Conquista musulmana y revuelta ástur

Pelayu, d'alcuerdu al mitu, vencedor en Cuadonga y primer Rei de los ástures.

Diz Isa ben Ahmad Al-Razi qu'en tiempos d'Anbasa ben Suhaim Al-Qalbi, llevantóse en tierres de Galicia un pollín xabaz llamáu Pelayu.

Crónica d'Al Maqqari

Nel trescursu de la conquista musulmana de la Península Ibérica, les ciudaes principales y los centros alministrativos de la Península fueron cayendo en manes de les tropes del Emiratu de Córdoba. El dominiu de les rexones centrales y meridionales, como los valles del Guadalquivir o del Ebru presentó mui pocos problemes pa los recién llegaos, que se valieron de les estructures alministratives visigodes esistentes, d'orixe romanu. Magar, nos montes del norte, los centros urbanos yeren práuticamente inesistentes (como Xixón) y la sumisión del país tenía de realizase valle a valle. Davezu, los musulmanes recurríen a tomar rehenes p'asegurase la pacificación del territoriu recién conquistáu.

Tres la primera incursión de Tarik que nel añu 711 llegó hasta Toledo, el virréi yemenín d'Ifriqiya, Musa ibn Nusair, crució l'añu siguiente l'Estrechu de Xibraltar y llevó a cabu una masiva operación de conquista que lu llevaría a capturar, ente otres, les ciudaes de Mérida, Toledo, Zaragoza y Lleida. Na fase última de la so campaña militar llegó hasta'l noroeste de la Península onde llogró apoderase de las poblaciones de Lugo y Xixón. Nesta última ciudá asitió un pequeñu destacamentu bereber al mandu d'un gobernador, Munuza, cola misión d'afitar el dominiu musulmán sobre Asturies. Como garantía de la sumisión del territoriu dellos nobles, ente ellos dalgunes teoríes apunten que Pelayu (anque'l so orixe resulta desconocíu), fueron llevaos como rehenes d'Asturies a Córdoba.

Pero, según cunten tanto la Crónica Rotense (crónica d'Alfonsu III onde se considera a Pelayu como socesor de los reis de Toledo, con claros fines de busca de llexitimidá política) como la d'Al-Maqqari (historiador marroquín del sieglu XVI que morrió n'El Cairu, Exiptu, y que pudo tomar les sos fontes de la versión anterior, y reescribilo ocho sieglos dempués, con nenguna utilidá como documentu históricu), Pelayu consiguió fugase de dicha ciudá mentes el gobiernu del valí Al Hurr (717–718) y a la so vuelta a Asturies aguiyó a una revuelta contra les autoridaes musulmanes de Xixón (la identidá de don Pelayu, sigue siendo un tema abiertu, siendo esta namás una de les teoríes). El caudillu de los ástures —con un orixe ye discutíu polos historiadores—^[1] tenía entóncenes la so morada en Bres (conceyu de Piloña) y a dichu llugar Munuza unvió tropes al mandu del xeneral Al Qama. Tres recibir noticies de l'arribada de los musulmanes, Pelayu y los sos compañeros cruciaron apuradamente'l ríu Piloña y s'empobinaron al monte Auseva, onde se refuxaron nuna de les cueves de la zona (Cuadonga). Ellí llograron sorprender al destacamentu musulmán, que foi aniquiláu. La victoria —relativamente pequeña, pos nella malapenes intervinieron unos cuantos cientos de soldaos bereberes— concedió-y un gran prestixu a Pelayu y provocó una insurrección masiva de los ástures. Munuza, viéndose entós aisláu nun país crecientemente hostil decidió abandonar Xixón y dirixise a la Meseta al traviés del Camín de la Mesa. Por embargu, foi interceptáu y muertu polos ástures n'Olalíes (anguaño conceyu de Grau).

Vista del xacimientu del monte Curie??os, en La Carisa.

