Tiempos prehispánicos

Tijuana foi poblada orixinalmente polos kumiai (k'miai) o los tipai (Alta California) y ipai (Baxa California) una de les families indíxenes que xunto colos cucapá, paipai, y kiliwa, poblaron el norte de la península de Baxa California. El términu Kumiai significa "los que s'enfrenten a l'agua d'un cantil".^[9] Los kumiai consisten en dos grupos rellacionaos: los ipai y los tipai. Les tierres tradicionales de los dos grupos costeros quedaron dixebraes aproximao pel ríu San Diego: el nortizu ipai (estendiéndose dende Escondíu hasta'l llagu Henshaw) y el suriegu tipai (incluyendo Llaguna Mountains, Ensenada y Tecate). Una opinión sostién que'l Tipai-Ipai históricu remaneció hai 1000 años, anque una "cultura proto-Tipai-Ipai" fuera establecida per cerca del añu 5000 AC.^[10]

Dómina de les grandes esploraciones

El primer esplorador européu que saleó frente a les mariñes de lo que güei ye'l conceyu de Tijuana foi Juan Rodríguez Cabrillo, quien partió del puertu d'Ensenada, Baxa California, Méxicu, aldu al norte y dempués de navegar seis díes, del 23 al 28 de setiembre de 1542, aportó a la badea de San Diego California.

Los primeros esploradores
Juan Rodríguez Cabrillo.	Frai Junípero Serra.

El primer européu que punxo pie nel güei conceyu de Tijuana foi'l padre misioneru Frai Junípero Serra, en 1769. Nel diariu de Frai Junípero Serra esiste la siguiente anotación:

«Día 1 de xunetu, sábadu, octava de San Juan Bautista, viéspora —y en la nuesa Orde, ayunu— de la Visitación de María Santísima nuesa señora, entamemos al amanecerín nuesa última xornada [...] vimos na vera de la paraxa del puertu —non lloñe de la so boca— onde taben dando fondu los dos paquebotes San Carlos y San Antonio [...] Asina foi nuesa llegada con salú de toos, felicidá y contentu al famosu y deseyáu [puertu de San Diego].»^[11]

La última xornada del padre Serra antes de llegar a la boca (Badea de San Diego) onde taben les naves, pasar na rexón onde ta asitiada la ciudá de Tijuana. En dicha dómina la rexón que güei correspuende a California, Oregón y Arizona (EE.XX.), tamién yeren parte de la Nueva España.

Fundación de Tijuana

En 1829, casi al rematar la dómina misional y 9 años dempués de consolidada la Independencia, José María Echendía, gobernador de les Californies, concedió a Santiago Arguello Moraga el ranchu Tijuana,^[12] superficie de seis sitios de ganáu mayor, equivalente a 10 000 hectárees.

En 1846, por cuenta de la guerra Méxicu - Estaos Xuníos, empecipia la Marina de guerra d'Estaos Xuníos la invasión de Les Californies. La llucha que se desamarró, obligó a Méxicu a axustar la forma de concluyir la catástrofe; la disyuntiva yera aceptar la paz o siguir la guerra.

Una vegada robláu l'armisticiu, l'atención centrar n'afitar les nueves llendes. Méxicu, en consultando al Congresu y a los gobiernos de la República, viose obligáu a roblar el Tratáu de Guadalupe-Hidalgo el 2 de febreru de 1848, perdiendo más de la metá del so territoriu, incluyíos Alta California, Arizona, Nuevu Méxicu y Texas.

Consecuencia de too ello y de la solución que se dio al allugamientu del puertu de San Diego, foi que Tijuana quedó como frontera con California, razón a la que debe'l so posterior desenvolvimientu.

El 2 de xineru de 1864 (fecha propuesta y almitida por Magdaleno Roble Sánchez), Tijuana ingresó a la historia por derechu propiu.^[13] Foi a principios de mayu de 1911, cuando la población que por esi entós cuntaba con menos de 100 cases, foi tomada por asaltu por un grupu de mexicanos y estranxeros, na so mayoría anglosaxones, comandados polos hermanos Flores Magón, que teníen la intención de faer de Baxa California una república socialista al amparu del Partíu Lliberal Mexicanu qu'ellos fundaren. Los habitantes de Tijuana y del restu del estáu sintiéronse afrellaos polos que llamaron filibusteros y se aprestaron a lluchar contra ellos. Nesti procesu de llucha, dempués de delles escaramuzas nes cualos nun faltaron los muertos, los llamaos filibusteros tornar a los Estaos Xuníos meses dempués al fracasar el so intentu d'independizar Baxa California de Méxicu pa proclamar la que fuera la primer república socialista del mundu.^[14]

Tijuana, afitamientu como ciudá nel sieglu XX

Avenida transitada nel centru de Tijuana.

Nel añu 1924, establecióse l'Hipódromu de Tijuana y el Foreign Club.^[15] En 1927 establecióse'l complexu turísticu "Compañía Mexicana d'Agua Caliente". El 9 de xunu del siguiente añu inauguróse El Casino d'Agua Caliente. A este asistieron políticos, empresarios, y artistes de la naciente industria del cine californianu.^[16]

El 15 d'ochobre de 1925, el presidente Plutarco Elías Calles, alzó en pueblu la congregación de Tijuana na que se nomó Zaragoza al pueblu y Tijuana al conceyu, pero, esto nun se consolidó por problemes burocráticos y entós nomóse Conseyu Municipal. Foi hasta 1929 cuando dexó de ser conseyu y de llamase Zaragoza pa tresformase en Delegación Municipal.^[17]

En 1935 el xeneral Lázaro Cárdenas clausuró'l Casino d'Agua Caliente y el Foreing Club, al decretar prohibida la operación de casinos en tol país. Años dempués el xeneral decretó la Zona Llibre Parcial nel Territoriu Norte per diez años. Dos años dempués de la clausura, espropióse'l Centru Turísticu Agua Caliente pa establecer el Centru Escolar Industrial. Anguaño, nesti llugar atopa la Preparatoria Federal Lázaro Cárdenas, una de les preparatorias públiques más reconocíes de la ciudá.

Balta de ¨Juan Soldado¨ nel Panteón #1 de Tijuana, que ye visitáu por migrantes como símbolu de bona suerte.

El 16 de febreru de 1938, desamarróse un motín violentu nel centru de la ciudá. Más de mil persones protagonizaron una violenta revuelta. Estos intentaben acoradar al soldáu Juan Castillo Morales acusáu de violar y asesinar a la neña Olga Camacho. Los manifestantes amburaron el Palaciu Municipal y l'estación de Policía. A partir de les confuses circunstancies d'esti fechu y el posterior fusilamiento del soldáu, naz la lleenda urbana de Juan Soldado. Esi mesmu añu, inauguróse la plaza de toros "El Toréu de Tijuana".

