1. Etapa de pre-desenvolvimientu

El términu árabe taṣawwuf apaeció nel sieglu segundu de la Hégira, coincidiendo cola formación del restu de ciencies islámiques. Hasta esi momentu si ye ciertu qu'esistieran ciertu númberu de persones que siguieran una serie de práutiques dientro del senu del islam, ensin recibir denominación dalguna, onde destacaben l'ascesis (zuhd), la intensidá de los actos y oración ('ubbād), que n'ocasiones s'entamaron en ciertos llugares, como fondas (funduq) o rábitas (o rábida n'árabe ribāt). Nesta dómina de pre-formación los exemplos d'espiritualidá presente nun son pocos: el Corán y les pallabres del Profeta aproven d'un llargu conteníu de temes espirituales. Como destaca M. Sells, los exemplos de aleyas y de narraciones con una estrictu sentíu espiritual son numberoses, y l'enclín de munchos de los componentes de les primeres xeneraciones pola busca espiritual, que fueron consideraos los prototipos de sufíes poles xeneraciones posteriores, como'l imám Ali y los sos fíos Hasan y Husain -a que les sos autoridaes unviar les cadenes iniciáticas (silsila) de la mayoría de los turuq-, Abu Bakr o Uways al-Qarani.

Anque dientro del estudiu del sufismo polos orientalistas europeos del sieglu XIX y XX siempres hubo l'enclín a considerar l'elementu del sufismo como daqué importáu al islam dende otres tradiciones relixoses d'Oriente medio —sobremanera baxu la opinión de qu'una relixón basada nun llibru como l'islam nun podía dar llugar a nada espiritual—, colos estudios de L. Massignon demuéstrase cómo'l sufismo ye un desenvolvimientu genuinamente islámicu, pos nel llinguaxe coránico y la tradición arabo-islámica tán los elementos qu'enconten y espliquen el so desenvolvimientu percima d'influyencies esternes.

Nos dos primeros sieglos de la historia del islam estremáronse progresivamente les distintes ciencies islámiques; coles crisis política del conflictu de socesión del califatu y la tresformación nun imperiu, el que creyeron que l'espíritu orixinal del islam víase traicionáu tendieron a xenerar movimientos que pretendíen caltener los valores espirituales de la revelación. Asina, de manera paralelo al desenvolvimientu de toles ciencies relixoses, que tendíen a caltener el legáu y a enfrentase a les nueves cuestiones que se presentaben cola espansión del islam, munchos d'aquellos de les primeres xeneraciones que se caracterizaran pol so gran espiritualidá tresmitieron les sos enseñances xunto con otres ciencies accesories como'l hadiz y el Corán. D'ende que les primeres llinies iniciáticas tengan como eslabones a personaxes célebres n'otres ciencies.Alrodiu de esti discutiniu del orientalismo modernu, vease la introducción que fai a la cuestión A. Schimmel, Les dimensiones místiques del islam (páx. 19-38). Madrid: Trotta, 2002.

2. El periodu tempranu

Con Hasan al-Basri, considérase que'l sufismo empieza a tener un calter diferencial dientro del restu de ciencies islámiques, anque nesi momentu nun esistir designación pa esi movimientu. Nestes xeneraciones, dientro del sufismo, considérase qu'esistíen toles posibilidaes del sufismo de manera realizao, ensin necesidá d'una esistencia estremada de les práutiques islámiques comúnmente entendíes.

Asina, al par de la formación de les distintes ciencies islámiques, empezó a apaecer una ciencia dedicada al estudiu y conocencia de los estaos espirituales y les realidaes conteníes na revelación, el papel de los Profetes y el conceutu de santidá (walāyá) nel islam. Autores como Ŷa'far al-Siddīq (m. 765), consideráu como imám polos shiíes, va ser unu de los primeros en dexar constancia escrita d'una interpretación espiritual del Corán nel so hermenéutica coránica. Otra delas figures crucial va ser una muyer, Rabia al-Adawiyya (m. 801), qu'en cierta manera tesciende'l conceutu d'ascesis que marca más al-Basri, y qu'incide nel camín del Amor (mahabba y išq) y la Sinceridad (ijlāṣ) con Dios, como principales motores del camín espiritual, al faer más fincapié en dellos aspeutos del Corán y les narraciones profétiques.

Tamién Al-Muhasibi (m. 857) va desenvolver otros de los elementos del sufismo más importante: la vixilancia de los actos y movimientos de l'alma humana nel so famosu al-Ri'ayya li-huquq Allah, La vixilancia de los derechos divinos, que define los conceutos y los métodos d'estaos espirituales tan importantes como la muhasaba o l'exame de los mesmos actos, pensamientos y estáu, o la muraqaba, l'atención interior, que consiste na concencia de la vixilancia divina sobro'l siervu.

