa d'Umbrete tien un conxuntu d'edificios construyíos a lo llargo del sieglu XVIII, que constitúin un casu singular al respeutive d'otres poblaciones de la so redolada. Sicasí, el deterioru d'esti conxuntu monumental foi notable pola mor del pasu del tiempu, les catástrofes naturales, según delles intervenciones realizaes que fueron pocu afortunaes. Nos últimos tiempos tán realizándose trabayos de restauración col fin de caltenelos n'usu. El conxuntu monumental d'Umbrete constituyir edificios d'usu relixosu. El primer mecenes d'Umbrete foi l'arzobispu Luis de Salcedo y Azcona, quien mientres el so cargu avanzáu'l sieglu XVII, impulsó la construcción de los principales edificios monumentales de la villa, concretamente la Ilesia de La nuesa Señora de la Consolación y el palaciu arzobispal.[30]
Edá contemporánea
- Desamortización
La desamortización foi un llargu procesu históricu-económicu empecipiáu n'España a finales del sieglu XVIII por Godoy (1798) y zarráu yá bien entráu'l sieglu XX (16 d'avientu de 1924). Consistió en poner nel mercáu, por aciu una puya pública, les tierres y bienes non granibles en poder de les llamaes «manes muertes», casi siempres la Ilesia Católica o les órdenes relixoses y territorios nobiliarios, que los atroparen como habituales beneficiaries de donaciones, testamentos y abintestatos.[31]
Mientres esi procesu l'Arzobispáu de Sevilla foi vendiendo les tierres que tenía en Umbrete a pequeños propietarios. Mientres el sieglu XIX producióse l'esmantelamientu de la decoración escultórica de los xardinos del palaciu episcopal onde les numberoses y pervalibles escultures qu'había fueron unviaes a Itálica, museos de Sevilla y a manes privaes. En 1844, el Conceyu prindar del palaciu arzobispal, debíu al enfrentamientu qu'había nel pueblu colos obispos de Sevilla que s'oponíen a la Desamortización. En 1851, l'arzobispáu recuperó de nuevu la propiedá de palaciu, anque yá nun exercía dominiu señorial sobre les tierres d'Umbrete. En 1882, el que foi cardenal de Sevilla, Joaquín Lluch y Garriga finó nel palaciu arzobispal cuando s'atopaba folgando nel mesmu.[32]
- La fuelga de 1914
En 1914 realizóse una fuelga de xornaleros del campu onde se reivindicaben meyores salariales y que tuvo muncha repercusión pola dificultá que supunxo dar per concluyida la fuelga que riquió la intermediación del gobernador civil de Sevilla. Los periódicos El Lliberal y El Noticieru publicaron cróniques de dicha fuelga. Concretamente El Lliberal publicó'l día 29 de payares de 1914 la siguiente crónica.
Esta mañana visitó al gobernador civil una comisión d'obreros d'Umbrete pa da-y cuenta del estáu de la fuelga. El señor González de Junguitu manifestó a los trabayadores que díes pasaos visitára-y l'alcalde d'Umbrete, y ésti facilitó-y los detalles alrodiu de la cuestión obrera. Los comisionados dieron cuenta al gobernador interín d'un fechu asocedíu ayeri, y que pudo dar orixe a un conflictu, porque les muyeres en fuelga tomaron parte nel asuntu. Trátase d'una agresión que dicen cometieron unos guardias con dos muyeres de les que diben xestionar de los patronos la solución de la fuelga. Una de diches muyeres resultó mancada na vería, y la otra tuvo desperfectos na ropa. Les compañeres, al ver aquello, alborotáronse, ensin que llegaren les coses a mayores gracies a que los ánimos aseláronse a tiempu. El gobernador interín procuró enterase de la verdá de los fechos, pa torgar qu'estos se repitan. Los obreros avera del aumentu que piden nos jornales, manifestaron, en contra de lo dicho al gobernador pol acalde d'Umbrete, qu'a los trabayadores de Bollullos de la Mitación abonóse-yos lo qu'ellos piden agora, esto ye, ocho reales a los homes y cuatro a les muyeres. El señor Junguitu, a quién preguntamos alrodiu de la entrevista colos obreros, manifestónos qu'éstos yá se conformaben con que-yos aumenten cinco céntimos el jornal; pero que ye un mediu según paez, pa dempués pidir más. El señor Junguitu prometió a los obreros ver la manera d'iguar esti asuntuEl Lliberal (29-11-1914)
- Segunda República (1931-1936)
Según datos del INE, el censu del conceyu en 1930 yera de 2.503 habitantes, siendo l'actividá principal de los mesmos l'agricultura. El terrén agrícola taba partíu en pequeños propietarios, nun esistiendo nel términu municipal nengún llatifundiu d'importancia. La situación social y económico de los umbreteños por esa dómina ye de munches faltes especialmente ente los más desfavorecidos que trabayaben de sol a sol nos llabores agrícoles. Esistía un índiz bien alto de mortalidá infantil, les condiciones hixéniques yeren bien escases y les families vivíen atarraquitaes en viviendes bien precaries, los neños andaben semidesnudos y descalzos y munchos d'ellos taben ensin escolarizar porque dende bien pequeños ayudaben a los padres en busca de dalgún sustentu. Les cais yeren la mayoría de tierra y solo unes cuantes empedradas o empedriaes. Escarecer de lluz llétrico na mayoría de viviendes.[33]
Les Eleiciones municipales del 12 d'abril de 1931 nun tuvieron una relevancia especial en Umbrete, pero'l 27 d'abril de 1931 axuntáronse los conceyales electos y designaron como primer alcalde republicanu a Francisco Pérez García, de los primeros alcuerdos que se tomaron pola nuevu corporación foi que ondease la bandera republicana nel Balcón de la Casa Capitular. El primer día que ondeó la bandera'l públicu rexuntar na plaza d'Araceli Silva y recibir ente grandes aplausos. Nes eleiciones d'abril denunciáronse diverses irregularidaes y repitiéronse les eleiciones el 31 de mayu siendo escoyíu alcalde nesta ocasión Manuel Osuna Rodríguez de Mendoza. La nueva corporación empezó a tomar alcuerdos n'ares d'ameyorar el nivel cultural de los ciudadanos pa lo que s'alcordó adquirir diversos llibros pa la futura biblioteca, tamién se tomaron iniciatives p'ameyorar la calidá de les viviendes. Na llocalidá nun se rexistraron conflictos importantes cola Ilesia y les procesiones relixoses fuéronse realizando con normalidá a lo llargo del periodu republicanu. Onde hubo problemes graves foi na redolada llabradora porque los xornaleros esixíen con más tesón una meyora nes condiciones llaborales y un impulsu de la Reforma Agraria, amás entamárense en poderoses organizaciones agraries, frutu d'esta conflictividá fueron los luctuosos socesos asocedíos nel mes d'abril de 1933.[33]
Nel mes d'abril de 1933 producióse un socesu bien tráxicu y desgraciáu en Umbrete, onde hubo un enfrentamientu ente la guardia civil y un grupu d'obreros concentraos na cai Juan d'Amores, por motivos d'un conflictu llaboral esistente na finca de El Cortijuelo de Bollullos de la Mitación.
La disolución de la concentración foi violenta porque la guardia civil utilizó fueu real y mancó mortalmente al mozu Antonio Mateos Hidalgo de 19 años y Andrés Molano Merín de 46 años, quien resultaron mancaos por arma de fueu y treslladaos a los hospitales finaron darréu.El Lliberal 11-04-1933
Les eleiciones de febreru de 1936, les gana en Umbrete la coalición de partíos que componen el Frente Popular y ye nuevamente escoyíu alcalde la llocalidá Manuel Osuna y Rodríguez de Mendoza. Esta Corporación duró solo unos meses, hasta qu'españó la Guerra Civil, y trés d'ellos fueron asesinaos, otros sufrieron llargues condenes de cárcel y otros fueron escorríos y represaliaos.[33]
- Guerra Civil (1936-1939)
Al españar la Guerra Civil el 18 de xunetu de 1936, y siendo la ciudá de Sevilla una onde trunfó'l Golpe Militar, poco tiempu tardaron los militares sublevaos en dir conquistando los diversos pueblos del Aljarafe ayudaos polos elementos derechiegos qu'había nestes llocalidaes. Umbrete foi sometíu'l 24 de xunetu y evitóse per parte de les autoridaes republicanes llegales qu'hubiera derramamiento de sangre na llocalidá. Los líderes de los partíos políticos y sindicatos locales decidieron despintase dempués de poner en llibertá a dellos umbreteños que taben presos pol so sofitu a los golpistes.[33] Sicasí nos meses siguientes se ejercció una represión criminal contra persones que'l so únicu delitu fuera militar en partíos y sindicatos d'esquierda y defender la llegalidá republicana.
Mientres la Guerra Civil 15 vecinos d'Umbrete morrieron nel Frente de Guerra y 12 perdieron la vida por cuenta de la represión na retaguardia.[34]
- Conflictu con Bollullos de la Mitación sobre les llendes del términu municipal
Cuando s'instauró la Democracia y celebráronse les Eleiciones municipales de 1979 empezó a cuayase un conflictu al respeutive de la delimitación de la llende ente los términos municipales colindantes d'Umbrete y Bollullos de la Mitación, una y bones una parte del cascu urbanu d'Umbrete taba asitiada dientro del términu de Bollullos, que'l so cascu urbanu topar a dellos quilómetros del términu d'Umbrete. El 7 de mayu de 1985 el Conceyu d'Umbrete aprobó nun plenu municipal un espediente por aciu el cual solicitó al Conseyu de Gobiernu de la Xunta d'Andalucía, la segregación de parte del términu municipal de Bollullos de la Mitación pal so agregamientu al d'Umbrete. Tres dellos alcuerdos plenarios en dambos conceyos, una vegada empecipiáu un procedimientu pol órganu instructor de la Conseyería, la Delegación Provincial d'Estadística anovó'l padrón, con efeutos de 1 de marzu de 1991 y col fin de regularizar l'anomalía que suponía l'empadronamientu nel conceyu d'Umbrete de los vecinos d'Umbrete que moraben nel términu de Bollullos, pasando 1.457 persones d'eses Barriaes a ser habitantes de derechu de Bollullos, coles consecuencies económiques perxudiciales pa Umbrete y inxustamente beneficioses pa Bollullos qu'ello traía.
