Prehistoria y arqueoloxía

Nel términu municipal del conceyu atopáronse restos de la Edá del Bronce na Paridera de Cobollo, la Gabardilla, Puy Agudu, Balsa Tamariz, Canduerco y Trés Montes. La marxe esquierda del Ebro, onde s'asitia Tauste, foi ocupada polos vasconos, que llegaron hasta l'actual Alagón, como indiquen los «bronces de Botorrita», serie de planches de bronce del sieglu I e. C. atopaes en Contrebia Belaisca y el mapa de Claudio Ptolomeo (sieglu II).

Otru xacimientu, ye'l de Valdetaus, el más importante de tolos topaos nel términu municipal. Correspuende a una ciudá prerromana, ocupada dende la Edá del Fierro I hasta la primer metá del sieglu I e.C., destacando'l so sistema defensivu, los restos de cimentaciones d'edificios, monedes acuñaes na vecina Sekia —l'actual Ejea de los Caballeros— y la cerámica, bien celtibérica o asonsañando a la romana.^[4]

Testimoniu de la presencia romana na zona son los restos de villes romanes, tantu los de la Paraxa El Pinadillo», «Balsa'l Pozu» y «Corrolada del Zurdu» al nordeste del términu municipal, como «Escorón» na vega del ríu Arba.

Edá Media

En 2010 afayar na zona d'enanche del cascu urbanu una importante necrópolis musulmana, que los sos restos correspuenden a la primer población islámica del Valle del Ebro —principios del sieglu VIII—. Pola importancia y antigüedá d'esta necrópolis, piénsase que Tauste foi un llugar de cierta relevancia nos tiempos de los Banu Qasi, cuando se constituyó la Marca Cimera d'Al-Andalus.

Anque en 1105 Alfonsu I el Batallador incorporó Tauste a los reinos cristianos, paez que la plaza foi recuperada polos almorávides el mesmu añu que tomaron Zaragoza (1110). Nun foi hasta 1121 cuando se produció la incorporación definitiva de la llocalidá al Reinu d'Aragón, na mesma dómina que la vecina Borja.

Ramiro II dio la carta puebla a Tauste en 1138, documentu regio que dotó a la villa de llibertaes y privilexos por que fuera un enclave firme frente a los intentos expansionistas del Reinu de Navarra. Poco tiempu dempués empezó a edificase una ilesia románica so la advocación de San Miguel (güei San Antón) y a finales del sieglu XIII la ilesia de Santa María. Más tarde, Martín I l'Humanu confirmó como infanzones a los pobladores de Tauste, privilexu concedíu por Ramiro II, y dio a la villa calter de realengu, con votu en Cortes. Coles mesmes, Alfonsu V el Magnánimo autorizó en 1423 la instalación d'escueles de gramática y artes, y reinar doña María concedió la celebración d'un mercáu selmanal.

Esisten datos sobre la presencia d'una importante aljama xudía en Tauste, hasta la so conversión o espulsión en 1492. Ye conocida la esistencia d'una rica sinagoga, según el tresformamientu traumáticu del nucleu urbanu nel sieglu XV pa dixebrar físicamente a la población cristiana de la xudía cola construcción de murios pa estremar el barriu.^[4]

Edá Moderna

Yá nel sieglu XV, los taustanos espresaren el so deséu d'aprovechar les agües del Ebro por aciu una acequia que regara les sos tierres dempués de travesar territoriu navarru. Anque la concesión pa esti proyeutu foi espachada por Carlos de Viana en 1444, el posterior enfrentamientu ente ésti y el so padre, el monarca Xuan II d'Aragón, desaguó nuna guerra na que Tauste viose fondamente afeutada. La separación de Navarra y Aragón retrasó casi un sieglu unes obres que fueren yá empecipiaes. Finalmente, en 1529, Carlos I expedió un privilexu a favor de Tauste pa siguir la obra, lo que facultó la construcción del actual Canal de Tauste. El tresformamientu agrícola de toles tierres regaes pola Canal supunxo un cambéu radical na economía y la sociedá a partir del sieglu XVI. D'esta miente, el momentu de mayor florecimientu económicu y crecedera demográfica tuvo llugar nel Renacimientu. La vida xiraba en redol a una potentísima ganadería lanar, entamada en redol la Casa de Ganaderos, y a una agricultura en puxanza pol movimientu roturador y la meyora del regadío.