Más recién, nel Picu Homón —xunto al puertu de la Mesa— y el Campamentu romanu de La Carisa (asitiada unos 15 quilómetros más al este, nel conceyu de ??ena, dominando los valles del Güerna y Payares), lleváronse a cabu escavaciones por un equipu d'arqueólogos, qu'atoparon fortificaciones dataes, según los datos proporcionaos pol Carbonu 14, d'ente finales del sieglu VII y principios del VIII: Nestos llugares afayárense atalayes y fuexos de cuasi dos metros, nos que na so construcción y vixilancia tuvieron que participar miles de soldaos, lo que requería d'un grau altu d'organización y d'un lideralgu firme, probablemente'l del propiu Pelayu.^[2] Por esi motivu, los especialistes cuiden que ye mui probable que la construcción de dicha llinia defensiva tuviera como oxetivu torgar la entrada de los musulmanes n'Asturies al traviés de los puertos de la Mesa y Payares.^[3]

Tres la victoria de Don Pelayu na batalla de Cuadonga (722) sobre los musulmanes, establezse una pequeña entidá territorial nos montes asturianos que dará llugar más tarde al Reinu d'Asturies. El lideralgu de Pelayu nun yera comparable al de los reis visigodos: de fechu los primeros reis d'Asturies autotitulábense alternativamente princeps ('xefe') y rex ('rei') y nun ye hasta la época d'Alfonsu II cuando esti últimu títulu afítase dafechu. Nesti sen, el títulu de princeps tenía una gran tradición nos pueblos indíxenes del norte d'Iberia y el so usu constátase na epigrafía galaica y cantábrica, na qu'apaecen espresiones como princeps albionum^[4] (nuna inscripción afayada nel conceyu de Cuaña) y princeps Cantabrorum^[5] (sobre una llábana vadiniense del conceyu de Cistierna, en Lleón).

Na imaxe la famosa Ponte Romana de la llocalidá de Cangues d'Onís, primer capital del Reinu d'Asturies.

En realidá, el reinu d'Asturias surdió como un acaudillamientu sobre los pueblos de la fastiella Cantábrica que resistieren tanto a los romanos como a los visigodos y que nun taben dispuestos a sometese a los dictaos del Imperiu Omeya. La influyencia de los inmigrantes provenientes del sur, fuxíos d'al-Ándalus, dirá chiscando de goticismu al reinu asturianu. Magar, tovía a principios del sieglu IX nel testamentu d'Alfonsu II renegábase de los visigodos culpándolos de la perda del reinu d'Hispania. Les cróniques nes que se basa'l conocimientu de la dómina, escrites toes en tiempos d'Alfonsu III mentes la influyencia ideolóxica goticista yera yá importante, son la Sebastianense, Albeldense y Rotense.

Nes primeres décades el control asturianu sobre les diferentes rexones del reinu yera entá mui feble, y por ello debía ser fortalecíu de contino per aciu d'aliances matrimoniales con otres families poderoses del norte de la Península Ibérica: D'esti xeitu, Ermesinda, la fía de Pelayu, casó con Alfonsu, fíu de Pedru de Cantabria. Y los fíos d'Alfonsu, Fruela y Adosinda fixeron respeutivamente lo propio con Munia, una vasca orixinaria d'Álava, y Silu, un xefe llocal pésicu del área de Flavionavia (Pravia).

Llueu de la muerte de Pelayu nel añu 737,^[6] so fíu Favila o Fáfila ye escoyíu monarca. A Favila, según les cróniques, mátalu un osu nuna de les pruebes de valor esixíes normalmente a la nobleza de la dómina.

Espansión anicial

El reinu d'Asturies haza'l añu 750.

A Fáfila asocédelu Alfonsu I, qu'heredó'l tronu d'Asturies gracies al so matrimoniu cola fía de Pelayu, Ermesinda. La crónica Albeldense narra cómo Alfonsu llegó al reinu en dalgún momentu posterior a la batalla de Cuadonga pa casar con Ermesinda. La muerte de Favila posibilitó'l so accesu al tronu asina como l'arribada al poder de la que llegaría a ser una de les families más poderoses del Reinu d'Asturies: La Casa de Cantabria. Si bien nun principiu namás Alfonsu desplazóse a la corte de Cangues, lo cierto ye que, tres la creciente despoblación de la Meseta y del Valle Mediu del Ebru, onde s'asitiaben les principales places fuertes del Ducáu de Cantabria como Amaya, Tricio o la Ciudá de Cantabria, los descendientes del duque Pedru retiráronse dende tierres rioxanes haza l'área cantábrica y ellí llegaron col tiempu a facese colos destinos del Reinu d'Asturies.