El Conceyu d'Umbrete, en sesión plenaria de 19 d'avientu de 1991, adoptó un nuevu alcuerdu pol que se ratificaba'l so pidimientu unillateral alcordada'l 28 d'avientu de 1989, por aciu la cual solicitaba que pasaren a ser parte del términu d'Umbrete namái les Barriaes colindantes col so cascu urbanu. Darréu apurrióse la documentación necesaria, d'onde se dedució, amás de la solidez de los argumentos remanaos por Umbrete, l'antigüedá de los asentamientos umbreteños nel términu de Bollullos.[35]
En xunu de 1992, la Direición Xeneral d'Alministración Llocal y Xusticia de la Xunta fixo públicu un informe favorable al espediente, que proponía como más conveniente una alteración con permuta de terrenes. Tres dellos meses de retruques y allegamientos, n'abril y mayu de 1993 caltuviéronse delles xuntes ente representantes de dambos conceyos y el conseyeru de gobernación de la Xunta, pa tratar de llograr dicha permuta de términos municipales de común alcuerdu, pero nun se llegaron a alcuerdos concretos y satisfactorios pa dambes partes.
El 26 de payares de 1993, la Direición Xeneral d'Alministración Llocal y Xusticia emitió un informe xurídicu favorable a l'alteración, pero cinxida puramente al cascu urbanu, con Proyeutu de Decretu de Segregación nesti sentíu que, el día 29, foi oxetu d'informe favorable per parte del Conseyu Andaluz de Conceyos y, el 28 d'avientu, del Conseyu d'Estáu. El 1 de febreru de 1994, el Conseyu de Gobiernu de la Xunta d'Andalucía aprueba'l Decretu 21/1994, de segregación de parte del términu municipal de Bollullos de la Mitación pal so posterior agregamientu al d'Umbrete.[35][36]
- Mancomunidá de Conceyos del Aljarafe
Dende la so constitución en 1971, Umbrete pertenez xunto con 30 pueblos más a la Mancomunidá de Conceyos del Alajarafe, que se creó pa solucionar la insuficiencia de recursos hidráulicos qu'había na contorna y que nun dexaba a cada pueblu garantizar de forma individual el suministru d'agua potable.[37]
La mancomunidá de Conceyos del Aljarafe integrar 31 pueblos de la contorna y la Diputación Provincial de Sevilla. La Mancomunidá ta rexida por una Comisión Xestora y presidida pol Presidente de la Diputación Provincial, un conceyal representante de cada unu de los conceyos acomuñaos, designáu pol respeutivu Conceyu pa dichu fin, y un miembru más de la Corporación Provincial. L'oxetivu primordial de la Mancomunidá ye la prestación de los servicios que componen el ciclu integral de l'agua, esto ye, el suministru y el saneamientu de la contorna.
Pa llevar a cabu estos oxetivos de forma más eficaz crear en 1981 la empresa pública Aljarafesa, qu'asumió la xestión del serviciu de suministru y en 1989 el de saneamientu, sentando les bases p'algamar l'oxetivu de cerrar el ciclu integral de l'agua. Tolos conceyos tán representaos na Xunta Xeneral d'Accionistes d'Aljarafesa, al tar formada polos mesmos miembros qu'integren la mesma Mancomunidá de Conceyos, presidida igualmente pol Presidente de la Diputación Provincial de Sevilla, siendo'l Conseyu d'Alministración l'órganu de direición, alministración y gobiernu de la Sociedá.[38]
- Accidente pirotéunicu
El 27 d'abril de 1989 producióse un tráxicu accidente que tuvo llugar nel taller de la empresa «Pirotecnia Andaluza S. A.»,, qu'acabó coles vides del propietariu, Blas Trigu Barragán, de 36 años, y de los sos fíos Manuel, de doce años d'edá, y Francisco, de 16, según del trabayador Juan Manuel Rodríguez, de 26 años. La fábrica pirotéunica resultó dafechu destruyida pola esplosión. El socesu causó una fonda conmoción na llocalidá y na ciudá de Sevila, porque dende'l taller d'aquella empresa salieron los fueos artificiales que punxeron final a la Feria d'Abril de Sevilla d'esi añu. A propuesta del entós alcalde de Sevilla, Manuel del Valle, aprobóse faer constar n'acta la condolencia de la Corporación hispalense a los familiares de los finaos y al propiu Conceyu d'Umbrete.[39]
Demografía
El censu a 1 de xineru de 2008 amuesa una población total de 7365 habitantes de los cualos 3.699 son varones que representen el 50,22 % Y 3.666 son muyeres que representen el 49,78%. Dende 1910 hubo una etapa de cierta estabilidá poblacional y en redol a 1950 hubo un descensu significativu de población de resultes del éxodu rural. A partir de los años 1980, empecipióse una medría considerable de la población debíu al desenvolvimientu urbanísticu de la contorna del Aljarafe, potenciáu pola puesta en funcionamientu de l'autovía A-49, qu'amenorga enforma'l tiempu de comunicación con Sevilla y Huelva.[40]
Pirámide de población (2007)[41] | ||||
% | Homes | Edá | Muyeres | % |
0,22 | 85+ | 0,63 | ||
0,45 | 80-84 | 1,03 | ||
0,82 | 75-79 | 1,22 | ||
1,25 | 70-74 | 1,65 | ||
1,30 | 65-69 | 1,52 | ||
1,83 | 60-64 | 2,00 | ||
2,55 | 55-59 | 1,93 | ||
2,90 | 50-54 | 2,64 | ||
2,99 | 45-49 | 3,00 | ||
3,43 | 40-44 | 3,51 | ||
4,91 | 35-39 | 4,30 | ||
6,44 | 30-34 | 6,15 | ||
5,63 | 25-29 | 5,32 | ||
3,30 | 20-24 | 3,23 | ||
2,87 | 15-19 | 2,69 | ||
2,90 | 10-14 | 2,65 | ||
2,67 | 5-9 | 2,65 | ||
3,70 | 0-4 | 3,61 |
Gráficu demográficu d'Umbrete ente 1910 y 2008 |
---|
Fonte: |
Gráfica ellaborada por: Wikipedia |
- Pirámide de la población
Del analís de la pirámide de población deduzse que se trata d'una ciudá con una población mayoritariamente nueva, una y bones la población menor de 40 años representa'l 62,99% ente que la población mayor d'esa edá namái representa'l 37,01%%. Per otra parte la población menor de 20 años representa'l 23,74% de la población ente que la población mayor de 65 años namái representa'l 14,06% de la población. Onde se concentra'l mayor porcentaxe de población ye nel tramu entendíu ente 20-40 años que xube al 39,25 %, polo qu'al mediu plazu ye previsible un avieyamientu progresivu de la población.
Esta estructura de la población ye típica nel réxime demográficu modernu, con una evolución escontra un avieyamientu de la población y un amenorgamientu de la natalidá añal. Sicasí, hai dos peculiaridad na estructura de la población d'Umbrete: l'altu porcentaxe de población activa ente los 20 y los 40 años; y el repique de natalidá de neños menores de cinco años de resultes del empadronamientu de pareyes nueves inmigrantes al conceyu procedentes d'otros llugares d'España y d'otros países.
Alministración política y xudicial
L'alministración política de la ciudá realízase al traviés d'un conceyu de xestión democrática que los sos componentes escoyer cada cuatro años por sufraxu universal. El censu eleutoral ta compuestu por tolos residentes empadronaos en Umbrete mayores de 18 años y nacionales d'España y de los otros países miembros de la Xunión Europea. Según lo dispuesto na Llei del Réxime Eleutoral Xeneral,[42] qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la Corporación Municipal d'Umbrete ta formada por 13 conceyales. Desque se celebraron les primeres eleiciones municipales democrátiques en 1979, gobernaron el Conceyu cuatro alcaldes distintos, produciéndose gobiernos municipales de tolos partíos aniciaos nel pueblu.[43] Nes eleiciones municipales de 2007, el Partíu Socialista (PSOE) llogró 9 escaños de conceyal y el Partíu Popular (PP) llogró 4. De resultes de dichos resultaos, resultó reelixíu alcalde d'Umbrete Joaquín Fernández Garro, del PSOE.
Llexislatura | Nome | Partíu |
---|---|---|
1979-1983 | Fernando García Delgado | Partíu del Trabayu (PTA) |
1983-1987 | Francisco Saláu Pichardo | Partíu Independiente (PIU) |
1987-1991 | Francisco Saláu Pichardo | PIU |
1991-1995 | Fernando García Delgado | PSOE |
1995-1999 | Ramón Mier Saláu | Partíu Popular |
1999-2003 | Ramón Mier Saláu | Partíu Popular |
2003-2007 | Joaquín Fernández Garro | PSOE |
2007-2011 | Joaquín Fernández Garro | PSOE |
2011-2015 | Joaquín Fernández Garro | PSOE |
2015-2019 | n/d | n/d |
2019-2023 | n/d | n/d |
2023- | n/d | n/d |
Partíu políticu | 2011 | 2007 | 2003 | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Votos | % | Conceyales | Votos | % | Conceyales | Votos | % | Conceyales | |
Partíu Popular (PP) | 1.482 | 34,67 | 4 | 754 | 19,39 | 2 | 1.511 | 44,96 | 6 |
Partíu Socialista Obreru Español (PSOE) | 2.671 | 62,45 | 9 | 2.910 | 74,38 | 11 | 1.513 | 45,02 | 6 |
Izquierda Xunida-Los Verdes (IULVCA) | 0 | 146 | 3,75 | 0 | 289 | 8,33 | 1 |
El Conceyu recibe soporte téunicu y presupuestariu de la Diputación Provincial de Sevilla y estrémase nes siguientes árees de xestión: Agricultura y Mediu Ambiente, Comunicación, Consumu, Cultura, Deportes, Desenvolvimientu Teunolóxicu, Educación, Emplegu, Fiestes, Facienda, Igualdá y Servicios Sociales, Mocedá, Obres y Servicios, Participación Ciudadana, Personal, Sanidá, Seguridá Ciudadana, Turismu y Urbanismu. El presupuestu municipal de gastos previstos pa 2007 foi de 26.079.680,75 euros.[45]
El Conceyu d'Umbrete xestiona una serie de dependencies nel conceyu. En delles d'estes dependencies desenvuélvense los programes d'educación ensin reglar que s'imparten na llocalidá y son sedes de les diverses entidaes socioculturales d'Umbrete. Ente les dependencies municipales destaquen el centru cívicu, la casa de cultura, la piscina municipal, el campusantu, el mercáu d'abastos y el polideportivu.