Empreses maquiladoras establecíes en Tijuana y les ciudaes fronterices con EE. XX. na metá de la década de los sesenta.^[18]

El 26 d'abril de 1940 creóse'l predio llegal de la ciudá. Esi añu tamién s'empezar a esixir pasaporte a los mexicanos pa cruciar la llinia internacional Méxicu-Estaos Xuníos. En 1952, Baxa California convertir de territoriu a estáu llibre y soberanu. El 1 de mayu de 1954, empecipia les sos funciones el primer conceyu de la ciudá de Tijuana.

El 18 de xunetu de 1960, establecióse la repetidora de Telesistema (güei Televisa). D'esta manera, dicha empresa empieza una granible historia na ciudá. El mesmu añu poner en marcha'l proyeutu de construcción de la carretera escénica Tijuana-Ensenada. En 1965 empecipióse'l programa d'empreses maquiladores, una meyora pa la economía y el futuru de la ciudá, pos dende entós instaláronse unes 560 fábriques maquiladoras que dan emplegos y xeneren bienes d'esportación.

En 1970 inauguróse l'Aeropuertu Internacional Abelardo L. Rodríguez na delegación Mesa de Otay. Esi mesmu añu, una quema destruyó l'Hipódromu d'Agua Caliente, reinaugurado el 4 de mayu de 1974.

El 23 de marzu de 1994, Luis Donaldo Colosio Murrieta, candidatu del PRI a la presidencia de la República, foi asesináu nel suburbiu de Tijuana, Llombes Taurines, mientres un mitin de la so campaña. Esti tráxicu acontecimientu trescaló al país enteru.

Sieglu XXI: Renacimientu cultural y económicu

El día 29 de xineru de 2007, la ciudá llogró'l rangu d'Archidiócesis metropolitana o capital de provincia eclesiástica, nella mora'l arzobispu, la provincia eclesiástica abarca la totalidá de les diócesis de la península de Baxa California y parte del vecín estáu de Sonora. Tijuana crez a pasos aceleraos poles migraciones del sur de la República Mexicana escontra los Estaos Xuníos, y al nun llograr cruciar la frontera quedar a morar na ciudá. Esto provocó que la ciudá creza escontra'l sur y al este, lo cual da llugar a la unión de les ciudaes de Rosarito y Tecate cola de Tijuana.

A finales de 2008, Tijuana vio la lluz d'un muséu interactivo que la so temátiques principales son la ciencia y la teunoloxía. Dichu muséu adquirió'l nome de "El Trompu, Muséu Interactivo Tijuana".^[19] El muséu adquirió importancia dende la so creación, tantu qu'en 2015 foi consideráu unu de los 100 destinos imperdibles en Méxicu per parte de la Secretaría de Turismu.^[20]

Nel 2009 foi sede del Premundial Sub-17 de fútbol de la Concacaf, celebráu nel estadiu Caliente.^[21] En xunu de 2009 foi sede del Campeonatu Mundial de Voleibol Femenín Sub-18.^[22] En 2010 foi sede del Campeonatu Mundial Xuvenil de Taekwondo de 2010| de Taekwondo que se realizó del 3 de marzu al 9 de marzu d'esti 2010 nel Centru d'Altu Rendimientu, alcontráu al norte de la ciudá de Tijuana.^[23] Nel mes d'ochobre, realizóse un eventu históricu na ciudá, llamáu Tijuana Innovadora, onde delles persones famoses, como Larry King, Emilio Azcarraga, Ángel Germán Barajas Villa, Carlos Slim, Jimmy Wales (cofundador de Wikipedia) y Biz Stone (cofundador de Twitter), ganadores de premiu Nobel, como Robert Aumman, Mario Molina asistieron a esti eventu realizáu nel CECUT.

El 22 de xunu de 2011, ye titulada "Ciudá Heroica", pol Centenariu de la Toma de Tijuana per parte de los filibusteros en 1911, nel marcu de la Revolución Mexicana. Tamién en xunu, se delimitó el territoriu del Conceyu de Tijuana entendiendo dende la Presa'l Carrizu hasta l'Océanu Pacíficu.El 15 de xunetu del 2011, inaugurar na ciudá'l World Trade Center Tijuana, siendo este'l 5ᵘ na República Mexicana.

Dende 2012, viose na ciudá una renacencia cultural y turístico, gracies a la realización de diversos festivales que mientres tol añu xeneren una importante atraición de turismu de California, Nevada y Arizona, lo mesmo que de otros estaos de la República Mexicana. Destacó como una de les meyores ciudaes n'América Llatina pola so industria gastronómica. Amás foi sede de diversos eventos deportivos internacionales lo mesmo que de foros y congresos. En 2015, la ciudá llogró una gran derrama turística, tan solo nun fin de selmana llogró recaldar 13.5 millones de pesos, con un 75% d'ocupación hotelera en "Labor Day".^[24]

Clima

Fotografia aérea de Tijuana.

El clima de Tijuana ye semiárido (BSk según la Clasificación climática de Köppen) o mediterraneu secu, carauterizáu per branos principalmente secos y de templaos a templaos, ya iviernos nidios y húmedos. La temperatura medio añal ye de 17.5 °C y el réxime d'agües ye de payares a abril con un permediu de 251 mm añales.

La influencia marítima del océanu pacíficu tiende a caltener a les zones cercanes a la mariña con temperatures más fresques pel branu y templaes pel hibiernu a diferencia cola zona este de la ciudá onde les temperatures suelen ser más templaes mientres el branu. Les agües nun son bien abondoses y tán concentraes nos meses más frescos (de payares a abril), estes aníciense polos frentes y nubes qu'ingresen dende l'Océanu Pacíficu.

Les temperatures medies mensuales bazcuyen ente los 13 °C pel hibiernu a 22 °C pel branu, los meses más frescos son avientu y xineru onde les temperatures mínimes tán ente los 6 °C y 8 °C, y máximes ente los 16 °C y 20 °C; y los más calorosos son agostu y setiembre con temperatures máximes alredor de los 26 °C anque en delles ocasiones pueden superar los 30 °C, y mínimes nos 18 °C y 19 °C. Pol so allugamientu costera la ciudá tien un clima especialmente afeutáu pola corriente fría de California, y pol fechu de que la temperatura oceánico algama los sos máximos niveles branizos n'agostu y setiembre, y non en xunu y xunetu como socede nel interior de los continentes, debíu al lentu calentamientu que sufren les mases d'agua con al respective de les terrestres. Ye por esti fechu que'l final del branu y el principiu de la seronda ye comúnmente la dómina más templada de la ciudá (carauterística propia del clima mediterraneu, y n'especial na so versión californiana). Los vientos dominantes son de direición Noroeste y Sureste, con una velocidá media de 10 km/h, situación que se caltién casi constante a lo llargo del añu. Mientres la seronda y a principios de primavera, en delles ocasiones pueden presentase los Vientos de Santa Ana, esti fenómenu carauterizar por vientos fuertes, secos y calientes, provenientes del nordés, pasando pelos montes con direición al mar y pueden traer foles de calor penriba de los 30 °C, pero polo xeneral, na mayor parte del añu, les temperatures caltiénense templaes y les nueches fresques.