Será Alfonsu'l qu'anicie la espansión territorial del pequeñu reinu cristianu dende'l so primer solar de los Picos d'Europa avanzando haza'l oeste hasta Galicia y contra'l sur con incursiones continues nel valle del Dueru tomando ciudades y pueblos y llevando a los sos habitantes haza les zonas más segures del norte. Esto provocará'l despoblamientu estratéxicu de la meseta creando'l Desiertu del Dueru como proteición contra futuros ataques musulmanes.

Esti despoblamientu, defendíu por Claudio Sánchez-Albornoz, ye anguaño puestu en dulda, a lo menos no que se refier a la so magnitú. Les principales idees para refutalo son per un llau la conservación de la toponimia menor en bien de comarques asina como'l fechu de que, tovía güei, esistan grandes diferencies, tanto dende'l puntu de vista de l'antropoloxía biolóxica como dende la cultural, ente los habitantes de la zona cantábrica y los de la Meseta Central. Lo que sí ye cierto ye que na primer metá del sieglu VIII tuvo llugar nel valle del Dueru un procesu de ruralización que provocó l'abandonu de la vida urbana y la organización de la población en pequeñes comunidaes de pastores. Como causes d'esti procesu puen citase les siguientes: La fundición del sistema de producción esclavista esistente de magar el Baxu Imperiu, l'espardimientu continuu de grandes andancios pela zona, y por último l'abandonu d'Al Ándalus per parte de les guarniciones bereberes tres la revuelta de los años 740 y 741. Too ello posibilitó'l surdimientu d'un espaciu poco pobláu y ensin organizar qu'aisló al reinu asturianu de les acometíes musulmanes y que lu permitió afitase progresivamente.

Polo demás, les campañes de los reis Alfonsu I y Fruela nel valle del Dueru nun debíen de ser mui diferentes a les razzies que los ástures realizaben pela mesma zona na dómina prerromana: Anicialmente la espansión asturiana llévase a cabu fundamentalmente al traviés del territoriu cantábricu (dende Galicia hasta Vizcaya) y será necesario esperar hasta los reinaos d'Ordoñu I y Alfonsu III pa que'l Reinu d'Asturies tome posesión efeutiva de los territorios allugaos al sur de la Cordal.

Fruela I, fíu d'Alfonsu I, consolida y enanta los dominios de so padre. Ye asesináu polos miembros de la nobleza venceyaos a la casa de Cantabria.

Tresformaciones sociales y polítiques

Xenealoxía de los reis eleutivos d'Asturies (n'azul claro).

Les fontes escrites son mui concises no tocántenes a los reinaos d'Aureliu, Silu, Mauregatu y Bermudu I. Xeneralmente esti periodu, con una duración de ventitrés años (768–791), consideróse como una llarga etapa d'escuridá y plegamientu del reinu d'Asturies. Esta visión caltenida por dellos historiadores, qu'inclusive denomaron a esta fase de la historia del reinu asturianu como la de los Reis folgazanes, debióse a que nesi momentu paez que nun se dieron aiciones béliques importantes escontra al-Ándalus. Sicasí, eses mesmes fontes escrites permiten dicir que per esos años produxéronse tresformaciones bien relevantes y decisives en cuestiones internes de reinu asturianu. Toes elles iguaron y dieron una base, en tolos órdenes y aspeutos, pal so afitamientu y espansión posterior.

En primer llugar, foi nesos años cuando se constata la primer rebelión interna ástur protagonizada pol propiu Mauregatu, qu'espulsó del tronu a Alfonsu II d'Asturies. Con ella, anicióse n'Asturies una serie de rebeliones protagonizaes por grupos aristocráticos palaciegos ascedentes y de grandes propietarios que, en base al puxante desendolcu económicu de la zona, trataben de desplazar del poder a la familia reinante de Don Pelayu. Les rebeliones de Nepocianu, Aldroitu y Piniolu, nel reináu posterior de Ramiru I, formen parte d'esti procesu de tresformación económica, social, política y cultural del reinu asturianu, asocedíu ente los sieglos VIII y IX.

En segundu términu, per aquella dómina fracasaron les sulevaciones perifériques de galaicos y vascones, que fueron albortaes polos reis asturianos. Estes revueltes, al empar, aprovecháronse de les rebeliones internes de la zona central y oriental d'Asturies; y en ciertes ocasiones, dieron la so ayuda a unos y otros contendientes de l'aristocracia asturiana: refuxu d'Alfonsu II en tierres alaveses, dempués de la so fuxida; l'apoyu a la sulevación de Nepocianu en delles zones asturianes o la unión de los galaicos a la causa de Ramiru I.