El centru cívicu ta allugáu na céntrica plaza del Arzobispu, nun edificiu de nueva planta, onde se tomó y restauró una parte amiesta del palaciu arzobispal. Ye un centru polivalente nel que se desenvuelve cada añu una serie de cursos y actividaes impartíos por monitores especializaos en cursos programaos. El centru cívicu dispón de los siguientes servicios: biblioteca, centru d'información xuvenil, puntu d'información a la muyer, Centru Guadalinfo d'Umbrete, Centru de Día de Mayores, aula municipal d'informática, centru de formación d'adultos, servicios sociales, asociación de muyeres "María Palacios" y asociación cultural "Al-Colar".[46]
Al igual que nel restu d'Andalucía, en Umbrete ta operativu'l sistema d'Emerxencies 112, que por aciu el númberu de teléfonu 112 atiende cualquier situación d'urxencies y emerxencia en materia sanitario, estinción de quemes y salvamentu, seguridá ciudadana y proteición civil.[47]
Pa la seguridá ciudadana, el conceyu cunta cola policía llocal que la formen una plantía d'unos venti axentes, y la Guardia Civil. Va unos años [ensin referencies] foi clausuráu'l cuartel qu'esti cuerpu tenía en Umbrete y los guardias civiles qu'había destinaos en Umbrete fueron a amontar la plantía d'axentes del cuartel de la vecina llocalidá de Sanlúcar la Mayor, que taba meyor forníu y pa nun menguar la dotación de guardias civiles na contorna. Cuando se riquir los servicios de la Guardia Civil, los guardias civiles mover a Umbrete dende'l cuartel de Sanlúcar la Mayor.
Umbrete pertenez al partíu xudicial númberu 3 de la provincia de Sevilla, con sede en Sanlúcar la Mayor, onde esiste un xulgáu de primera instancia ya instrucción.[48] Na llocalidá hai un xuez de paz, que desenvuelve les competencies propies d'esta figura xurídica.
Economía
Los datos que s'axunten nes tables d'actividá y ocupaciones pueden tar desfasaes por cuenta de la crisis económica que se vive na actualidá (2009) l'actividá llaboral, ta camudando de forma negativa con una medría del paru y la desapaición de munches empreses.[49]
L'actividá económica d'Umbrete basar nuna fuerte presencia de pequeñes empreses de menos de 5 trabayadores (364), de 25 empreses de 6 a 19 trabayadores y de 10 empreses de 20 a 49 trabayadores amás de cuntar con un coleutivu bien numberosu de trabayadores autónomos. Les principales actividaes empresariales (CNAE 93, añu 2005) fueron el comerciu, l'arreglu de vehículos, artículos personales y d'usu domésticu, les actividaes inmobiliaries y la construcción polo xeneral. El paru rexistráu n'avientu de 2007 xubía a 482 trabayadores.[50]
- Agricultura
Cultivos herbales | Superficie | 125 ha |
Principal cultivu herbal de regadío | Melón | |
Superficie cultivada d'algodón | 15 hai | |
Principal cultivu herbal de secanu | Ceberes d'iviernu pa forraje | |
Superficie cultivada de trigu | 55 hai | |
Cutivos maderizos | Superficie | 835 hai |
Principal cultivu maderizu de regadío | Olivar d'aceituna de mesa | |
Superficie d'olivar de regadío | 469 hai | |
Principal cultivu maderizu de secanu | Olivar d'aceituna de mesa | |
Superficie d'olivar de secanu | 293 hai | |
Tractores rexistraos | 15 |
L'agricultura foi'l primer sector económicu del conceyu hasta mediaos del sieglu XX, que foi desbancado polos servicios y la construcción. D'antiguo esistíen grandes estensiones de viñeos y olivares, pero a partir de los años 60, empecipióse l'arranque intensivu de viñeos subvencionaos pol Gobiernu, los campos sacaos al viñéu fueron repoblaos d'olivares asina que na actualidá (2008) la casi totalidá del terrén cultivable son olivares esplotaos en parceles minifundistes. En 2006 había dedicaes a cultivos herbales un total de 132 hectárees y a cultivos maderizos un total de 796.[52] Inda nes rellaciones ente llabradores sigue utilizándose como estensión d'una finca l'aranzada, que ye una unidá agraria de superficie que s'utilizaba en delles partes d'España primero que fuera obligatoriu'l sistema métricu decimal con valores distintos en cada zona. La aranzada de Sevilla, equival a 4755,7799 m².[53]
La producción actual de la olivar dedícase casi na so totalidá a collechar aceituna de mesa pa sazonarla y envasarla dada la so gran calidá. Anguaño queden bien pocos viñeos; pero nel pasáu si hubo munchos viñeos y de resultes de ser el territoriu d'Umbrete propiedá del arzobispáu de Sevilla, mientres cientos d'años el vinu estrayíu de les uves de los sos viñeos sirvió pa oficiar la Eucaristía de les ilesies de la Archidiócesis. El censu de xornaleros acoyíos en 2005 al subsidiu agrariu yera de 191 persones de les cualos 83 yeren varones y 108 muyeres.
- Faciendes d'olivar
Les faciendes d'olivar son esplotaciones agrícoles dedicaes al cultivu de la olivar y de la vide y l'ellaboración del aceite, y el vinu. La edificación nes faciendes forma un conxuntu d'espacios que correspuenden a les sos distintes funciones ente les que destaquen la almazara y la residencia señorial que desenvuelve temporalmente. El conceutu de facienda refierse tanto al terrén que constitúi la propiedá, como al conxuntu d'edificaciones que la preside, anque ye esta última la so carauterística más notable y diferencial. Cada facienda manifestar por aciu la so particular arquiteutura. La mayoría de faciendes qu'hai na provincia de Sevilla atopar nel Aljarafe y los Alcores, y la zona oleícola de la vega de Carmona El conxuntu de la edificación que conformen les faciendes entámase alredor d'unu o dellos patios, respondiendo a modelos tradicionales de l'arquiteutura civil de los que s'atopen n'Andalucía. El númberu de patios depende de la estensión del caserío y de la complexidá de les funciones que nél se realicen.[54]
L'orixe de les faciendes remontar a les villes romanes, que depués fueron incorporando nuevos componentes nes sos edificaciones, por casu la capiya y la torre defensiva. Les alquerías musulmanes fueron el continuadores de les villes romanes. A partir del sieglu XVIII ye la burguesía capitalista la qu'adquier les propiedaes agrícoles, mientres la etapa de la Desamortización como una inversión granible. Anguaño (2008) la mayoría de les faciendes tán despoblaes y en desusu de resultes de la industrialización agrícola y los medios de tresporte y les nueves téuniques de llogru del vinu y del aceite. Nel cascu urbanu d'Umbrete tán les faciendes Quitapesares, La nuesa Señora del Rosario y Tablante nel camín d'Espartinas.
- Cooperativa Virxe de Loreto
El 12 de payares de 2008 el Conseyeru d'Agricultura y Pesca de la Xunta d'Andalucía inauguró les nueves instalaciones d'esta entidá, allugaes na carretera de Benacazón. El principal productu que comercializa la cooperativa ye l'aceituna de mesa dada la cantidá y calidá que tien l'aceituna d'esta contorna. La cooperativa aceitunera ta integrada por 121 llabradores, principalmente de los conceyos d'Umbrete y Benacazón, qu'apiguren una superficie total d'olivar de 1.500 hectárees. La so producción media añal ye de 5.000 tonelaes d'aceituna de mesa de les variedaes manzanilla (4.000 tonelaes) y gordal (1.000 tonelaes) procedentes de la Contorna del Aljarafe de Sevilla.[55]
- Industria
La estructura industrial en Umbrete ye bien escasa y queda básicamente llindada al arreglo y envasado d'aceituna de mesa y ellaboración y crianza de vinos y mostios. De les empreses destaquen la Cooperativa Virxe del Loreto y Aceitunes Escamillas. Otres actividaes industriales desenvueltes na llocalidá son: carpintería de madera y metálica, fabricación de derivaos de cera, instalaciones llétriques, pirotecnia, panaderíes y pasteleríes.