Amás d'estes figures destaca Sahl al-Tustari (m 896), famosu sufí iraquín que marcó los desarrollos posteriores del la hermenéutica sufí del Corán, y qu'influyó n'autores posteriores, como la escuela salimiyya -que'l so principal representante va ser Abu Talib Al-Makki (m. 998), autor del 'Qut al-Qulub', 'L'alimentu de los corazones', unu de los trataos sufíes más antiguos- o'l más famosu de los sufíes de les primeres xeneraciones al-Yunayd (m. 910). Al-Yunayd, xuntos con otros sufíes de la llamada Escuela de Bagdag —como Abu Yazid al-Bistami, Abu Hasan al-Nuri y otros— son los qu'empiecen a desenvolver unos elementos y un llinguaxe téunicu estremáu.

Coincidiendo, amás, col periodu de desenvolvimientu de la teoloxía especulativa nel islam y los anicios de la filosofía islámica, el sufismo empieza'l so desenvolvimientu d'una teoloxía, cosmovisión ya interpretación más estremada de los testos islámicos. Ye'l periodu nel que'l tawhid ye definíu dende una perspeutiva sufí, non yá como un conceutu teolóxicu, sinón tamién como una estación o meta de realización espiritual (que toma como exemplu'l hadiz que diz: «Cuando'l mio siervu avérase a Mi al traviés de les práutiques obligaes y voluntaries... Yo soi l'oyíu col qu'oye...»). Ye tamién el periodu de la incorporación de distintes práutiques como la recitación d'alcordances (aḏkār) específicos, o de sesiones d'audición espiritual.

Ye tamién el momentu nel que nel Jorasán (ente Irán y Afganistán), desenvuélvese otru movimientu sufí, que se suel remontar a Abu Yazid al-Bistami (m. 875), nel que se compensa la formalidad de la escuela de Bagdag, qu'incide na Unicidad absoluta, que devasa les clasificaciones, y que pretende amenorgar cualquier manifestación de alteridad (ente elles l'alma), al mínimu. Esto va dar llugar a un movimientu dientro del sufismo que se va conocer como la malamiyya o malamatiyya, que va aportunar na realización interior d'esta Unicidad ensin que'l so esterior sía percibíu, o que se-yos consideres como creyentes vulgares, ensin que s'aprecie nada nel so esterior. Darréu Huŷwiri o Ibn 'Arabi van considerar qu'estos son los más altos estadios de la xerarquía iniciática del islamVease EI2, Abdal

Otru autor influyente nesti periodu va ser al-Topaŷ (m., conocíu por haber muertu mártir (vease les obres que dedicó L. Massignon a esti autor, al qu'amás d'estudiar aprecia, pos pola so intermediación espiritual» salvóse de la pena de muerte en Siria). Los sos poemes y testos son conocíos pol so efusión del amor divino y la xunión col amáu.

Tamién ye al-Niffari (m. 965), que les sos sentencies recoyíes nel K. Al-Mawaqif (el Llibru de les poses), influyeron notablemente en munchos autores, y que definieron al par d'otros aforismos el vocabulariu téunicu del islam.

al-Hakim al-Tirmiḏi (m. 942), en munchos aspeutos va ser un precursor de la mayoría conceutos desenvueltos por Ibn 'Arabi, ente los que destaquen el conceutu de santidá (walaya) -ye célebre'l so famosu K. Jatm al-walaya, el Llibru del Sellu de la Santidá-, los rangos de la santidá o les distintes rellaciones ente conocencia humano, divín y los órganos que los perciben, qu'espón nel so K. Bayan al-farq bayna al-qalb..., el Llibru sobro la diferencia ente'l corazón, el pechu, el secretu...Vease bibliografía

3. El periodu formativu y de desenvolvimientu lliterario

Con al-Sarraŷ (m. 988) y el so K. Al-Luma, un tratáu de sufismo, ábrese una nueva fase dientro del desenvolvimientu del sufismo: revísase'l desenvolvimientu del sufismo nos dos sieglos anteriores, se sistematiza, investígase nes fontes les distintes enseñances, y trátase d'harmonizar québresles producíes pol periodu anterior, contextualizando les pallabres de los sufíes n'estáu d'éxtasis, y apurriendo una base a tales visiones y alusiones. Tamién intenta conciliar les aparentes diverxencies que surdieron ente realidá espiritual y llei relixosa, anque esi llabor nun se va ver completada hasta la llegada d'al-Ghazali.