La presencia de furacanes nel norte de la península bajacaliforniana ye un fenómenu bien raru por cuenta de que la corriente fría de California caltién a les agües de la mariña significativamente más fríes causáu que los furacanes esténense antes de llegar a les mariñes del norte de la península.

Mientres los meses d'abril a xunu, un fenómenu meteorolóxicu suel traer una capa marina de nubosidad trayendo díes borrinosos y frescos principalmente nes zones costeres. Los meses con mayor númberu de díes estenos son xunetu, agostu, setiembre y ochobre.

Les xelaes son rares na ciudá, y les temperatures caltiénense templaes mientres tol añu, quitando les ocasiones en que los Vientos de Santa Ana traen aire caliente del continente y alcen la temperatura percima de los 30 °C.

N'avientu de 1967 rexistróse una nevada nel centru de la ciudá, y una nevica nel este de la ciudá en xineru de 2007. Y el 14 de febreru de 2008 una inusual nube iverniza provocó una nevada nes partes altes de los cuetos de la ciudá.^[25][26][27]

El 31 d'avientu de 2014 una nube iverniza provocó la cayida de nieve nes partes altes de la zona este de la ciudá.^[28][29]

La temperatura mínimo récor rexistrada na ciudá foi de -9.4 °C, ente que la más alta foi de 42.2 °C.

Parámetros climáticos permediu de Tijuana
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima absoluta (°C)	32.2	32.2	35.0	38.9	38.4	43.3	41.0	42.4	48.2	41.1	36.1	30.9	48.2
Temperatura máxima media (°C)	20.6	20.0	20.0	21.1	21.1	22.2	24.4	25.6	25.6	24.4	22.2	19.4	22.2
Temperatura media (°C)	14.2	14.4	15.0	16.4	17.7	19.1	21.3	22.2	21.4	19.4	16.1	13.3	17.5
Temperatura mínima media (°C)	7.8	8.9	10.0	11.7	14.4	16.1	18.3	18.9	17.2	14.4	10.0	7.2	12.9
Temperatura mínima absoluta (°C)	-4.4	-1.7	0.0	-9.4	6.1	7.8	11.1	5.6	6.1	2.2	1.1	-2.2	-9.4
Lluvia (mm)	49.28	60.20	42.93	17.53	2.29	1.78	0.76	0.25	3.56	13.46	23.11	36.32	251.5
Díes de lluvia (≥ 0.1 mm)	6	7	7	4	3	1	1	1	1	3	4	6	44
Hores de sol	217	226	248	240	248	240	310	279	270	248	240	248	3014
Humedá relativa (%)	70	74	73	75	77	79	80	80	79	76	69	69	75
Fonte: BBC weather (sun and humidity) y The Weather Channel 21 de xunetu de 2017

Hidrogafía

El Ríu Tijuana ye un ríu intermitente que flúi ente Méxicu y Estaos Xuníos, ta formáu por dos redes de desaguadoriu que se xunen dientro de la zona urbana de Tijuana. Tamién la presa Abelardo L. Rodríguez, ye un gran curiosu turísticu, onde se realicen pruebes 4x4.

El tributariu principal del Río Tijuana, ye'l regueru Les Palmes, que desagua na presa Abelardo L. Rodríguez, que tien una capacidá máxima d'almacenamientu, de 137 millones de metros cúbicos y tópase allugada na zona sureste de la ciudá. Ríu abajo, una mínima parte de l'agua, (sacante en temporada d'agües, en que dacuando, puede algamar importantes desfogues), flúi al traviés de la zona urbana, a lo llargo de 17 quilómetros ( 10.5 milles), por aciu una canalización de formigón hidráulicu, hasta la frontera internacional colos Estaos Xuníos. Yá en llau estauxunidense, el líquidu ye depuráu por una planta tratadora d'agües negres, alcontrada nes cercaníes de la llinia fronteriza, al sur del Condáu de San Diego, d'onde sale'l caudal hídricu escontra l'oeste, yá tratáu, percorriendo finalmente l'estuariu del Río Tijuana, por una distancia d'unos nueve quilómetros, hasta la so desaguada nel Océanu Pacíficu.

Flora y fauna

Munches de les especies alcontraes nel conceyu de Tijuana son orixinaries del estáu de Baxa California, según especies comunes en California. Por cuenta del so clima mediterraneu, ye posible atopar diverses especies de flora nes zones non habitables de la ciudá, principalmente nos cuetos y llombes que s'atopen pela rodiada. Sicasí, tamién na zona urbana alcuéntrense especies que s'afixeron al clima de la rexón, como la Jacaranda, palmeres, árboles frondosos y pinos.

Na fauna, ye posible atopar esguiles, coneyos, topos, cachoras, borregos cimarrones, ente otres especies terrestres, aves y animales marinos.

Demografía

Según el Segundu Conteo de Población y Vivienda del añu 2010 realizáu pol INEGI (Institutu Nacional d'Estadística, Xeografía ya Informática) el conceyu de Tijuana cunta con 1.559.683 habitantes, lo que lo convierte nel tercer conceyu más pobláu del país, solo per debaxo de Ecatepec y Iztapalapa (que formen parte de la ZM de la ciudá de Méxicu) ente que la zona metropolitana de Tijuana (Tijuana-Tecate-Rosarito) cuenta con 1.751.430 habitantes.

Anguaño tánse construyendo fraccionamientos camín de Tecate, ente esos una ciudá satélite en Valle Les Palmes onde se calcula que van vivir aproximao 1 millón de persones. A nivel nacional, Tijuana tien una tasa de crecedera alta; según datos del conceyu, crez a razón de 3 hectárees per día, solo comparable en términos globales con Ciudad Juárez que comparte una dinámica de población similar. D'alcuerdu a los estudios del Conseyu Nacional de Población (Conapo),^[30] si caltién l'actual tasa de crecedera, pal añu 2030 Tijuana, amás de convertise nel conceyu más pobláu del país, va ser la segunda ciudá (zona metropolitana) más poblada de la República. La crecedera de Tijuana esplicar en gran parte pola cantidá de xente y families completes que vienen del Sur y Centru de Méxicu, Centru y Suramérica buscando emplegu, emigrando al norte y al nun poder cruciar la frontera, convertir en pobladores de la ciudá.

Relixón

Ilesia de San Francisco de Garráis

Según INEGI la mayor parte de los sos habitantes respondieron que practiquen la relixón, d'ellos un 80% son cristianos Católicos, 12% d'otra relixón cristiana ("Persones con relixones protestantes históriques, pentecostales, neopentecostales (carismáticos), La Lluz del Mundu, evanxéliques y bíbliques distintes de les evanxéliques"), 5% nun tienen fe y el 3% otra relixón ("Persones con relixones d'orixe oriental, xudaicu, islámicu, raigaños étnicos, espiritualistes, cristianos ortodoxos, otros movimientos relixosos y cultos populares"), o organizaciones como los mormones (La Ilesia de Xesucristo de los Santos de los Últimos Díes) y los "Testigos de Xehová".^[31]

Salú

D'alcuerdu al Institutu Nacional d'Estadística Xeográfica ya Informática (INEGI), en Tijuana hai 1.559.683 habitantes de los cualos 556.306 atopar ensin atención médica, representando'l 35,70% de la población de Tijuana. La razón d'esti grave problema ye la falta de voluntá p'atopar los recursos económicos pa podelos arreglar. Estos datos estadísticos van acordies con l'amenorgamientu de "derechu habientes" que tuvo'l Seguru Social na última década.