Sector industrial | Empreses |
Energía y agua | 1 |
Industria químico | 9 |
Industria metalúrxico | 5 |
Industria manufacturera | 15 |
Total | 30 |
Índiz actividá industrial | 3 |
- Construcción
El sector económicu dedicáu a la construcción tuvo un desenvolvimientu importante ente los habitantes d'Umbrete, yá que esisten delles empreses pequeñes y medianes dedicaes a la construcción, principalmente de viviendes residenciales, de tala forma que diariamente salen de la llocalidá numberosos equipos de trabayadores que se mueven a diverses llocalidaes del Aljarafe principalmente, según a Sevilla capital y llocalidaes costeres de la provincia d'Huelva, amás d'atender a la fuerte crecedera de viviendes que se produció en Umbrete a partir de los años 80 del sieglu XX. Inclusive esisten na llocalidá dellos estudios d'arquiteutura.[57]
- Evolución histórica del urbanismu en Umbrete
Arriendes de convertise la villa nel sieglu XVIII na residencia vacacional de los prelaos sevillanos, el pueblu algamó un grau de desenvolvimientu notable, yá que hasta entós l'asentamientu nun pasara de ser una mera aldea d'unos 250 habitantes en 1751 onde pasó a tener 850 en 1763 que ye cuando s'impulsa l'asentamientu racional a lo llargo de los caminos de Bollullos del Mitación, Benacazón y Sanlúcar la Mayor.
A lo llargo del sieglu XVIII urbanícense y crean dos espacios centrales fundamentales como son les actuales places del Arzobispu y la plaza de la Constitución. Na primer metá del sieglu XX hai cierta estabilidá poblacional en redol a 2.500 habitantes y produzse una crecedera urbana bien llindáu. Ye a partir de 1980 cuando s'empezar a construyir barriaes de nueva tipoloxía tales como la de María Fernández Palacios, la del Rocío, y la de Consolación. A partir de la entrada en funcionamientu de l'autovía A-49, el censu de población amóntase rápido pola llegada a la llocalidá de nuevos habitantes munchos d'ellos formaos por pareyes nueves provenientes de la capital o d'otres llocalidaes de la zona más poblada del Aljarafe. En 2006, apruébase'l nuevu Plan Xeneral d'Ordenación Urbana (PGOU) que contempla la edificación de nuevos asentamientos y un parque empresarial.[58]
- Comerciu El
comerciu en Umbrete básase principalmente en pequeños comercios tradicionales partíos por tol pueblu y el mercáu d'abastos, onde se vienden los productos perecederos. Un día a la selmana celebra'l tradicional mercadín de vendedores ambulantes. Ye bien avezáu que los umbreteños treslladar a realizar les sos compres más importantes a los centros comerciales qu'esisten n'otres llocalidaes de la contorna y de la capital. La llocalidá cunta en 2008 con cinco oficines bancaries, correspondientes a Cajasol, La Caixa, Caxa Rural del Sur, Banesto y Banco Santander.[59]
Sector comercial | Empreses |
Oficines bancaries: Bancos (2), caxes d'aforru (2) y otres (1) | 5 |
Empreses comerciales mayoristas | 8 |
Empreses comerciales minoristes | 154 |
Establecimientos de chigres y restauración | 48 |
- Turismu
El turismu ta cobrando relevancia na llocalidá nos últimos años gracies al trabayu de promoción desenvueltu polos empresarios de la hostelería especialmente la rellacionada cola gastronomía. Na actualidá (2008) tán en funcionamientu una trentena d'establecimientos de tipo mesones, tabiernes, chigres y restoranes qu'ufierten a los miles de persones qu'alleguen a la llocalidá les fines de selmana a tastiar una gastronomía variao y afecho a distinta poder adquisitivu. Un elementu de reclamu qu'acompaña esta actividá ye'l gran consumu de mostiu que se consume nestos establecimientos. Esti mostiu estrayer de les colleches d'uves qu'entá se producen nes llocalidaes de Bollullos de la Mitación, Umbrete y Villanueva del Ariscal, especialmente ye intensu'l consumu na dómina de la vendimia escontra mediaos de setiembre.[60]
- Feria del mostiu y de l'aceituna
Dende 1970 ta celebrándose añalmente nel mes de febreru o marzu una Feria dedicada a la promoción del mostiu y l'aceituna de mesa, onde alleguen miles de visitantes de la contorna d'Aljarafe y de la capital Sevilla. La XVI Fiesta del Mostiu y l'Aceituna Fina d'Umbrete celebrada en febreru de 2005 acoyó a más de 28.000 persones, que pudieron tastiar de baldre 5.000 llitros de mostiu y 3.000 kg d'aceituna, productos emblemáticos de la contorna del Aljarafe. Nesa edición participaron 60 empreses locales dientro de la so segunda Amuesa Turísticu-Gastronómica.[61]
Arquiteutura y llugares d'interés
Ilesia Parroquial de La nuesa Señora de la Consolación
Esta ilesia constitúi'l mayor monumentu actual d'Umbrete. Obra del arquiteutu Diego Antonio Díaz, empecipióse la so construcción en 1725, por deséu del entós arzobispu de Sevilla, Luis de Salcedo y Azcona, en sustitución de l'antigua ilesia del pueblu. Les obres concluyeron en 1733. La planta d'esti templu barrocu ye rectangular de 36 metros de llongura por 16,70 d'anchu. El tamañu de la ilesia resultaba desproporcionáu pa la población qu'entós tenía Umbrete. A la construcción de la ilesia xuniríase-y la edificación d'un mesón y dos cases más na plaza allegante a la ilesia. A partir de 1994 asocediéronse diverses restauraciones de les partes de la ilesia que taben más deterioraes.[62] Nel so interior ente otres obres d'arte, caltiénense los llenzos de San Juan Bautistay Santa Bárbara, obres del pintor Domingo Martínez.
Antiguu Palaciu Arzobispal
El palaciu arzobispal d'Umbrete, catalogáu Bien d'Interés Cultural, foi construyíu nel sieglu XVII pa sirvir de llugar de descansu a los arzobispos de Sevilla, yá que el territoriu d'Umbrete pertenecía dende los tiempos d'Alfonsu X el Sabiu a la Ilesia de Sevilla. Nel sieglu XVIII l'Arzobispáu llevó a cabu un gran impulsu constructor: alzóse la ilesia de La nuesa Señora de Consolación y restauróse el palaciu, siendo'l maestru d'obres Diego Antonio Díaz. Mientres la desamortización del sieglu XIX, el Conceyu prindar del palaciu, que depués foi nuevamente apurríu a la Ilesia en 1851. Col pasu del tiempu les instalaciones sufrieron un gran deterioru por mal usu de les mesmes. En 1994, y de resultes de tresformase les sos instalaciones nel colexu Marcelo Spínola, encetóse una gran reforma estructural del mesmu. Una parte del palaciu alluga tamién instalaciones del centru cívicu del Conceyu.[63]
L'Arcu
Foi construyíu a principios del sieglu XVIII pa dexar al arzobispu y demás residentes del Palaciu Arzobispal movese con más comodidá dende'l mesmu hasta la ilesia parroquial.
Esta obra, con fábrica de lladriyu, foi executada por Diego Antonio Díaz en 1733. El so elementu más destacáu ye l'arcu de mediu puntu, sobre'l cual asítiase la estructura del pasaxe.
Cruces de términu
D'antiguo los accesos d'entrada pelos distintos caminos que llegaben a Umbrete, conocíos como humilladeros, taben indicaos o señalaes con imáxenes relixoses o con cruces. Estes cruces, conocíes como cruceros, son frutu d'una fuerte tradición cristiana. En Umbrete entá se caltienen seis crucies, que son conocíes popularmente polos sos distintos hestories. Estes cruces son la Cruz del Pozu Nuevu, la de la Carrera, la del Diezmu, la del Almarchar y la Cruz Quiteria. Esta postrera topar na Facienda de Lópaz, que s'atopa fora del cascu urbanu.[64]
Cultura
La programación cultural en Umbrete desenvolver básicamente la Institución de la Universidá Popular d'Umbrete y les sos actividaes tienen llugar en delles dependencies del Centru Cívicu, allugáu na plaza del Arzobispu. Les actividaes de la Universidá Popular consten d'una área educativa concretada nun programa de formación d'adultos que contién:[65]
- Educación Secundaria p'Adultos: pa llograr el títulu d'Educación Secundaria.
- Cultura Xeneral: p'aquelles persones que nel so día nun pudieron esfrutar d'un sistema educativu como l'actual.
- Idiomes
- Patrimonio Cultural Andaluz: p'afondar nos raigaños de la cultura andaluza *
Informática: p'aquellos que deseyen tener un primer contautu colos ordenadores.
- Diversos talleres de desenvolvimientu d'habilidaes artístiques (pintura, música, manualidades, etc)
- Actividaes deportives pal caltenimientu físicu de persones mayores.
- Entidaes culturales
En Umbrete hai un númberu eleváu d'entidaes asociatives de calter relixosu, vecinal, social, deportivu, políticu y cultural.[66] De les entidaes culturales destaquen l'Asociación Al-Colar, que dacuando edita una revista cultural sobre Umbrete,[67] y l'Asociación pa la Defensa del Patrimoniu Histórico y Artístico d'Umbrete (ADEPHARUM).
Fiestes y feries populares
En Umbrete tienen relevancia delles festividaes y feries a lo llargo del añu, tales como la cabalgata de los Reis Magos, la Feria del mostiu, el Día d'Andalucía, la Selmana Santa, La so Maxestá en Públicu, Romería del Rocío, el Día del Señor, Feries y fiestes patronales de San Bartolomé, la Pureza o día de la Inmaculada.[68]
Selmana Santa
Como en toles poblaciones andaluces en Umbrete celébrense desfiles procesionales mientres la Selmana Santa dende tiempos bien antiguos. A lo llargo d'esti periodu esistieron delles hermandaes yá sumíes como la del Santísimu Sacramentu, la Vera-Cruz, la de San Sebastián y la de San Bartolomé, de les qu'esisten datos qu'acrediten la so esistencia nel postreru terciu del sieglu XVI. Na actualidá (2008) hai namái una hermandá de penitencia que procesiona en Selmana Santa peles cais d'Umbrete: la Hermandá Sacramental, Ánimes Bendites y Cofradería d'El nuesu Padre Jesús de la Vera-Cruz, Santu Entierru d'El nuesu Señor Xesucristo y María Santísima de los Dolores. Esta hermandá sale a callar dos díes: el Xueves y Sábadu Santus.