Por último, otros datos falen de tresformaciones internes perimporantes del reinu asturianu nesi momentu. Son les sulevaciones de los llibertos (serbi, servilis orico y libertini, según les Cróniques) asocedíes mentes el reináu d'Aureliu. Les rellaciones de propiedá ente dueñu y esclavu poco a poco fueron rompiéndose. Esti fechu, unío al papel progresivu del individuu y de la familia restrinxida en detrimentu del papel qu'hasta esi momentu xugare la familia amplia, ye un indiciu más de qu'una nueva sociedá taba xorreciendo na Asturies de finales del sieglu VIII y entamos del sieglu IX.

A Fruela I asocéde-y Aureliu, ñetu de Pedru de Cantabria, qu'instalará la corte en terrenos de lo qu'anguaño ye'l conceyu de Samartín del Rei Aurelio, enantes perteneciente a Llangréu, ente los años 768 y 774. Al morrer ésti, asocédelu Silu, que tresllada la corte a Pravia. Silu taba casáu con Adosinda, una fía d'Alfonsu I (y poro, ñeta de Pelayu).

Al morrer el rei Silu ye escoyíu rei'l mozu Alfonsu II (que más alantre, en 791, volvería a recuperar el tronu), pero Mauregatu, fíu bastardu del rei Alfonsu I, organiza una fuerte oposición y consigue que'l nuevu rei se retire a tierres alaveses (so madre, Munia, yera vascona) axudicándose'l tronu asturianu. Esti rei, a pesar de la mala fama que la historia-y axudica, caltuvo bones rellaciones con Beatu de Liébana, quiciás la figura cultural más importante del reinu, y lu apoyó na so llucha escontra l'adopcionismu. La lleenda diz qu'esti rei yera fíu bastardu d'Alfonsu I con una mora, atribuyéndo-y amás el tributu de les cien doncelles. Asocédelu Bermudu I, hermanu d'Aureliu. Llámaselu el diáconu, anque probablemente solo recibiere votos menores. Bermudu abdica tres una derrota militar, acabando la so vida nun monesteriu.

Afitamientu y espansión

Palaciu de Santa María del Naranco, xoya del arte ramirense.

Tres l'abdicación de Bermudu I, Alfonsu II el Castu tornó a Asturies y proclámase rei, finando la etapa de relativa paz colos musulmanes de periodos anteriores. Mentes el so reináu realiza espediciones de castigu contra'l sur, llegando tan lloñe como hasta Lisboa en 798, y en 825 vence tamién a los musulmanes nel Nalón. Fixa la capital del reinu n'Uviéu y repuebla Galicia y zones septentrionales de Castiella y Lleón. Foi un reináu espuestu a ataques continuos de los musulmanes. Sicasí, espándese, y apaez el prerrománicu asturianu, dando llugar a xoyes de l'arquiteutura medieval europea. Alfonsu II instaura'l cultu xacobéu, y ye la primer figura nel Camín de Santiagu, que vincula a Asturies con Europa (especialmente col reinu de Carlomagnu), teniendo como enemigu común a un Sur de cultura oriental. Alfonsu II yera de madre alavesa, colo que yá se ve la vocación d'atrayer al reinu asturianu a los vecinos vascones. Na batalla de Llodos, aséstiase-yos una dura derrota a los árabes y bereberes que queríen acabar cola puxante amenaza que suponía'l so reinu. En 808, manda forxar la Cruz de los Ánxelos. Esti rei encarga al arquiteutu Tioda la construcción de varios edificios de calter rexu y relixosu p'aguapar Uviéu, de los que por desgracia pocos sobrevivieron, al edificase enriba en reinaos posteriores.

Los siguientes reis, Ramiru I (fíu de Bermudu que se proclama rei tres una guerra civil) y Ordoñu I, viven nun periodu de guerra continua escontra los musulmanes. En tiempos de Ramiru I, desenróllase l'arte ramirense, l'apoxéu del prerrománicu asturianu. Esti rei llibra la batalla de Clavixo, na que, según la lleenda, l'apóstol Santiagu a llombu d'un caballu blancu ayuda al exércitu asturianu escontra las tropes islámiques. Nel añu 844, una flota normanda apaecía frente a la costa de Xixón. Nun se sabe con certeza si desembarcaron ellí, pero nun fueron deteníos ya que continuaron hasta'l llugar que les cróniques llamaben Faru de Brigantio (La Coruña), onde fueron refugaos, continuando la so incursión según les cróniques haza "España" (les cróniques asturianes llamaben España a al-Ándalus).