Un total de 506 trabayadores de salú integren el cuerpu d'Enfermería del Hospital Xeneral de Tijuana, de los cualos 444 son muyeres y 62 son homes, tomando en cuenta la información del párrafu anterior, al hospital xeneral de tijuana correspuénde-y el 35.7 % de la población de la ciudá, lo cual equival a 1099.4 pacientes pa cada enfermeru, esto comprueba la sobrecarga de trabayu a la que s'enfrenten los enfermeros de dicha institución.

Nel sector priváu nos últimos años, la calidá de los servicios médicos en Tijuana fíxose notar, gracies a los médicos y especialistes capacitaos y certificaos. Asina mesmu la teunoloxía cola que cunten les clíniques y hospitales de la ciudá ye de primera.Cabo mentar que se creó un programa de salú "FAST LANE", ye un programa diseñáu pa fomentar el turismu y promover los servicios médicos yá que ufierta a los becarios una ruta d'accesu en carril preferente pa los Estaos Xuníos.

Esti programa llevar a cabu gracies a un conveniu ente prestadores de servicios médicos - turísticos y el conceyu, favoreciendo asina'l desenvolvimientu económicu del estáu.

Alcaldes

Alcaldes de Tijuana (1952-2024)
Títulu	Alcalde	Partíu	Títulu	Alcalde	Partíu
1ᵉʳ alcalde	Gustavo Aubanel Vallejo		16ᵘ alcalde	José Guadalupe Osuna Millán
2ᵘ alcalde	Manuel Quirós Labastida		17ᵘ alcalde	Francisco Vega de Lamadrid
3ᵉʳ Alcalde	Xicoténcatl Leyva Alemán		18ᵘ alcalde	Juan Manuel Gastélum
4ᵘ alcalde	Ildefonso Velásquez Martínez		19ᵘ alcalde	Jesús González Reyes
5ᵘ alcalde	Francisco López Gutiérrez		20ᵘ alcalde	Jorge Hank Rhon
6ᵘ alcalde	Ernesto Pérez Rul		21ᵉʳ alcalde	Kurt Honold Morales
7ᵘ alcalde	José Manuel González		22ᵘ alcalde	Jorge Ramos Hernández
8ᵘ alcalde	Marco Antonio Bolaños Cacho		23ᵉʳ alcalde	Carlos Bustamante Anchondo
9ᵘ alcalde	Fernando Márquez Arce		24ᵘ alcalde	Jorge Astiazarán Orcí
10ᵘ alcalde	Xicoténcatl Leyva Mortera		25ᵘ alcalde	Juan Manuel Gastélum
11ᵉʳ alcalde	Roberto Andrade Salazar		26ᵘ alcalde	Eduardo Terreros Martínez
12ᵘ alcalde	René Treviño Arredoñdo		27ᵘ alcalde	Arturo González Cruz
13ᵉʳ alcalde	Federico Valdés Martínez		28ᵘ alcalde	Karla Patricia Ruiz McFarland
14ᵘ alcalde	Carlos Montejo Favela		29ᵘ alcalde	Montserrat Caballero Ramírez
15ᵘ alcalde	Héctor Osuna Jaime

_{En cursiva los alcaldes interinos}

Paisaxe urbano

Les sableres de Tijuana son visitaes por turistes rexonales y del sur de California.

La historia de los rascacielos de la ciudá ye recién. Dalgunos de los primeros edificios altos construyíos na ciudá fueron les torres ximielgues del Grand Hotel Tijuana. La Gran Recesión fizo que Tijuana esperimentara una crecedera n'edificios. Ente los edificios que vencieron nesi periodu de tiempu tán el Trump Ocean Resort Baxa Mexico, alcontráu en Sableres y qu'algamaba un altor de 98 metros (322 pies). Anguaño, l'edificiu más altu y que llueu va ser el más llargu complexu cuadráu, va ser el New City Residential qu'algama los 102 metros (335 pies). En total, la ciudá tien 33 estructures completaes con otres yá propuestes y rascacielos en construcción.^[33]

Zona Río. Tijuana

El paisaxe urbano de Tijuana ye'l terceru más grande de Méxicu y alcuéntrase en Zona Rio y en cierta midida, en Sableres de Tijuana. Los edificios de la Zona Río tán concentraes nel ríu de Tijuana, alliniaos paralelamente a ésti; y a veres del Club de Campu Tijuana. Nes sableres, los edificios basar na mariña. Apocayá empezáronse construcciones nel llugar, tales como New City Residential y Grand Hotel Tijuana que se desenvolvieron y volviéronse importantes nel paisaxe urbano como los edificios más altos.^[33] Puede vese el paisaxe urbano de San Diego al traviés del de Tijuana.

Museos y centros culturales

Tijuana, como ciudá nueva y en crecedera, cuenta con pocos museos; sicasí, nos últimos años abriéronse diversos centros culturales o espacios dedicaos al aprendizaxe y espardimientu d'arte.

• Muséu del Mariachi y la Tequila: en xunto al gobiernu del Estáu de Jalisco, inaugurar en 2012, ta alcontráu na Zona Centro de la Ciudá. Vas Afayar más alrodiu de la cultura del mariachi y la cultura mexicana. Amás pueden tastiase los meyores tequiles del país.

• Muséu del Coleicionista: Casi siete mil pieces de coleición alluga esta cortil. Nel so espaciu dedicáu a la Llucha Llibre podrá atopase cientos de figures, retayos, mázcares, inclusive una recreación d'un camarín onde se preparar los lluchadores antes de salir al ring.

• Muséu de Cera de Tijuana: cuenta con alredor de 80 escultures de personaxes de la historia l'arte y la farándula. Pueden vese imáxenes de María Félix, John Lennon, Emiliano Zapata, Mahatma Gandhi, Frida Kahlo, y Marilyn Monroe, ente otros. Allugáu nel Centru Históricu de Tijuana.

• Centru Cultural Tijuana: unu de los meyores del estáu, cuenta con una pantalla IMAX; tien un teatru onde se realicen presentaciones folclóriques, el Muséu de les Californies, y El Cubu, un nuevu muséu, bien modernu, inauguráu'l 27 de setiembre'l 2008, que cunta con dos seiciones: una artística y otra de patrimonios mundiales. Amás del área d'esposiciones, con una estensión de 1500 m², El Cubu cunta con cafetería, una llibrería operada por Educal, una sala d'usos múltiples, la tienda del muséu y un xardín de cactáceas.

• Muséu de les Californies: espaciu dedicáu al espardimientu de la historia de Baxa California. Muséu allugáu nel Centru Cultural Tijuana, nél atopen maquetes, estatues, coleiciones y oxetos que s'atoparon na rexón y qu'espliquen la historia d'esta entidá.