La Selmana Santa desenvolver en Umbrete de la forma siguiente:
- La nueche del Xueves Santu sale'l Cristu de la Vera-Cruz, acompañáu de la Virxe de los Dolores, que lu sigue detrás nel pasu de paliu.
- El Vienres Santu, tien llugar un Vía Crucis, cola imaxe del crucificáu. Esistía una Vía Crucis” d'azulexos qu'arrodiaba la villa, que ye una de les muestres destacaes de la azulejería iconográfica sevillana. Les escenes tán pintaes sobre plaques úniques de folla d'un tamañu averáu a 20×20 cm representando les distintes estaciones y pártense a lo llargo de delles cais, partiendo de la ilesia parroquial.
- El Sábadu Santu, pela tarde, procesiona otra vegada la Virxe de los Dolores acompañando esta vegada al Santu Entierru pasando la procesión por cais distintes.
A pesar de tener una Casa d'Hermandá propia, dambos díes la salida y la recoyida de la Hermandá realizar na Ilesia Parroquial Nuesa Señora de Consolación.[69]
Romería del Rocío
La devoción a la Virxe del Rocío de los umbreteños remontar a tiempos anteriores a la constancia de la esistencia de la Hermandá, porque munchos umbreteños yá pelegrinaben a la ermita del Rocío con anterioridá de primeres del sieglu XIX. Considérase que la fecha exacta de la fundación de la Real, Pernomáu, Antigua y Fervorosa Hermandá de La nuesa Señora de la Rosada d'Umbrete l'añu 1814, siendo la 7ª nel orde de les hermandaes filiales, coetanea cola de Triana, siendo la hermandá más antigua del Aljarafe. Los sos primitivos llibros d'Actes y Alcuerdos nun se caltienen. La Hermandá tuvo dirixida por una Xunta de Consiliarios presidíes por un Hermanu Mayor, un Depositariu y un Secretariu.
La casa de la hermandá na aldega foi adquirida en 1963, y nella deposítase'l Caxón cuando llega del camín, quedando la parte trasera pa los vehículos y pelegrinos qu'acompañen a la Hermandá. La Salve d'Umbrete, foi compuesta por Manuel Garrido coles mires de que los hermanos cantar tantu nos cultos de la Hermandá, como a lo llargo del camín y nos actos principales que tienen llugar na L'Aldea mientres la Romería.
La importancia de la Romería del Rocío ye tal en Umbrete que'l llunes de Pentecostés, que coincide col día grande na aldega del Rocío ye declaráu fiesta llocal por que la xente pueda movese hasta l'aldega. La salida escontra'l Rosada produz el miércoles anterior al llunes de Pentecostés tien llugar la salida de la Hermandá de la Ilesia de La nuesa Señora de Consolación d'Umbrete. La misa de romeros celebrar a les 8:00 de la mañana. Tres la misa, el Simpecado xube al Caxón y empieza el so caminar peles cais del pueblu, acompañáu tradicionalmente per una banda de música. Na Plaza de la Virxe del Rocío hai ufrienda floral y rezar la Salve, volviendo a entamar la marcha per carretera hasta'l cercanu pueblu de Benacazón.
Tres la ufrienda floral tantu na Hermandá de la Vera Cruz como na parroquia de Nuesa. Señora de les Nieves, y l'agua de pétalos, salar del pueblu pel camín de Gelo, la sienda que lleva escontra Marlo, tola mañana hasta una curtia parada nel Pozu Alarcón. Depués los romeros d'Umbrete tomen el camín que lleva hasta'l Cortixu de la Quema, por onde trescurre'l ríu Guadiamar, onde se realicen los bautizos de los romeros nuevos. La hermandá vadea el ríu Quema con más o menos dificultaes d'alcuerdu el caudal d'agua que tenga. Nesi trance rezar y cántase la salve. Faise nueche nun abocanáu a la salida del pueblu de Villamanrique, dempués de presentar los sos respetos a la Hermandá de Villamanrique na so parroquia.
A otru día pártese a los ocho de la mañana dende Villamanrique pa efeutuar la travesía de la Raya Real, pa llegar a mediudía al Palaciu del Rei, llugar d'acampada pal segundu día de la hermandá umbreteña. A otru día, en que de nuevu partir a los ocho de la mañana, y quedando tras Matasgordas, acolúmbrase'l ríu Ajolí, en que'l so ponte detener el Simpecado. Rezar la salve, cántase, y acolúmbrase l'aldega. Sobre los trelce hores traviésase'l Ponte del Rei y éntrase na Rosada, para, una hora más tarde, en deteniéndose en callar Sacrificiu, onde tolos años canten a la Virxe los rocieros de Bollullos Par del Condado, el Caxón entra na so casa d'Hermandá. Rezar la Salve. Umbrete ta na Rosada.
Mientres la estancia de la Hermandá na aldega del Rocío, allegar a tolos actos a los qu'obliga la so condición de filial. El sábadu fai presentación de les Hermandaes ante al Virxe na puerta de la Ermita tando presente la hermandá matriz d'Almonte. Pela tarde celebra misa na Ermita. El domingu pela mañana allega col so Simpecado a la misa de Romeros, que se celebra nel Real del Rocío. El llunes de madrugada allega de nuevu col so simpecado a la Plaza de Doñana pal Santu Rosario.[70]
Y a lo llargo de la mañana, la Santísima Virxe del Rocío, a costazos de los almonteños, visita la Hermandá na so casa. Ye'l momentu más intensu ya inolvidable: El sacerdote a costazos reza la salve, llueven pétalos, y tañe la campana. Dempués del almuerzu empecipia'l camín de regresu.
Feria de San Bartolomé
Nel sieglu XVII adoptóse como patrón d'Umbrete al santu que fuera apóstol de Xesucristo, San Bartolomé, que la so festividá celebrar el 24 d'agostu y qu'amás se fai coincidir cola selmana de feria. La tradición oral, diz que se debe a que nuna de les epidemies qu'afaró estes tierres en tiempos pasaos, la última persona que morrió por causa de dicha epidemia, foi'l día de san Bartolomé. Mientres años esistió la Cofradería y Hermandá de san Bartolomé; na actualidá, (2008) nun esiste dicha hermandá, y el santu procesiona pela tarde, xunto a la Virxe del Consuelu.El so percorríu ye curtiu y ye el tardicional que se recuerda dende tiempu inmemorial.
Coincidiendo cola festividá del patrón celebrar dende 1979 la Feria d'Umbrete, que son cinco díes de fiestes en redol al día 24, nos terrenes del recintu ferial, con unos trenta casetes y con atraiciones. Munches de les casetes tán xestionaes por entidaes sociales del conceyu, que cunten con un gran númberu de socios. Les casetes particulares tán prodigándose cada vez más, con nueves demandes tolos años.
Dende 2003, aprovechando la cercanía de los dos fiestes d'agostu, como son el Día del Señor y San Bartolomé, vien ellaborándose un programa de fiestes de casi un mes, allugando actividaes, actuaciones musicales y competiciones deportives. La feria cunta con un Pregón realizáu por dalguna persona de reconocíu prestíu y amás, coronar a la Reina de les Fiestes y les Dames d'Honor, que van tener una vixencia d'un añu. Mientres les fiestes y peles nueches soltar del típicu "toru de fueu", artefautu pirotéunicu en forma de toru, qu'espulsa pequeños cohetes o "ratuques", que faen correr a los qu'alleguen a guardalo.
Nel entamu de les fiestes, produzse l'encendíu del allumáu ya inauguración del Recintu Ferial, invitación a tol pueblu a una Copa na Caseta Municipal y entrega de premios correspondientes a la caseta meyor engalanada; desenvolviéndose darréu toles actividaes programaes pa tolos públicos.[71]
Día de la Pureza
El 8 d'avientu tien llugar el Día de la Inmaculada, tamién llamáu “La Pureza”, por procesionar la Purísima Concepción.
La fiesta de la Inmaculada celebrar en Umbrete dende'l sieglu XVII. La imaxe de talla que tien el so altar na ilesia ye d'autor anónimu y piénsase que puede datar del sieglu XVII, anque retocada darréu. La hermandá de la Purísima Concepción data siquier del añu 1731, cuando l'arzobispu D. Luis de Salcedo aprobó-y nuevu regles, que entá se caltienen. Nel sieglu XIX la hermandá continua colos sos actos y cultos calteniéndose diversos rexistros d'hermanos, siendo esta fiesta'l gran dia del iviernu pal pueblu d'Umbrete. Mientres el sieglu XX el cuidu de la Virxe, pasu y simpecado, esti postreru una bona pieza bordada en plata sobre terciopelu azul a finales del sieglu XVIII, pasó a tar al cargu de la familia de la maestra Concepción de la Rosa. Últimamente estrenóse un nuevu pasu en plata de llei, realizáu por Orfebrería Maestrante y donáu pola familia de Manuel Ruiz García. Una cosa bien guapa que se faía d'antiguo, ye que la viéspora de la fiesta, pela nueche, la xente dexaba encendida una lluz na puerta de la so casa, como símbolu d'espera o vixilia de la Virxe, costume que siguen calteniendo delles families y que-y daba un aspeutu bien guapu a les nueses cais. Que se recuerde, siempres hubo procesión, fueos, toru, etc. Los principales cultos que la Hermandá tribúta-y a la Celestial Princesa son, la Octava los díes previos al día 8 d'avientu y na so Festividá Solemne Función y Procesión. La devoción a la Inmaculada ta bien enraigonada n'España, pero especialmente n'Andalucía. En 2004, coincidiendo col 150º aniversariu de la proclamación del dogma, esta hermandá procesionó de forma estraordinaria'l día 6 del mes de xunu.