Otros de los continuadores d'esta llinia va ser Abd al-Rahman al-Sulami (m. 1021), onde realiza la síntesis de les distintes narraciones sobro espiritualidá (l'ascetismu, la futuwa, la sabencia y la malamiyya), qu'encabeza genéricamente como sufismo, integrándoles dientro d'una vía que pretende algamar el modelu proféticu -nun hai qu'escaecer que pa tresmitir les pallabres de los sufíes va allegar a utilizar les mesmes téuniques de narración que se fai colos hadices proféticos).

Dientro d'esta mesmu enclín destaca al-Isfajani (m. 1038), qu'arrexuntó la vida y exemplu de numberosos sufíes nel so Hilyat al-awliya, la Vida de los Santos.

Otru de los socesores d'Al-Sulami foi al-Qušayri (m. 1072), que constitúi unu de los manuales de sufismo esenciales, que se sigue estudiando na actualidá, y qu'apurre les definiciones téuniques del sufismo. Nesti periodu tamién s'escribieron otros manuales, como'l Kašf al-mahŷub, el Develamiento de lo tapecío d'Al-Huŷwiri (m. 1076), onde amás d'una completa historia del sufismo, de les sos corrientes na so dómina, de la vida de los primeros maestros, tamién esplica la terminología y conceutos básicos.

Tamién na zona del Jorasán establecióse Abd Allah al-Ansari, qu'escribió los sos Manazil al-sairin, Les estaciones de los caminantes, una manual onde se narren les distintes etapes del camín sufí.

Pero quiciabes la figura que marca un puntu d'inflexón sía Abu Hamid al-Ghazali (m. 1111) y el so hermanu Ahmad (m. 1126). Con Abu Hamid va consiguise la reconciliación del sufismo y la llei relixosa. La so obra más monumental, la Revivificación de les Ciencies del islam, nun ye namái una tratáu de les distintes ciencies islámiques; ye la legitimación del sufismo como ciencia islámica y como parte carauterística del legáu proféticu. Ye la «ciencia de la profecía» tocantes a les sos carauterístiques interiores. Con al-Gazali el sufismo empieza'l so sistematización y la so organización en corrientes o cañes, que van recibir la denominación de jirqa, el mantu, que simboliza la tresmisión d'una influyencia o modelu proféticu.

Tres al-Gazali tien llugar el fenómenu de la socesiva organización alredor de figures y maestros concretos. El primer periodu ye'l de la jirqa, onde la tresmisión de la influyencia espiritual d'una determinada llinia o socesión realícense al traviés d'unes determinaes llinies de socesión, que progresivamente van llindar a les más importantes.

India

La jirqa principal provién de Muin al-Din al-Shisti (m. 1236). Al so alredor formáronse la mayoría de les turuq del subcontinente indiu.

Mausoleo del santu sufí Shah Rukn-y-Alam, en Multen (Paquistán).

4. Periodu modernu o de les turuq

Dende finales del sieglu XIII a principios del XIV fuéronse formando estremaos focos iniciáticos, que yeren una anovación de les distintes jirqa-s que s'aniciaran nel sieglu anterior. Amás, munches d'elles víense influneciadas polos movimientos demográficos causaos tanto pola entrada de los mogoles por Oriente, como l'emburrie de los reinos cristianos n'Al-Andalus.

Occidente islámicu

Templo sufí en Katwijk (Países Baxos).

Les distintes cañes de la Madyaniyya estendiéronse rápido pol Magreb, pero colapsáronse cola mesma rapidez. Sicasí la influyencia de los morabitos siguió siendo notable nes zones rurales. Nes ciudaes desenvolvióse un movimientu, ensin un lideralgu claru, que correspondía a les influyencies de la escuela d'Abu Madyan y contenía elementos de los principios de la Shadhilía. Foi Ibn Abbad (m. 1390) que estructuro estes enseñances shadhilíes col so comentariu a les hikam o sentencies de Ibn Arreya Allah.

Ye nel sieglu viniente cuando la shadhiliyya fíxose más patente y empezó a dar llugar a figures como al-Yazuli (m. circa 1465), onde s'establez una unión ente la guía espiritual y el linaje proféticu (los shurfa). El so movimientu foi una espansión xeneralizada, onde la influyencia espiritual diba más allá d'una rellación ente maestru y discípulu, sinón qu'establecía una rellación de cada discípulu con una bendición (baraka) d'aniciu profético. El viniente amestro importante ye Ahmad al-Zarruq (m. 1494), conocíu por ser unu de los impulsores del movimientu usuli.