• Muséu El Cubu: allugáu nel Centru Cultural Tijuana, ye un muséu onde s'esiben coleiciones de diversos artistes. Cuenta con 3 sales y una área común onde s'esponen otres pieces artístiques. Tien la finalidá de promover y espublizar les artes visuales y el patrimoniu cultural nel noroeste de Méxicu.^[34]

• Muséu El Trompu: un muséu interactivo dedicáu al espardimientu de les ciencies y la teunoloxía pa los neños de la ciudá de Tijuana y los sos visitantes. Atópase na avenida Pasio del Parque, a una banda del famosu Parque Morelos, un muséu modernu nun puntu estratéxicu de la ciudá.

• Xardín Cascoxu: muséu al campu, allugáu nel Centru Cultural Tijuana. Esti muséu espubliza les espresiones artístiques de la vida precolombina de Méxicu, especialmente les reproducciones arqueolóxiques de les cultures mayes, azteques, zapotecas, chichimecas y olmeques. Cuenta con percorríos n'inglés y español.^[35]

• Muséu d'Historia de Tijuana: alcontrar nel Palaciu de Cultura (Antiguu Palaciu Municipal). L'oxetivu del muséu ye cavilgar sobre'l pasáu, presente y futuru de Tijuana. Consta de 5 sales: Historia natural, Historia social y política, Crecedera y Desenvolvimientu urbanu, Historia cultural, y Historia económica.^[36]

• Casa de la Cultura de Tijuana: ocupando unu de los edificios antiguos de la ciudá, cuenta con un teatru, una biblioteca, una galería d'arte, según salones pa los talleres artísticos y d'idiomes. Realiza esposición de fotografía, pintura, escultura, artesanía, según danza y teatru.

• Casa de la Cultura d'El Pípila: allugada al este de la ciudá, el so oxetivu ye llevar cursos y talleres culturales a neños y nuevos de colonies suburbanas. Realiza festivales, ciclos de cine y presentaciones de danza, música y teatru.^[37]

Tijuana cuenta, amás, con una fuerte presencia cultural en diverses galeríes d'arte, allugaes a lo llargo y anchu de la ciudá, biblioteques, auditorios, festivales artísticos tol añu y llibreríes en pasaxes del centru históricu.^[38]

Parques

Tijuana cuenta con una variedá de parques en distintes colonies, sicasí estos son dalgunos de los más visitaos.

• Parque Teniente Guerrero: el parque más antiguu de la ciudá y nél lleven cabu les celebraciones de la fundación de la ciudá. El so nome llevar n'honor al Teniente Miguel Guerrero, unu de los defensores de la ciudá en Tomar de Tijuana en 1911.

• Parque Benito Juárez: esti parque ta alcontráu ente'l Palaciu Municipal y el Centru de Gobiernu del Estáu, foi creáu por decretu presidencial a principios de la década de 1970 cuando se fixo la canalización del ríu Tijuana. Nesti parque ta construyéndose el "Zócalo 11 de xunetu", que va combinar una plaza cívica y el parque pa crear un espaciu onde puedan axuntase los tijuanenses n'eventu culturales, musicales y cívicos. Anguaño onde taba hasta unos meses el monumentu a Benito Juárez, hai una escavación pa los cimientos de lo que va ser la "Torre Emblema" de la mentada plaza comercial, onde va tar la nueva biblioteca Benito Juárez.

• Parque José María Morelos: ye la reserva ecolóxica más grande na ciudá. El parque ta alcontráu nel Blvr. Insurxentes na delegación La Mesa. Nella hai una llaguna artificial, zoolóxicu, diversos xardinos, cuenta con accesos a museos y centros artísticos y tamién un percorríu con arqueoloxía mesoamericana.

• Parque de l'Amistá: alcontráu na Mesa de Otay, cerca de la UABC (Universidá Autónoma de Baxa California) y del Aeropuertu Internacional Abelardo L. Rodríguez, puede esfrutase de paseos en llagu, tien un pequeñu teatru al campu.

• Monte de Alamar: allugáu nel nordeste de la ciudá, cerca del Blvd Héctor Terán Terán, ye una reserva ecolóxica natural que cunta con diverses especies reinales, nella puédese realizar actividaes como acampar o faer díes de campu.

• Parque Les Cascaes: alcontráu al suroeste de la ciudá, cuenta con canches deportives, centru de skate, ta proyeutáu un acuariu.

Gastronomía

Tijuana convirtióse nos últimos años, área d'inversión gastronómica.^[39] Diversos restoranes gourmet, cadenes o franquicies, lo mesmo que de inversión local consolidaron siquier 3 distritos gastronómicos na ciudá.

Distritu Gastronómicu Zona Río: allugáu nel Blvr. Sánchez Taboada. Esta zona ufierta distintos restoranes de comida de Brasil, Arxentina, Italia, España, Francia, Tailandia, Mongolia, Grecia, China, Xapón y de munches otres partes del mundu, según grandes cadenes de restoranes famosos nos Estaos Xuníos y el restu de Méxicu. Tamién equí pueden esfrutar de la famosa Cocina Baxa Med, nativa de Baxa California, que consiste na combinación d'ingredientes típicos de la rexón y ye un enclín dientro de la cocina de Baxa California.

La ensalada César foi creada por un chef italianu aniciáu en Méxicu d'orixe llamáu Alex Cardini y xunto col so hermanu propietariu d'un restorán en Tijuana denomináu "Cesar's Place". Cardini, que'l so apellíu ta rellacionáu cola gastronomía en 1924 del famosu Hotel Peñafiel de Tehuacán, Puebla (Méxicu), viaxó a Tijuana a un concursu gastronómicu onde la so ensalada resultó premiada. L'ingrediente secretu de la ensalada, yera l'aliñu, que llueu se fixo popular en diversos restoranes de California. La ensalada foi tou un ésitu y foi bautizada primeramente como "ensalada de los aviadores" ( "Aviator's Salad"). Col tiempu, yá en 1948, el chef César Cardini rexistrar en Los Angeles como so propia y la internacionalizó.

Amás en distintos puntos de la ciudá ye posible atopar coleutivos de "food trucks" o come y vetes, que presenten al públicu comida que va dende hamburgueses, salchiches o perros calientes, subs, comida xaponesa, carne asao, baxa med, ensalaes, platillos orixinales y hasta comida orgánica.

Otres atraiciones turístiques

• Cai Sesta anguaño'l centru de la ciudá traviesa por un 'renacencia', que toma como epicentru la cai 6ta de la ciudá, nel que s'alluguen diversos chigres, galeríes y clubes nocherniegos, que enfóquense n'atraer un públicu local, partiendo de l'antigua llinia establecida na avenida.

• Minarete del Casino Agua Caliente anguaño asítiase, dientro de la redoma de la Preparatoria Federal Lázaro Cárdenas y ye una construcción bien significativa de la ciudá de Tijuana.