Fala umbreteña
En Umbrete, al igual qu'en gran parte d'Andalucía, predomina la fala del andaluz, una variedá o dialeutu del español que los sos matices orales son tamién usaos en variada midida n'Estremadura, Murcia, Canaries y América. Amás, pueden reparase delles traces carauterístiques de la rexón y otros de nivel más llocal, pos la fala andaluza nun ye homoxénea, y cada nucleu de población presenta delles pequeñes diferencies fonétiques colos demás. Los matices diferenciales son manifestaos puramente na espresión oral, yá que na escritura nun se presenten repercusiones, anque sí hai influencies nel nivel léxicu-semánticu y en delles construcciones morfosintáctiques.
Esta diferencia na oralidad en Umbrete ye frutu de la historia y la cultura rexonal y ye consideráu por dalgunos como un patrimoniu heredáu.
En Umbrete hai una serie de traces fonétiques comunes, relativamente aceptaos por toles clases sociales, que dexen estremar por aciu la espresión oral a los umbreteños ante falante d'otres llingües o dialeutos. Les principales traces fonétiques del andaluz utilizaos en Umbrete son:[72]
- Cecéu, predominante principalmente nel sur y l'oeste d'Andalucía. Ta estendíu por toles clases sociales del pueblu, que lo acepten como daqué propiu de la fala umbreteña. Estremar del seséu, más habitual n'otres rexones d'Andalucía.
- Aspiración de la /s/ final de sílaba (implosiva), sustituyendo la /s/ por una aspiración nidia o llegándola a suprimir. Davezu ta acompañada de guañada o duplicación de la consonante que sigue a la s, ente que ye frecuente que nun s'aspire la /s/ final d'una pallabra si la pallabra que sigue empieza con vocal.
- Yeísmu. Nun ye esclusivu d'Andalucía, sinón que ta estendíu práuticamente por tol dominiu hispanofalante. Sicasí, en conceyos próximos como Bollullos de la Mitación, Benacazón, Olivares o Salteras sigue pronunciándose mayoritariamente la ll, a diferencia de la inmensa mayoría d'l'españoles.
- Igualación de /l/ y /r/ implosivas (finales de sílabes). En final de pallabra inclusive se lleguen a suprimir dambes consonantes. Esti fenómenu ye común tamién en munchos otros llugares d'España.
- Aspiración nidia de la /x/, mesma d'Andalucía Occidental.
- Pronunciación fricativa de la ch, llegando a sonar como la ch francesa, la sh inglesa o la sch alemana. A diferencia de los anteriores, esti fenómenu ye llargamente refugáu en niveles cultos.
- Aspiración de la h procedente de f llatina inicial. Tamién ye común en niveles culturales baxos.
- Perda de consonantes finales y de la /ð/ intervocálica ya inicial. Ye común en toa Andalucía, tantu en niveles cultos como coloquiales.
- Velarización de la b y de la h nes secuencies bue- y hue-. Nun ye esclusivu del andaluz, y ye consideráu como coloquial y, inclusive, vulgar.
Nel nivel morfosintácticu, hai delles variaciones respeuto al español estándar que nun alterien la comunicación, pero que s'identifiquen tamién cola fala andaluza. Por casu, de resultes de la supresión de la -s final de les formes verbales, utilícense los pronomes personales de forma bien frecuente, dacuando redundante. Tamién ye habitual l'usu del pronome ustedes en llugar de vós, inclusive calteniendo la segunda persona del plural na conxugación verbal. Coles mesmes, dase la sustitución de vos por se, pero ye consideráu de nivel coloquial o, inclusive, vulgar.[72]
Nel nivel léxicu-semánticu hai munches pallabres y espresiones propies del pueblu, pero munches d'elles van perdiendo porque yeren mesmes de los ambientes rurales antiguos.[72]
Tresporte y comunicaciones
Nos dos últimes décades doblóse la población residente en Umbrete, pero non asina'l númberu de puestos de trabayu na llocalidá, polo cual munchos de los residentes en Umbrete treslládense diariamente a la capital y otres llocalidaes de la contorna a realizar les sos xeres profesionales. El mediu de tresporte más utilizáu ye l'automóvil priváu.
- Regulación del tráficu urbanu
L'artículu 7 de la Llei sobre Tráficu, Circulación y Seguridá Vial aprobáu por RDL 339/1990 atribúi a los conceyos unes competencies abondes pa dexar, ente otres, la inmovilización de los vehículos, la ordenación y el control del tráficu y la regulación de los sos usos.[73]
- Parque de vehículos de motor
Umbrete cunta con un parque automovilísticu con un ratio d'un automóvil por cada 2,70 habitantes, que ye inferior a la ratio de la provincia de Sevilla que ye de 2,18 habitantes por automóvil, acordies colos datos esistentes na base de datos del Anuariu Económicu d'España 2009, publicáu por La Caixa. Nestos mesmos datos repara un eleváu parque de camiones y furgonetes lo qu'indica un gran númberu de tresportistes de mercancíes autónomos o en pequeñes empreses o cooperatives y un importante trasiegu d'estos vehículos pela ciudá.
Tipu de vehículu | Cantidá |
Automóviles | 2.722 |
Camiones y furgonetes | 528 |
Otros vehículos | 938 |
Total | 4.188 |
- Tresporte de viaxeros per carretera
Umbrete pertenez al Consorciu de Tresporte Metropolitanu del Área de Sevilla, que ye una entidá de derechu públicu de calter asociativu y dotada de personalidá xurídica.[75] Esti Consorciu tien establecida una llinia regular de viaxeros n'autocar d'Umbrete a la estación d'autobuses allugada en Plaza d'Armes de Sevilla y hai otru serviciu regular de viaxeros por aciu microbuses que conecten dellos pueblos del Aljarafe. Coles mesmes hai concedida cuatro llicencies de taxis.
Servicios públicos
P'atender les necesidaes domésticu y económicu, suministrar nel conceyu diversos servicios públicos de tipu enerxéticu y ambiental.
- La lletricidá ye suministrada anguaño (2008) pola compañía Sevillana de Lletricidá Sevillana-Endesa. El consumu total d'lletricidá en 2006 foi de 18.186 kWh correspondiendo al residencial 12.758 kWh.[76]
- Pal suministru de los combustibles necesarios pa los medios de tresporte nun esiste nenguna gasolinera na llocalidá. Pa recargar combustible los usuarios tienen que movese a les gasolineres de poblaciones cercanes de la contorna.
- Nun esisten instalaciones d'enerxía eólica pero sí hai bastantes viviendes unifamiliares con instalaciones d'enerxía solar.
- El suministru d'agua potable ye xestionáu pola empresa pública Aljarafesa de forma acomuñada coles demás poblaciones del Aljarafe. Les agües residuales son trataes nuna depuradora.
- La xestión de los residuo sólidos urbanos d'Umbrete realizar la Mancomunidá pa la Xestión de los R.S.O. Guadalquivir que tien la so sede en Sanlúcar la Mayor y que'l so oxetivu ye la eliminación y recoyida de les refugayes y residuos sólides urbanos xeneraos nos conceyos qu'integren la mancomunidá del Aljarafe, de la cual Umbrete forma parte. Esta empresa tien instalaos dellos "puntos ecolóxicos" con tres tipos de contenedores pal reciclaxe de los residuos que s'estremen pol so color: verde para vidriu; azul para papel y cartón; y mariellu para envases metálicu, plásticos, tetrabriks. Tamién cunta con un puntu llimpiu nel cual hai dellos contenedores pal reciclaxe d'otros productos como aceite, chatarra electrónica, bateríes o piles.
Bienestar social
Educación
La infraestructura educativa en Umbrete consta d'un colexu priváu de Preescolar, un colexu d'Educación Primaria onde taben escolarizaos nel cursu 2006/2007 un total de 381 neños y dos institutos d'Educación Secundaria onde había matriculaos un total de 545 alumnos. Pa estudiar bachilleratu y ciclos de formación profesional los mozos treslladar a otros institutos de la contorna, principalmente en Sanlúcar la Mayor, o a la capital Sevilla. Tamién esiste na llocalidá un centru priváu d'estudios medios. Como educación ensin reglar figura la que s'imparte nel centru cívicu a distintos coleutivos.[77]
Sanidá
Umbrete, pertenez al distritu sanitariu del Aljarafe y cuenta con un Centru de salú inauguráu en febreru de 2005[78] nel barriu de los Pintores, xestionáu pol Serviciu Andaluz de Salú (SAS) y nel qu'hai una plantía de 4 médicos de familia y 3 enfermeros. Pa les especialidaes médicu y hospitalariu derívense los pacientes al hospital alcordáu de San Juan de Dios de Bormujos o n'otros casos al hospital Virxe de la Rosada de Sevilla. Pa espachar les melecines necesaries pa la población esiste una oficina de farmacia na llocalidá.
Dende la Delegación de Sanidá del Conceyu desenvuélvense iniciatives y campañes de prevención y promoción de la salú, según proyeutos de meyora de la calidá de vida de la comunidá.
Servicios sociales
Los servicios sociales que s'ufierten en Umbrete inclúin la prestación de los servicios de proteición, tutela y promoción social de persones o grupos de población más desfavorecida, tantu dende l'ámbitu llocal, de la Comunidá Autónoma o d'entidaes privaes benéfiques, tales como Cáritas, Cruz Roxa o otres ONG.
Los Servicios Sociales Comuñales tán xestionaos pel Área d'Igualdá y Servicios Sociales del Conceyu y creóse un Conseyu Llocal de Servicios Sociales pa coordinar a tolos organismos qu'intervienen nesta Área. Los Servicios Sociales Especializaos atienden les necesidaes más concretes y estrémense na atención a los siguientes coleutivos de población: tercer edá, discapacitaos, infancia y familia, persones ensin llar, drogodependientes y inmigrantes.[79]
Deportes
- Ciudá deportiva Manuel Ruiz Vargas
Umbrete cuenta con nueves y modernes instalaciones deportives que tienen una superficie de 62.000 metros cuadraos, que les converten n'unu de los mayores complexos deportivos con calter municipal d'Andalucía. La ciudá deportiva lleva'l nome del umbreteño Manuel Ruiz Vargas, precursor del fútbol nel conceyu. De les sos instalaciones destaquen:[80]
- Pabellón cubiertu con pista polideportiva y grada pa más de 500 espectadores.