La Guerra de Socesión dexó la so buelga en Tauste, una y bones la villa foi asediada y conquistada poles tropes del conde de Sástago, fiel al Archiduque Carlos. Antonio Germán, taustano que destacara poles sos aiciones béliques a favor del pretendiente borbón, foi axusticiáu'l 3 d'ochobre de 1706, siendo célebre la so frase «calla y aforca, qu'ési ye'l to oficiu», dirixida al verdugu cuando diba ser executáu. Esti fechu supunxo'l que la villa llograra'l títulu de «fidelísima» per parte de Felipe V.

Edá Contemporánea

Monumentu a los Cayíos na Guerra Civil (Tauste).

La Guerra de la Independencia tuvo considerables repercusiones pa Tauste, una y bones l'exércitu francés quemó documentos de la Casa de Ganaderos. Nesta guerra, el taustano Mariano Larrodé, conocíu como «Pesoduro», destacó primero mientres los Sitios y, darréu, como guerrilleru na contorna de les Cinco Villes, hasta la so captura y execución n'Ejea el 21 de setiembre de 1811.

Pascual Madoz, nel so Diccionariu xeográficu-estadísticu-históricu d'España de 1845, refier que Tauste «tien sobre 550 cases, que formen un cuadrilongo imperfectu... les cualos distribúyense en delles cais un pocu inclinaes y una plaza nel centru de la población». Los principales cultivos yeren trigu, cebada, centenu, avena, maíz, aceite y vinu, y había abondosu ganáu ovín y daqué de ganáu caprino. Nesa dómina, la llocalidá cuntaba con una fábrica de regaliza, dieciséis fábriques de salitre, dalgunos telares de cobertores bastos y dos molinos fariñeros.^[5]

Yá nel sieglu XX, llegó'l ferrocarril cola construcción del ferrocarril de Sádaba a Gallur. Mientres la Guerra Civil esistió un campu d'aviación na paraxa conocida con esi mesmu nome, base de la Legión Cóndor alemana. Rematada la guerra, en 1954 aprobóse'l Plan Xeneral de Colonización de Bardenas y creáronse dos pequeños pueblos nel términu de Tauste: Sancho Toma y Santa Engracia.

Últimos alcaldes de Tauste

Resultaos eleutorales

Patrimoniu arqueolóxicu

El xacimientu prerromanu de Valdetaus atópase na carretera A-127 Aragón-Tudela, dientro del términu municipal. Estrémense dos fases nel xacimientu: la primera correspuende a un pobláu dafechu indíxena y la segunda a una población yá en contautu cola cultura romana.^[11] Ocupa una elevación a 260 msnm, nun allugamientu escoyíu poles sos posibilidaes defensives, yá que apodera la vega del Ebro nel so confluencia col Arba, según la redolada de les desaguaes del Huecha y del Jalón.^[12]

Ilesia de Santa María (sieglu XIII), con torre mudéxar (ca. 1300).

Patrimoniu relixosu

La Ilesia mudéxar de Santa María, asitiada sobre una llomba no más alto de la villa, apodera la desaguada del ríu Arba nel Ebro. Empezada a construyir nel sieglu XIII y acabada nel sieglu XIV —salvo la torre, que correspuende al minarete de l'anterior mezquita qu'ocupaba la so cortil—, constaba n'orixe de nave única de tres tramos y ábside semicircular al interior y poligonal al esterior, añader darréu la capiya de la Virxe de Sancho Toma. Ta realizada totalmente en lladriyu apareyáu a lluria y carbonizu y coyíu con yelsu. Al esterior presenta cabecera poligonal de cinco lados que ye circular al interior y murios llaterales con contrafuertes y les capiyes qu'abren ente ellos sobresaliendo llixeramente na parte baxa. Sobresal del conxuntu la torre, adosada al centru del muriu del hastial. De planta octogonal, ye unu de los meyores exemplares de torres mudéxares que se caltienen n'Aragón, íntimamente rellacionada coles de San Pablo de Zaragoza y San Pedro de Alagón coles que tamién comparte la tipoloxía arcaica de la ilesia. Recién estudios monográficos, constaten que la torre yá esistía cuando se construyó l'ábside a principios del sieglu XIII, y darréu, nel sieglu XIV la nave, que'l so hastial adosar a la torre, despintando la so decoración.^[13] Revisten interés tanto'l Retablu Mayor renacentista, del sieglu XVI y restauráu en 2007,^[14] como'l retablu de la Coronación de María, tamién restauráu nel mesmu añu.^[15]

Ábside de la Ilesia de San Antón (sieglu XII).