• Torre d'Agua Caliente: esti monumentu Tijuanense yera parte nos 20's del Casino Agua Caliente, y anguaño ye'l Salón de la Fama de Deportistes Tijuanenses Destacaos"

• Casino ya Hipódromu d'Agua Caliente: l'Hipódromu Agua Caliente anguaño yá nun presenta carreres de caballos. L'Hipódromu de Tijuana anguaño trabaya como bingu y tien carreres de galgos, polo que podría llamase galgódromo.

• Plaza Monumental: allugada na delegación Sableres de Tijuana y a solu 30 metros de la llinia fronteriza. Foi inaugurada'l 26 de xunu de 1960 y les festividaes realizar n'agostu y ochobre. Tien capacidá pa 21,621 persones.

• Feria de les Californies: esta feria ye bien visitada. Atopar a una banda del Parque Morelos de fines d'agostu a mediaos de setiembre, con teatru del pueblu, xuegos mecánicos, palenque y más.

• Plaza Fiesta: allugada sobre Pasio de los Héroes esquina con Avenida Independencia famosu por cuntar con gran variedá de chigres nocherniegos onde puede apreciase distintos estilos musicales según variedá de cerveces artesanales.

Turismu médicu y de salú

El turismu médicu ye'l términu usáu pa describir la práutica rápido creciente de viaxar a otru país pa llograr un serviciu profesional calidable y un cuidu médicu calidable considerablemente accesible. El turismu de salú ye cualquier métodu qu'apurra salú en cualquier esfera, sía emocional, física, mental o social. En Tijuana formóse un grupu especializáu, con parámetros establecíos d'atención al turista médicu.

Principales hospitales y centros médicos privaos

• Hospital del Prau.
• Clínica Hospital Filadelfia N° 1
• Hospital del Carmen.
• Hospital Ánxeles.
• Hospital de Salú Mental de Tijuana.
• Hospital Nova.
• Centru Médicu Excel.
• Clínica de Güeyos de Tijuana.
• Hospital Guadalaxara.
• HMN Hospital.
• Hospital Florence.

Tresporte internacional

Sala d'espera nel Aeropuertu Internacional de Tijuana.

Cuenta con un aeropuertu internacional, que cubre decenes de destinos na República Oakland (California), Oaxaca, San Luis Potosí, Puebla, Puerto Vallarta, Querétaro, Tepic, Torrexón, Uruapan, Veracruz y Zacatecas) amás cunta col únicu vuelu ensin escales al continente asiáticu escontra l'Aeropuertu de Pudong en Shanghai, China. L'Aeropuertu Internacional de Tijuana atópase tan solo a 8 km del centru de la ciudá. Cuenta con una conexón piatonal a la terminal en Otay Mesa, conocida como "La Puerta de les Californies" o CBX, que coneuta a Estaos Xuníos con vuelos nacionales, ensin necesidá de cruciar por dalgún puertu fronterizu vehicular.

Na ciudá tamién s'atopen centrales d'autobuses con viaxes al restu de la península, a los Estaos Xuníos, y a distintes ciudaes de Méxicu.

Tresporte públicu

Camión tradicional que circula na ciudá dende la década de los 90s

La ciudá ufierta dellos tipos de tresporte públicu. El sistema de tresporte públicu na ciudá de Tijuana ta compuestu por autobuses, microbuses (calafias) y taxis. La llinia principal d'autobuses son los "Azul y blancu" (llamaos asina polos colores de los autobuses, que vienen de la mesma del nome de la sociedá que tien la concesión d'estos autobuses: Tresportes de Baxa California Azul y Blanco, J. Magallanes, S.A. de C.V.). Los microbuses son remanaos principalmente por Autotransportes de Pasaxeros Urbanos y Suburbanos Calfia de Tijuana, S.A., d'ende que la población llocal llámelos "calafias". Munches vegaes son en realidá vehículos tipu furgoneta o van modificaos p'acondicionalos pal tresporte públicu de pasaxeros, el taxis de ruta la Nissan Urvan, Nissan NV350 Urvan y Toyota Hiace.

Delles empreses de tresporte urbanu cunten con autobuses d'estándar d'Estaos Xuníos, ente ellos hai dellos modelos Gillig, GMC, New Flyer, Flexible, Motor Coach Industries, ente otros, que operen xunto a los autobuses de manufactura nacional y dellos autobuses en Tijuana de rutes llargues cunten con wi-fi amás de tresporte estauxunidense pola so cercanía. Paralelu a la renovación del tresporte urbanu, pruébense unidaes d'última xeneración procedentes d'Asia y Europa los autobuses Mercedes Benz, tamién se tien contemplada la posibilidá d'adquirir autobuses estauxunidenses d'última xeneración.^[40]

En Tijuana esisten dos tipos de taxis, los coleutivos y los "llibres". Los taxis coleutivos, de ruta o "de sitiu" tienen más antigüedá na ciudá; tienen una ruta predeterminada y funcionen como un autobús, pos cada pasaxeru paga una cuota fixa ensin necesidá d'un taxímetru. Son polo xeneral vehículos tipu minivan monovolume y sedán, los sos colores varien dependiendo la ruta que sigan.

La otra modalidá de taxi ye na que'l vehículu cunta con un taxímetru y el pasaxeru paga la tarifa d'alcuerdu al tiempu trescurríu o a la distancia percorrida, como perdayuri del mundu. Estos taxis nun son coleutivos y nun siguen una ruta predeterminada, la so introducción ye relativamente recién y conózse-yos como "taxis llibres", pa estremalos de los taxis coleutivos o de ruta. Son de color blancu y naranxa.

Apocayá llegó la modalidá d'Uber, situación que punxo n'alerta a les autoridaes de la ciudá y decidieron realizar una consulta popular por que sían los ciudadanos quien decidan si quédase o se prohibe la operación de Uber en Tijuana.

Maquiladoras

Parque Industrial Otay, alcontráu na delegación del mesmu nome

• Parque industrial en Tijuana. Por cuenta de la proximidá de Tijuana a EE. XX., y a la estensa, variedá, y relativamente barata mano d'obra disponible, la ciudá ye-y curiosa a compañíes estranxeres qu'establecen parques industriales estensos consistentes de plantes ensambladoras y fábriques llamaes maquiladoras. Les compañíes o empreses tomen provechu del Tratáu de Llibre Comerciu pa esportar los sos productos de vuelta a Estaos Xuníos. Nel so puntu máximu, nel 2001, en Tijuana había alredor de 820 d'estes maquiladoras. Les "maquiles" como son llamaes coloquialmente, empleguen a miles de persones, xeneralmente en llabores rellacionaos col ensamblaxe. Tijuana foi considerada como la capital mundial de les televisiones, pola enorme cantidá de televisiones y monitores de PC que se fabriquen, (14 millones al añu según Business Week). Esisten anguaño munches empreses dedicaes al ensamble d'artículos electrónicos. La industria llixero y mediano ye considerable. Dos ensambladoras de vehículos tán instalándose na rexón. Delles compañíes con plantes establecíes en Tijuana inclúin Avery Dennison, Zodiac Aerospace, Eaton, Sony, Toyota, Samsung, Kodak, Matsushita/Panasonic, Sinil Industry, Medtronic, Nabisco, Philips, Pioneer, Plantronics, Pall Medical, Tara, Sanyo, Hubbell Lighting, Vimay, Sistemes Médicos Alaris y Honeywell con 2 unidaes de negociu.^{[ensin referencies]}

=== Servicios atopen firmes d'alta teunoloxía y compañíes de telecomercialización qu'empleguen a estudiaos téunicos y graduaos universitarios. El GDP nominal por cápita de la ciudá atópase percima del permediu nel país con alredor de 200.000 pesos mexicanos per añu. El terceru nel país dempués de Cancún y la Ciudá de Méxicu (según la INEGI). Esto fai de Tijuana una ciudá popular pa los trabayadores emigrantes o a graduaos de la universidá d'otres partes de Méxicu o otros países al sur. Ye tamién importante mentar que se cunta con una llinia d'ayuda psicolóxica gratuita abierta les 24 hores del día.