- Piscina de branu de 50 metros, más 3000 m² de zona verde y restorán.
- 4 pistes de pádel, 2 de tenis y 3 polideportivas.
- Un campu de fútbol de verde natural.
- Una pista d'atletismu de 6 cais y grada pa más de 500 espectadores.
- Un campu de fútbol de verde artificial, grada pa más de 500 espectadores.
- Piscina cubierta climatizada de 25×12 m.
- Ximnasiu de 1.200 m².
- Entidaes deportives
Na llocalidá tán constituyíes les siguientes entidaes deportives que participen nos torneos y campeonatos de les categoríes a les que pertenecen:[81]
Club de Pesca El Miagón
|
Racing Sport Motos |
Umbreteños destacaos
- Juan Campelo y Allueva (1814-1887) Sacerdote y teólogu. Foi caderalgu de Química Xeneral y vicerrector de la Universidá de Sevilla. Asistió como teólogu consultor en 1869 al Conciliu Vaticanu I, que presidía'l Papa Pío IX, nel que se promulgó'l dogma de la infalibilidad papal. Foi académicu en 1887 de la Real Academia Sevillana de Bones lletres. En Umbrete, onde naciera, dedicóse-y un homenaxe en 1962 coincidiendo col Conciliu Vaticanu II y afayóse una placa conmemorativa na paré de la Torre Campanariu de la Ilesia que mira al Arcu.[82]
- Federico Amores Sousa (1837- ) Militar. Nació en Umbrete. Algamó'l grau de coronel d'artillería dempués de destacar na represión del llevantamientu popular qu'hubo en Madrid en 1866. Foi profesor de l'Academia Militar d'Artillería mientres siete años. Concediéronse-y delles de les condecoraciones más valoraes de la dómina. En 1921 el rei Alfonso XIII creó'l títulu nobiliariu de Condes de la Torre del Guadiamar a favor de Federico Amores y Ayala, fíu de Federico Amores Sousa.[83]
- Antonio Illanes Rodríguez (1901-1976) Escultor. Nació en Umbrete y dende neñu empezó a destacar nel trabayu de la madera. Estudió na seición de Belles Artes de la Escuela d'Artes y Oficios de Sevilla y ganó en 1927 el primer premiu d'escultura del Atenéu de Sevilla, recibiendo en 1929 la imposición de la Orde Civil pol rei Alfonso XIII, pol so trabayu mientres la Esposición Iberoamericana 1929. Darréu amplió les sos conocencies en Madrid y París. Al trabayu de la madera hai qu'añader la so gran maestría al trabayar la folla y l'escayola. Illanes, como imaginero, sentía gran almiración polos maestros del Barrocu. Apoderaba perfectamente les téuniques, amás de la piedra, mármol o bronce, amás de la madera policromada, siendo amás un gran retratista. En 1942 llogró'l primer premiu na Esposición d'Arte Sacro celebrada en Madrid pol Cristu de les Agües y en 1974, recibió'l nomamientu d'Académicu de la Universidá de Belles Artes "Santa Isabel d'Hungría", amás de recibir la Gran Cruz d'Alfonsu X el Sabiu.[84]
- Antonio Saláu Moreno (1834-1900). Médicu y docente. Foi caderalgu na Escuela Llibre de Medicina de Sevilla, trabayó como médicu en Valverde antes de ser docente. En Sevilla esiste una cai denomada Antonio Saláu nel so honor. Perteneció al bandu republicanu amosando una actitú progresista naquella dómina.[85].
- José Manuel Trigu Cutiño (1935- .....) Caderalgu de la Universidá de Sevilla. Estudió Maxisteriu y dempués d'exercer unos años como maestru incorporóse como profesor na antigua Escuela de Maxisteriu de Sevilla, depués reconvertida en Facultá de Ciencies de la Educación. Llogró la cátedra de Didáctica de la Llingua y la Lliteratura. Xubilar en 2006 al cumplir 70 años. Publicó dellos llibros y artículos sobre temes educatives, ente los que destaquen: El neñu de güei ante'l cuentu, Cuentos y xuegos de los primeros trazos y La fala de los neños de Sevilla.[86]
Ver tamién
- Palaciu arzobispal d'Umbrete
Referencies
- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ «Institutu d'Estadística y Cartografía d'Andalucía. TORCA - Umbrete (Sevilla)» (castellanu). Consultáu'l 26 d'ochobre de 2017.
- 1 2 «Umbrete», en Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía, Institutu d'Estadística d'Andalucía. Consultáu'l 10 de xineru de 2009
- ↑ La densidá de población foi calculada a partir de los datos de población (INE, 2008) y del datu d'estensión del términu municipal en 2003 qu'apaez en «Umbrete», en Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía, Institutu d'Estadística d'Andalucía.
- ↑ Diputación Provincial de Sevilla (ed.): «Municipio de la provincia de Sevilla. Datos xeográficos». Archiváu dende l'orixinal, el 10 de xunu de 2008. Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Umbrete: la Osca de los turdetanos (500 - 206 e.C.)». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 10 de xineru de 2009.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Una villa romana llamada Umbretum (206 e.C. – 425)». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 21 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete: Reconquistar cristiana y el repartimientu. Umbrete, señoríu arzobispal (1248 - 1492). Consultáu'l 10 de xineru de 2009
- ↑ «Heráldica d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'avientu de 2009. Consultáu'l 18 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «El miagón, símbolu d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'avientu de 2009. Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ Fueya 984 del Mapa Topográficu Nacional, Institutu Xeográficu Nacional (1988). Consultáu'l 21 de xineru de 2009.
- ↑ Fueya 983 del Mapa Topográficu Nacional, Institutu Xeográficu Nacional (2003). Consultáu'l 21 de xineru de 2009.
- ↑ Fueya 1001 del Mapa Topográficu Nacional, Institutu Xeográficu Nacional (2004). Consultáu'l 21 de xineru de 2009.
- ↑ Conceyu de Mairena del Aljarafe. Descripción entorno físicu-biótico. Universidá de Sevilla. Grupu de Teunoloxía Educativa. Consultáu'l 28 de xineru de 2009.
- ↑ irnase.csic.es (ed.): «Dato climatolóxicos de la contorna del Aljarafe». Consultáu'l 23 de xineru de 2009.
- ↑ Clasificaciones climátiques, Universidad Rey Juan Carlos. Y. S. de CC. Esperimentales y Teunoloxía. Departamentu de Física. Consultáu'l 28 de xineru de 2009.
- ↑ Clasificación de Köppen, Universidad Rey Juan Carlos. Y. S. de CC. Esperimentales y Teunoloxía. Departamentu de Física. Consultáu'l 28 de xineru de 2009.
- ↑ derechu.com (ed.): «Estación Depuradora d'Agües Residuales Guadalquivir EDAR Palomares del Río». Consultáu'l 23 de xineru de 2009.
- ↑ WWF/Adena (payares de 1001). Depuración d'agües na contorna de Doñana. Consultáu'l 28 de xineru de 2009.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Dato xeográficos d'Umbrete y la so redolada». Archiváu dende l'orixinal, el 19 de payares de 2009. Consultáu'l 24 d'avientu de 2008.
- ↑ El País (España) (ed.): «Crónica de los hinchentes sufiertos nes provincies de Sevilla y Huelva» (16 de payares de 1983). Consultáu'l 24 d'avientu de 2008.
- ↑ abcdesevilla.es (España) (ed.): «Van Afaer el Majalberraque pa evitar hinchentes» (6 d'agostu de 2008). Consultáu'l 24 d'avientu de 2008.
- ↑ sevillainfo.com (ed.): «Conxuntu monumental de Valencina de la Concepción». Consultáu'l 25 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Tartessos: La Edá del Bronce final evolucionáu (1.200 – 500 e.C.)». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 18 de xineru de 2009.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «La Osca de los turdetanos. Historia d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 25 d'avientu de 2008.
- ↑ Xunta d'Andalucía. Cultura, Museos (ed.): «Conxuntu arqueolóxicu d'Italica». Consultáu'l 23 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Ombret: Una Alquería musulmana». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 23 de dicembre de 2008.
- ↑ Jordi González. Al-Colar La Revista Cultural d'Umbrete (ed.): «Pasaje de la Historia Umbreteña. La concreción d'un pueblu: la Carta Puebla (2ª Parte)». Archiváu dende l'orixinal, el 30 de payares de 2015. Consultáu'l 23 de dicembre de 2008.
- ↑ Antequera Luengo, Juan José (1987). El Señoríu Arzobispal d'Umbrete. Conceyu d'Umbrete., páx. 19.
- ↑ Antequera Luengo, Juan José (1987). El Señoríu Arzobispal d'Umbrete. Conceyu d'Umbrete..
- ↑ Esti párrafu ta traíu de la páxina Desamortización de Wikipedia.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Edad Contemporánea. De la enayenadura señorial hasta los nuesos díes.». Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'avientu de 2009. Consultáu'l 25 d'avientu de 2008.
- 1 2 3 4 Castro Prieto, Juan (2009). Memoria d'un tiempu que nunca esistió, Umbrete (1931-1939). Conceyu d'Umbrete..
- ↑ Nicolás Sales. Sevilla foi la clave,(Historia de la Guerra Civil en Sevilla).. Editorial Castillejo.
- 1 2 Conseyería de Gobernación de la Xunta d'Andalucía (1994). Decreto 21/1994, de 1 de febreru, pol que s'aprueba la segregación de parte del términu municipal de Bollullos de la Mitación (Sevilla) pal so posterior agregamientu al d'Umbrete (Sevilla). Boletín Oficial de la Xunta d'Andalucía, nᵘ 16 de 10-2-1994. Consultáu'l 10 de xineru de 2009
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Dato xeográficos d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 19 de payares de 2009. Consultáu'l 24 d'avientu de 2008.