Nel Magreb apaecieron tamién, darréu, turuq como la Tiyaaniyya, que dempués s'estendieron más llargamente pol África prieta.

5. El desenvolvimientu de les órdenes

A partir de los grandes maestros de los sieglos XII, XIII y XIV el sufismo foi pasu ente pasu entamándose en redol a estes figures y constituyendo les turuq o cofradías. Los fundadores dexaben un legáu que los sos discípulos perfilaben, lo que dio llugar a distintos métodos d'enseñanza, de práutiques o d'especializaciones que son les que constitúin les traces diferenciadores de caúna d'elles.

Práutiques comunes

Un sufí cai en trance en Khartum (Sudán).

Les práutiques de los sufíes nun s'estremen en munchos aspeutos de la del restu de los musulmanes, yá que bones en casi tolos turuq faise fincapié nes práutiques comunes a tolos musulmanes como son la plegaria ritual, la llimosna, l'ayunu o la pelegrinación ente los ritos obligaos, anque tamién s'aportuna n'otru aspeutos que son consideraos como beneficiosos, como son la recitación del Corán, l'alcordanza de Dios (dhikr), el conseyu espiritual, la solidaridá, la compañía espiritual, la enseñanza de los principios de la relixón, ente otros.

Nesti sentíu la diferencia ye en tolos casos una diferencia de grau, tanto cualitativo como cuantitativu. Anque esisten diferencies según la tariqa, lo que caracteriza a los sufíes son, por casu, la insistencia nos actos d'adoración obligáu (fara'díi) y la práutica y l'insistencia n'aquellos que son voluntarios (nawa'fil).

Asina se prodigen nes plegaries voluntaries, como son les oraciones nocherniegues (qiyam al-layl), l'alcordanza de Dios en tou estáu, los ayunos voluntarios, la busca de conocencia, etc. Pero, al par de ello tien tamién importancia que talos actos fáiganse con una sinceridad absoluta (ijlas) y que se correspuendan con un trabayu interior d'atención (muraqaba), d'entrega a Dios (tawakkul), de contentamiento (rida), de presencia (hudur), que conduza a estaos interiores de progresiva purificación de l'alma (nafs) y de conocencia de la Realidá divina (haqiqa).

Práutiques específiques

Keşküls (grandes cuencos). Los derviches usen estos cuencos cuando pedimien, procesu pol cual intenten superar la so vanidá personal y arrogancia, una de les práutiques más comunes del sufismo.

Dientro d'estes práutiques hai unes que son de calter individual, como pueden ser la recitación d'una determinada letanía o modelu d'alcordanza de Dios carauterístico, denomináu wird, que ye la base de la mayoría de los turuq y unu de los elementos más importantes de les práutiques de los empecipiaos. Per otru llau esisten práutiques comuñales qu'inclúin a los miembros d'una mesma tariqa. Ente les práutiques que caractericen a les órdenes sufíes tán les sesiones d'alcordanza (dhikr), les d'audición espiritual (sama') y les de danza espiritual (hadra o imara).

Les sesiones d'alcordanza o dhikr, tamién conocíes como maylis, son xuntes nes que la comunidá d'empecipiaos recuerden mutuamente a Dios de distintos métodos que pueden variar, anque básicamente inclúin la recitación del Corán, la invocación d'estremaos nomes divinos, una esposición o enseñanza sobro dalgún aspeutu relixosu o espiritual o inclusive la llectura compartida de dalgún testu, como, por casu, la historia de Mushkil Gusha.

Otru tipu de práutica ye l'audición espiritual (sama'), qu'en munches ocasiones incluyir na anterior. Consiste, na mayoría de les ocasiones, na recitación de poesía de temática espiritual o sagrada, que tien como ánimu dexa-y a l'alma un grau d'apertura a los significaos sutiles (llata'if). Estes práutiques suelen faer usu de poesía sufí tanto n'árabe como n'otros idiomes como'l persa o'l turcu, d'autores como Hafiz, Sanai, Ibn al-Farid, Rumi, Shushtari, Abu Madyan, Mustafa al-'Alawi,etc. Dependiendo de la tariqa inclúi o non preseos de música, o simplemente percusión, anque l'elementu más importante nun dexa de ser nunca la voz humana.

La danza espiritual, conocida como hadra o imara ye un tipu de danza ritual. Anque varia de manera según la tariqa, dende una recitación del Nome con movimientu ente los qadiríes, la danza con respiración fondo y rítmica, les dances rituales d'África o la conocida danza de los derviches giróvagos de la tariqa mevleví.