Industria y comerciu

Nesta ciudá, amás de maquiladoras, cuenta con dos plantes pasteurizadoras de lleche uno de la Pasteurizadora Xerséi y otra de Lala a les veres de Tijuana, Cuenta con una planta ensambladora de Toyota na cual ensamblan el pick up "Tacoma" dende 2004 y fabriquen el deck pal mesmu pick up, tamién se produz cementu con plantes en Tijuana, Tecate, Rosarito, Ensenada y Mexicali. Tamién cunta con dellos comercios locales de gran importancia na ciudá y l'estáu.

Centros culturales independientes

L'actividá cultural en Tijuana reconozse principalmente gracies al llabor de los sos centros culturales independientes, ente los que destaquen: El Llugar del Nopal, Teatru Les Tables, ArTé Casa Cachu, Tj Art & Rock café, Café Dionisio, Estación Teatro, ente otros.

La otoñada rexistra la mayor actividá cultural na ciudá cola realización d'eventos como entijuanarte festival cultural n'ochobre, que funge como una plataforma p'artistes contemporáneos locales, nacionales y estranxeros, y diverses esposiciones gastronómiques nel centru de la ciudá.

Cine

Tijuana destacóse por ser una de les ciudaes que más interacción tien col cine. D'alcuerdu a datos de Cinemex, Tijuana ye la quinta ciudá más importante d'alcuerdu a asistencies de cine nos sos complexos, siendo de casi 2 millones de pesonas añales. Pa la cadena Cinepolis, Tijuana foi una ciudá dende onde s'estrenaron diversos formatos como'l VIP y la Macro XE. Al respective de eventos de cine, celebráronse Ciclos de Cine de países europeos y asiáticos. Amás, esíbense producciones nacionales na Cineteca Tijuana, Sala Carlos Monsiváis. Amás, esisten llugares onde se proyeuten películes y combínase con otros servicios como cafés o restoranes. Los complexos qu'esisten na ciudá pa esperimentar el séptimu arte son:

• Cineteca Tijuana (Sala Carlos Monsiváis).
• Cinépolis: Sableres, Monarca, Galeríes, Plaza Americana, Paséu Chapultepec, Carousel, La Tarabica, Paséu 2000, Ríu, Senderu.
• Cinemex: Minarete, Ríu, Pacíficu, Macroplaza, Llomba Guapa, Mundu Risonderu, Oasis.
• Cine Tonalá.
• El Trompu Muséu Interactivo Tijuana.
• IMAX del CECUT

Música

Julieta Venegas ye una de les artistes más famoses de la ciudá a nivel internacional.

Dende siquier la década de 1920, Tijuana tuvo un ámbitu musical destacáu. Tantu pola arribación de turistes como pa satisfaer les esixencies locales, surdieron a lo llargo de les décades grupos de música de diversos xéneros. Dende los Tijuana Five, Los Tucanes De Tijuana, Javier Bátiz y Antonio De Carlo tamién conocíu como "Antonio", revelación como intérprete nel Festival OTI 1989 y quien dende principios de los años 1990 llogró algamar l'ésitu con temes como "En Mil Pedazo", "A Pechu Descubiertu", "Revolución" y "Como Duel", amás de ser gallardoniáu con dos premios EMMY en (2005-2006.) Natural de la ciudá ye tamién la talentosa Julieta Venegas quien amás de ser una escelente intérprete, ye reconocida a nivel internacional como una de los meyores cantantes de Llatinoamérica, otra cantante-compòsitora bien importante nacida na ciudá ye Lynda quien foi una de les principales cantantes a finales de la década de los 90 , la ciudá foi pebidal d'importantes bandes de rock ente elles sobresalen a nivel internacional Espécime y Tijuana Non!, otres bandes destacaes podríen ser Ohtli, Nona Delichas, Murcof, Canseco, headlongs. El Coleutivu Nortec que foi reconocíu a nivel mundial por fundir la música electrónica con música nortiza y de banda. Esti coleutivu foi arriquecíu cola aportación visual de diseñadores y videastas que sol mesmu conceutu, dotaron d'imáxenes a esta propuesta musical. Tamién foi equí onde Carlos Santana, nacíu en Jalisco, empezó la so carrera musical.

Pa impulsar el desenvolvimientu cultural na niñez y mocedá de Tijuana, cuntar dende 1996 cola Sinfónica Xuvenil de Tijuana (SJT), que fomenta la educación y formación musical al traviés de práutiques de preséu, llectura de música y conciertos públicos. Amás Tijuana cuenta con temporada d'ópera. Tamién hai diversos festivales musicales a lo llargo del añu ente los que destaquen el Festival Hispanoamericanu de Guitarra, Mainly Mozart Binacional, y Amuesa Internacional de danza contemporánea "Cuerpos en Tránsitu".

Tijuana ye sede de la Orquesta de Baxa California, una de les instituciones artístiques más prestigiadas y sólides del noroeste de Méxicu, que foi nomada al Grammy Llatín na categoría de meyor álbum clásicu pola Academia Llatina d'Artes y Ciencies de la Grabación Inc., col discu Tango mata Danzón mata Tango. Esti fonograma foi distinguíu como 'Meyor Álbum Clásicu del añu 2001' pola Unión Mexicana de Cronistes de Teatru y Música. Anguaño, caltién una temporada añal, ufiertando conciertos sinfónicos y camerísticos nos más importantes foros de Tijuana y Baxa California.

Radio

Amplitú modulada:

Estaciones zarraes n'Amplitú modulada:

Frecuencia Modulada:

Televisión

La Ciudá cunta con 11 estaciones de TV mexicana (9 abiertes y 2 de Cable) y 7 de TV estauxunidenses. Tamién ye llar de la única estación de televisión de fala anglófona afiliada a una cadena de televisión d'Estaos Xuníos propiedá del magnate de medios de comunicación de Méxicu: Grupu Televisa: XETV-TV, y los dos estaciones de televisión mexicana sirviendo a los Estaos Xuníos: XETV-TV (Propiedá de Televisa) y XHDTV-TV (XDTV-TV) (Operáu por Entravision Communications), güei el apagón analóxicu en xueves de 18 de xunetu de 2013 terminó.