- ↑ Aljarafesa (ed.): «Mancomunidá de Conceyos del Aljarafe». Archiváu dende l'orixinal, el 19 d'avientu de 2008. Consultáu'l 30 de dicembre de 2008.
- ↑ Aljarafesa (ed.): «Aljarafesa». Archiváu dende l'orixinal, el 19 d'avientu de 2008. Consultáu'l 30 de dicembre de 2008.
- ↑ Periódicu abc (ed.): «La esplosión d'uan pirotéunica d'Umbrete en 1989» (4 de xunu de 2010). Consultáu'l 4 de xunu de 2010.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística, España (INE) (ed.): «Evolución del censu dende 1901, Umbrete». Consultáu'l 17 d'avientu de 2008.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística, España. (ed.): «Revisión del Padrón municipal 2007. Datos por conceyos. Población por sexu, conceyos y edá (grupos quinquenales). Umbrete». Consultáu'l 12 de dicembre de 2008.
- ↑ Xefatura del Estáu. BOE nᵘ 147/1985 (España) (ed.): «Ley Orgánica 5/1985, de 19 de xunu, del Réxime Eleutoral Xeneral. Art. 169.» (1985). Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ Taller d'integración social (2005). Umbrete, to. Corporaciones democrátiques dende 1979. Conceyu d'Umbrete. Delegación de Turismu y Fiestes.
- ↑ Periódicu El Pais España (ed.): «Resultaos Eleiciones Municipales 2011. Umbrete». Consultáu'l 13 de xunu de 2011.
- ↑ Conceyu de Sevilla (ed.): «Presupuestu municipal de gastos pa 2007». Archiváu dende l'orixinal, el 30 de xunu de 2010. Consultáu'l 24 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Área de cultura del Conceyu d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'avientu de 2009. Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ Consejería de Gobernación, Xunta d'Andalucía. (ed.): «Emergencia 112». Archiváu dende l'orixinal, el 23 d'avientu de 2009. Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ Colexu de procuradores d'España (ed.): «Demarcación del partíu xudicial nᵘ 3 de Sevilla». Consultáu'l 20 d'avientu de 2008.
- ↑ Xunta d'Andalucía. Conseyería d'Economía y Facienda IAE (ed.): «Evolución d'Encuesta de Población Activa n'Andalucía. 2º trimestre 2009». Archiváu dende l'orixinal, el 8 d'abril de 2010. Consultáu'l 27 d'agostu de 2009.
- ↑ prodetur.es (ed.): «Ficha municipal anuariu estadística. Umbrete». Consultáu'l 30 d'avientu de 2008.
- ↑ Institutu d'Estadística d'Andalucía.Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía fechaaccesu= 1 de febreru de 2009 (ed.): «Agricultura en Umbrete . Añu 2007».
- ↑ Xunta d'Andalucía. Institutu d'Estadística (ed.): «Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía. Umbrete (TORCA)» (2006). Consultáu'l 19 d'avientu de 2008.
- ↑ lavelane.es (ed.): «Correspondencia oficial ente les antigües midíes de toles provincies españoles coles métriques llegales de conformidá cola Real Orde del 9 d'avientu de 1852, publicada na La Gaceta de Madrid el 28 de mayu del mesmu añu.». Consultáu'l 20 d'avientu de 2008.
- ↑ club.teelpolis.com/nachoben/Arquiteutura rural/Faciendes /Umbrete (ed.): «Hacienda d'olivar». Archiváu dende l'orixinal, el 21 de febreru de 2009. Consultáu'l 27 d'avientu de 2008.
- ↑ Xunta d'Andalucía. Noticies (ed.): «Crónica de la inauguración de les nueves instalaciones de la Cooperativa Virxe de Loreto». Consultáu'l 18 d'avientu de 2008.
- 1 2 La Caixa (ed.): «Anuariu Económicu d'España 2008 La Caixa (Umbrete)». Archiváu dende l'orixinal, el 22 de febreru de 2009. Consultáu'l 3 de febreru de 2009.
- ↑ Taller d'integración social (2005). Umbrete, to. Censu d'emperezas instalaes en Umbrete. Conceyu d'Umbrete. Delegación de Turismu y Fiestes.
- ↑ Diariu de Sevilla (ed.): «Umbrete va aprobar mañana un PGOU con más de mil viviendes previstes» (21 d'ochobre de 2008). Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ paginasamrillas.es (ed.): «entidá bancaries en Umbrete». Consultáu'l 30 d'avientu de 2008.
- ↑ sevillainfo.com (ed.): «Gastronomía d'Umbrete». Consultáu'l 31 de dicembre de 2008.
- ↑ agendaempresa.com (ed.): «Crónica de la feria del mostiu d'Umbrete de 2005» (7 de febreru de 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 1 d'avientu de 2008. Consultáu'l 19 d'avientu de 2008.
- ↑ Aunamiento d'Umbrete (ed.): «Iglesia de La nuesa Señora de Consolación». Archiváu dende l'orixinal, el 28 de mayu de 2009. Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ Diariu de Sevilla (ed.): «xardinos.html Restauración del Palaciu Arzobispal y llume de los xardinos» (2 d'avientu de 2008). Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ portalumbrete.com (ed.): «Les cruces de términu». Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ Universidad Popular d'Umbrete (ed.): «Universidad Popular d'Umbrete». Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Treme social d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de marzu de 2009. Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ Asociación cultural Al-Colar (ed.): «Al-Colar. revista cultural d'Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 31 de xineru de 2009. Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ Taller d'integración social (2005). Fiestes llocales y costumes populares d'Umbrete. Conceyu d'Umbrete. Delegación de Turismu y Fiestes.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Semana Santa en Umbrete». Archiváu dende l'orixinal, el 11 d'abril de 2009. Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ fiestasdeanadlucía.com (ed.): «Romería de la Rosada d'Umbrete». Consultáu'l 28 de dicembre de 2008.
- ↑ fiestasdeandalucia.com (ed.): «Feries y Fiestes patronales de san Bartolomé d'Umbrete». Consultáu'l 29 d'avientu de 2008.
- 1 2 3 Trigu Cutiño, José Manuel (6-5-2006). Carauterística de la fala andaluza en Umbrete, en II Alcuentru Internacional Alquerías y Pueblos del Aljarafe. Umbrete: Conceyu d'Umbrete y Departamentu de Xeografía de la Universidá de Sevilla. Consultáu'l 25 de xineru de 2009.
- ↑ Direición Xeneral de Tráficu (ed.): «Ley de Tráficu, Circulación y Seguridá Vial». Archiváu dende l'orixinal, el 13 d'ochobre de 2009.
- ↑ La Caixa (ed.): «Anuariu Económicu d'España 2009 La Caixa (Umbrete)». Consultáu'l 27 d'agostu de 2009.
- ↑ Consorciu Metropolitanu del Área de Sevilla (ed.): «Consorciu Metropolitanu del Área de Sevilla». Archiváu dende l'orixinal, el 25 d'avientu de 2008. Consultáu'l 30 d'avientu de 2008.
- ↑ Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía. Institutu d'Estadística d'Andalucía (ed.): «Peracabo d'enerxía llétrica 2006». Consultáu'l 30 d'avientu de 2008.
- ↑ prodetur.es (ed.): «Ficha municipal anuariu estadísticu. Umbrete». Consultáu'l 30 d'avientu de 2008.
- ↑ Consejería de Salú, Xunta d'Andalucía (21 de febreru de 2005). «Salú ameyora l'atención primaria na provincia de Sevilla con un nuevu centru de salú en Umbrete». Consultáu'l 23 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Delegación d'Igualdá y Servicios Sociales». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'avientu de 2009. Consultáu'l 31 d'avientu de 2008.
- ↑ intergeneraciones.com (ed.): «Reseña de la ciudá deportiva d'Umbrete». Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ Conceyu d'Umbrete (ed.): «Treme social del conceyu». Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'avientu de 2008. Consultáu'l 28 d'avientu de 2008.
- ↑ Francisco Amor Martínez (Sevilla) rcumariacristina.com (ed.): «Les hermandaes d'Umbrete». Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ genall.net (ed.): «Árbol xenealóxicu de los Condes de la Torre del Guadiamar». Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ artesacro.org (ed.): «Biografía d'Antonio Illanes Rodríguez». Consultáu'l 14 d'avientu de 2008.
- ↑ Yáñez Polo, Miguel Ángel y Mesa García, José Antonio (2000 y 2001). Diariu de Sevilla. Sevilla: Sevilla Recuperada (Fascículos).
- ↑ dialnet.unirioja.es (ed.): «Porducción lliteraria de José Manuel Trigu Cutiño». Consultáu'l 29 d'avientu de 2008.
Bibliografía
- Taller d'integración social (2005). Umbrete, to. Conceyu d'Umbrete. Delegación de Turismu y Fiestes.
- Antequera Luengo, Juan José (1987). El Señoríu Arzobispal d'Umbrete. Estudiu Socioeconómico. Conceyu d'Umbrete.
- Castro Prieto, Juan (2009). Memoria d'un tiempu que nunca esistió. Umbrete (1931-1939). Conceyu d'Umbrete. D.L.: SE-5931-2009.
- Madoz, Pascual (1845-1850), «Umbrete», Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16 tomos, Madrid: Establecimiento literario-tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti.
- Varios autores. Direutor: Javierre, José María (1990). Gran Enciclopedia d'Andalucía. Promociones Culturales Andaluces S.A.
- Varios autores. Direutor: Mellado, Juan de Dios (2004). Enciclopedia Xeneral d'Andalucía. C&T Editores.
Enllaces esternos
- Umbrete n'OpenStreetMap.
- «Umbrete», en Sistema d'Información Multiterritorial d'Andalucía, Institutu d'Estadística d'Andalucía.