Ordoñu repuebla Estorga, Lleón, Tui y Amaya. Establez rellaciones estrenches col reinu de Navarra, ayudando posiblemente a la lliberación del rei García Íñiguez secuestráu polos normandos. Dientro del procesu de vinculación col valle del Ebru, establez aliances colos Banu Qasi de Zaragoza, a los que tamién combate n'ocasiones en variaciones socesives d'aliances. Ordoñu tamién trata d'ayudar, en devanéu, a los mozárabes toledanos en rebelión contra l'emir cordobés. A la so muerte, asocédelu so fíu Alfonsu III.

Imaxe del aviesu de la Cruz de la Victoria.

Apoxéu y final

Alfonsu III marca'l momentu cume de poderíu del reinu d'Asturies. Establez rellaciones perestrenches col Reinu de Navarra, llucha y alíase repetíes veces colos Beni Qasi de Zaragoza y combate al llau de los mozárabes de Toledo na so llucha escontra'l poder califal. Nel añu 908, un sieglu dempués de qu'Alfonsu II lo fixere cola cruz de los Ánxelos, manda forxar la Cruz de la Victoria, dende entós símbolu d'Asturies, qu'inda güei lleva esti país na so bandera y nel so escudu. Alfonsu casa con Ximena, noble navarra, probablemente fía de García Iñíguez. Col apoyu los nobles gallegos, como Hermenexildu Gutiérrez, conquista'l norte de Portugal. Tamién avanza pel Dueru, conquistando Zamora y Burgos. Nel momentu d'apoxéu, el reinu asturianu ocupa tol noroeste peninsular, dende Oporto hasta Álava.

García I, fíu d'Alfonsu III el Magnu, dempués de la so llucha contra so padre y hermanos Ordoñu II y Fruela II, tresllada la capital del reinu a Lleón, colo que'l reinu camuda'l so nome pol de Reinu de Lleón.

Zona nuclear del reinu: Asturies y Liébana

El nuevu reinu de Lleón nel añu 910.

Tanto Asturies como la comarca cántabra de Liébana constituyeron el solar onde se forxó'l primer estáu cristianu de la Reconquista. En territoriu asturianu asítiense les cuatro capitales que socesivamente tuvo'l reinu (Cangues d'Onís, Pravia, Samartín del Rei Aurelio y Uviéu) asina como les principales muestres del arte prerrománicu asturianu.

La Crónica Rotense, al mentar les campañes d'Alfonsu I, diz que «nesti tiempu pobláronse Asturies, Primories, Liébana, Trasmiera, Sopuerta, Carranza, Bardulia, qu'agora llamen Castiella y la parte marítima de Galicia».^[7] Descríbense nesta cita les diferentes entidaes rexonales y comarcales esistentes en territoriu cantábricu.

En principiu, el reinu orixinal de Pelayu comprendía, a lo menos, los territorios de l'actual Asturies central y oriental, como s'esbilla de les narraciones de la crónica Albeldense, y de la Crónica Rotense, qu'alluguen el rellatu de los oríxenes del reinu ente la ciuitate Gegione y Cuadonga, con Bres, en Piloña, ente medies. Esti ámbitu territorial ye'l denomáu como patria Asturiensium na Crónica Sebastianense.

Por embargu, los socesores de Pelayu espardiendo los sos dominios progresivamente, engullendo territorios como Trasmiera o El Bierciu que, sicasí, conservaron la so autonomía baxo la forma de ducaos o condaos rexíos por comtes vinculaos a l'aristocracia llocal, como Rodrigo de Castiella o Gatón d'El Bierciu.

Al este del ríu Miera asitiábense les comarques de Trasmiera, Sopuerta y Carranza. Estos dos últimos territorios fueron anexonaos a Vizcaya (1285) y más tarde al País Vascu (1979), pero tovía güei siguen conservando una pequeña parte de la so cultura montañesa orixinal:^[8] La fala tradicional d'Encartaciones presenta delles güelgues asturlleoneses^[9] y la mitoloxía tradicional encartada inclúi referencies a criatures como l'Ojáncanu o'l Trenti que tan familiares son nel folclor de La Montaña de Cantabria.