Periódicos

En Circulación Local y Rexonal

• El Mexicanu
• Frontera
• InfoBaja
• El Sol de Tijuana, de la Organización Editorial Mexicana
• Esto de les Californies, de la Organización Editorial Mexicana
• O-T San Diego
• Selmanariu Zeta

Revistes

• Revista Campestre: enfocada en noticies rexonales y negocios.
• Revista Diez4: enfocada nel periodismu narrativu y críticu.
• TJ Zoorte: calter social y comercial.
• Tijuana Eventos

Estadiu

Estadiu Caliente

Vista esterna del Estadiu Caliente.

L'Estadiu Caliente ye l'estadiu del Club Tijuana, un club profesional de fútbol mexicanu qu'anguaño participa na Primer División. Ta allugáu nel hipódromu de Aguacaliente na ciudá de Tijuana, Baxa California (Méxicu). L'Estadiu Cases Caliente, ye un centru d'usos múltiples en Tijuana. Utilízase principalmente pa partíos de fútbol, tien una capacidá de 27.333 espectadores.

Foi inauguráu en xunu de 2008, acordies con el calendariu de trabayu. Gracies a eso, el Club Tijuana foi capaz de ser xubíu a la Primer División de Méxicu, por cuenta de que la FEMEXFUT esixe que los equipos que participen na Primer División tien de tener un estadiu con una capacidá de más de 15.000 espectadores. Ye nesti estadiu celebró'l Premundial Sub-17 2009 camín de Nixeria 2009. Estrenar en Primer División mientres el Tornéu Apertura 2011 de la Federación Mexicana de Fútbol.

Estadiu Gasmart

Vista interna del estadiu Gasmart.

L'Estadiu Gasmart ye un estadiu de béisbol alcontráu na ciudá de Tijuana. Ye la sede del equipu los Toros de Tijuana, de la Lliga Norte de Méxicu.

Foi inauguráu en 1977 y allugó a los sumíos Potros de Tijuana de la Lliga Mexicana del Pacíficu. Darréu, l'estadiu foi usáu pa partíos de fútbol. Pal 2004 tornó'l béisbol profesional, agora con una franquicia de la LMB sol nome de "Toros de Tijuana", que al añu siguiente camudaría de nome a "Potros", como se-yos conoció na so anterior etapa.

Nun principiu foi llamáu Estadiu del Cuetu Coloráu por cuenta de qu'allúgase a les faldes d'esti cuetu. Col regresu del béisbol, la cadena de tiendas d'autoserviciu "Calimax" mercó los derechos del nome del estadiu.

En 2004, primer temporada de los "Toros", l'afición tuvo una gran respuesta enllenando l'estadiu na mayoría de los partíos llogrando ser la plaza de mayor asistencia de la lliga nesa temporada, polo que se plantegó l'ampliación de los 14.000 asientos hasta los 19.500 colos que cunta anguaño. Les resultancies del equipu nes últimes temporaes nun llograron que l'afición vuelva dir en tal cantidá al estadiu, sicasí, caltener ente una de les places con mayor asistencia na lliga.

En 2008, l'equipu de lo Potros de Tijuana, nun pudo sostener los costosos viaxes del restu de los equipos (a quien tenía de cubrir boletaje d'avión), foi lleváu de nueva cuenta Nuevo Laredo. Insitentemente méntase la vidable posibilidá del regresu d'un equipu, anque sería a Lliga del Pacíficu, xunto a una novena de Jalisco, quien usaríen l'estáu panamericanu de Lagos de Moreno.

El 4 d'abril del 2013, se re inaugura l'estadiu yá remocicáu, que marca l'entamu d'una nueva era de los Toros de Tijuana. Nel 2015 l'estadiu Gasmart rexistró la segunda meyor asistencia de tola Lliga Mexicana de Béisbol con una asistencia de 545 mil 628 persones.

Consulaos

Tien consulaos de 20 países de los cualos 16 son Honorarios, 3 son Xenerales y 1 ye una Axencia Consular^[44]

• Alemaña Consuláu Honorariu
•  Austria Consuláu Honorariu
•  Canadá Consuláu Honorariu
•  China Consuláu Xeneral
•  Corea del Sur Consuláu Honorariu
•  Dinamarca Consuláu Honorariu
•  España Consuláu Honorariu
•  Estaos Xuníos d'América Consuláu Xeneral
•  Finlandia Consuláu Honorariu
•  Francia Consuláu Honorariu
•  Gambia Consuláu Honorariu
•  Guatemala Consuláu Xeneral
•  Hondures Consuláu Honorariu
•  Israel Consuláu Honorariu
•  Italia Axencia Consular
• Noruega Consuláu Honorariu
•  Polonia Consuláu Honorariu
•  Reinu Xuníu Consuláu Honorariu
•  Chequia Consuláu Honorariu
•  Suecia Consuláu Honorariu ===

Hermanamientos ===

La ciudá de Tijuana ta hermanada con delles ciudaes alredor de Méxicu y el mundu^[45][46]

Añu	País	Referencies	Ciudá	Condáu / distritu / rexón / tao
1972	Méxicu	Tapachula de Córdova y Ordóñez	Méxicu[47]
1989	Méxicu	Mazatlán	Méxicu[48][49][50]
1989	Méxicu	La Paz	Méxicu[48]
1998	Méxicu	El Grullo	Méxicu[48]
2000	Méxicu	Rosarito	Méxicu[48]
2003	Méxicu	Cancún	Méxicu[48]
2006	Méxicu	Colima	Méxicu[48]
2006	Méxicu	Tepic	Méxicu[48]
2006	Méxicu	Ciudad Juárez	Méxicu[48]
2006	Méxicu	Tianguistenco	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Los Cabos	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Morelia	Méxicu[48]
2007	Méxicu	San Miguel de Allende	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Puebla de Zaragoza	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Agua Prieta	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Ciudá Gustavo Díaz Ordaz	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Mexicali	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Reynosa	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Tecate	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Apodaca	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Tonalá	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Loreto	Méxicu[48]
2007	Méxicu	Oaxaca	Méxicu[51]
(2008)	Méxicu	Toluca	Méxicu[52][48]
2009	Méxicu	San Miguel el Grande	Méxicu[48]
2009	Méxicu	León, Guanajuato	Méxicu[48]
1955	China	Panjin	Lianoning[48]
1998	Polonia	Słubice	Polonia[48]
1998	Estaos Xuníos d'América	San Diego	Estaos Xuníos d'América[48][53]
2008	Estaos Xuníos d'América	Chula Vista	Estaos Xuníos d'América[48]
2005	España	Zaragoza	Aragón[48]
2007	Cuba Cuba	L'Habana	Provincia de L'Habana[48]
2007	China	Baiyin	Gansu[48]
2007	Estaos Xuníos d'América	Laredo	Estaos Xuníos d'América[48]
2007	China	Changchun	Jilin	[54][55]
2013	China	Wuhan	Hubei[54]