Otru templu notable ye la Ilesia de San Antón Abá, enantes dedicada a San Miguel Arcánxel. Tien una sola nave de planta rectangular, irregular y bien allargada. Tocantes a la so cronoloxía, el ábside, el presbiteriu y un conxuntu de pieces tallaes —topaes mientres les obres de restauración— son de la segunda metá del sieglu XII, dientro del desenvolvimientu del románicu. Los trés tramos siguientes considerar de finales del sieglu XIII o principios del XIV. Restaurada na década de 1980, escavóse un foso al so alredor, col fin de devolver al edificiu'l so volume orixinal, pos al tar nel barriu más baxu de la población, sieglos d'escorrentíes y arrastres de tierres, causaren que'l nivel del suelu de la plaza xubiera más d'un metro.

Otru edificiu relixosu ye'l Monesteriu de San Jorge, fundáu en 1629.^[16] Construyíu según los parámetros propios de l'arquiteutura barroca, carauterizar pol usu d'un sistema estructural de murios de carga y forxaos. Dientro del conxuntu destaca especialmente l'edificiu de la ilesia. Construyida en lladriyu, llevantóse sobre una planta rectangular d'una sola nave de tres tramos con cabecera poligonal y capiyes adosaes ente los contrafuertes. Tol interior cerrar con bóvedes de cañón con lunetos. La torre, datada nel sieglu XVI, tien tres cuerpos de planta cuadrada, dixebraos por impostes.^[17]

Monesteriu de San Jorge (sieglu XVII).

Coles mesmes, na salida escontra Ejea, inda pueden contemplase les ruines d'otru conventu, el de San Cristóbal.

Ente les ermites de Tauste, cabo destacar la de la Virxe del Pilar, construyida na segunda metá del sieglu XVIII y que tien una cubierta barroca rematada en cúpula con llinterna y decorada con yesería. La Ermita de San José y Santa Ana ye un conxuntu arquiteutónicu compuestu por templu, vivienda amiesta y un atriu esterior —güei sumíu—, emplazado sobre una pequeña elevación del terrén. Magar el conxuntu presenta delles etapes constructives, la fábrica orixinal ye del sieglu XV.

A 14 km de Tauste ta'l Santuariu de La nuesa Señora de Sancho Toma, patrona del conceyu. Ye un conxuntu qu'inclúi hostal, hospital ya ilesia, empecipiáu en 1670 y que nun se concluyó hasta'l primer terciu del sieglu XVIII. Atópase sobre les sierres de les Bardenas mui cerca de la raya navarra lindante cola Bardena blanca. Ocupa un montículo y constitúi un mirador sobre la porción meridional de les Bardenas Reales y bona parte de la Vega del Ebro.^[18]

Patrimoniu civil

Casa de la Cámara, de carauterístiques similares a los palacios renacentistes aragoneses.

Los restos de la muralla o «cercu» de Tauste asitiar nun estremu del cascu antiguu. Componer de sillares de piedra de yelsu alabastrín xuníes tamién con pasta de yelsu.

Un edificiu d'interés ye la Casa Nueva de Tauste, más conocida como Casa de la Cámara, que, anque bien modificada, tien el so orixe nel segundu terciu del sieglu XVI o principios del XVII. Otru edificiu, conocíu como El Patiaz, alcontrar na cai López de Arbizu, nel actual Barriu Nuevu (antigua Judería). De difícil datación, foi utilizáu como antigua see municipal nel sieglu XIX.

Muncho más modernu ye Aquatauste, espaciu axardináu con estanques, ríos, canales y acequias que formen un prestosu conxuntu remarcáu poles especies vexetales que los flanquean. Diseñáu por Carlos Blázquez, recrea'l términu municipal de Tauste, representándose al ríu Arba xunto a los sos principales acequias. Dos sales d'esposiciones completen el conxuntu.