Desiertu del Dueru, la ciudá de Lleón y l'antiguu Ducáu asturiense

Tres la conquista islámica de la península ibérica, el territoriu de la Submeseta norte encomenzó a esperimentar un procesu de despoblamientu que se vio agudizáu pola rebelión beréber de los años 740 y 741 y pola seca qu'afeutó a dicha área nes décades centrales del sieglu VIII. El resultáu ye que la Cuenca del Dueru convirtióse nuna tierra de naide.

Hebo cierta discusión na historiografía española en tornu a la natura y intensidá del despoblamientu del Valle del Dueru. Dellos autores, como Sánchez Albornoz, afirmaben que dicha despoblación foi total, y tovía más, foi buscada polos reis asturianos pa d'esta manera aislase estratéxicamente col emiratu de Córdoba y torgar la entrada de les aceifes musulmanes n'Asturies. Otros autores, como Abilio Barbero y Marcelo Vigil, consideraron que, enantes qu'una despoblación, lo que se produxo foi una desorganización política y económica del territoriu que, lloñe de tener empezao nel sieglu VIII, funde los sos raigaños na crisis del llatifundismu tardorromanu y del sistema esclavista. Amás, etnólogos como Julio Caro Baroja llamaron l'atención sobre'l fechu de qu'hai bien de diferencies ente les cultures cantábriques (gallega, asturiana...) y les de la Meseta (como la lleonesa o la castellana).

La zona occidental de la Submeseta Norte, aquella que correspuende a los valles del Esla, l'Órbigu y el Sil, taba poblada en tiempos prerromanos por tribus de llingua céltica como los ástures o los vacceos. Cola conquista romana, dichos territorios fueron amestaos al Conventus Asturiensis, que tres la división provincial de Caracalla foi axudicáu a la provincia de Gallaecia. Nel periodu visigodu, l'área pasó a formar parte del Ducáu d'Asturia (o Ducáu Asturiense), de la que les sos ciudaes principales yeren Estorga (Asturica Augusta, capital de los ástures cismontanos) y Lleón (Legio VIII, fundada polos romanos dempués de les Guerres Cántabres).

Dende la segunda metá del sieglu VIII estes rexones pasaron a ser sorbíes progresivamente pol Reinu d'Asturies. Por embargu, dicha absorción realizóse de meneres diferentes, dependiendo del territoriu. Asina, per un llau, paez que les rexones de los montes lleoneses, El Bierciu y la Maragatería nunca nun llegaron a despoblase del too y conservaron tola so personalidá étnica: D'esti mou, ye mui probable que los territorios de Valdeón, ??aciana y Babia pertenecieren a la monarquía asturiana dende tiempos de Pelayu. Asinamesmo, constátase la esistencia d'un condáu d'El Bierciu dende tiempos del rei Alfonsu II, y ye mui probable que seya mui anterior al reináu d'esti monarca. Per otru lau, los estudios etnográficos que se realizaron sobre'l pueblu maragatu, revelen un posible orixe ástur, que foi espresao d'una manera abondo poética pol folklorista asturianu Constantino Cabal.^[10] En toes estes comarques, preservóse hasta güei l'asturiano-lleonés y rasgos culturales que son mui próximos a los asturianos. Pela cueta, la colonización del Páramu lleonés, Coyanza y Tierra de Campos tuvo un fuerte componente mozárabe: Per toes estes comarques abonden formes toponímiques correspondientes a esta llingua, nes que predominen los sufixos -el y -iel, en llugar del asturlleonés -iellu.

D'otra miente, lo cierto ye que la ciudá de Lleón convirtióse nel bastión asturianu principal na Meseta Central, llegando, yá en vida d'Alfonsu III, a convertise en sede rexa. Otru fitu más nel avance cristianu haza'l Sur constituyólu la fortificación y repoblación de Zamora, verdadera guardiana del ríu Dueru y que pola so importancia llegó a ser calificada por dalgunos historiadores árabes como la capital de los gallegos.^[11] La espansión lleonesa articularíase pelos sieglos siguientes en tornu a l'antigua calzada romana qu'unía Asturica con Emerita Augusta, que más tarde daría llugar a la Vía de la Plata.

Marques occidentales: Galicia y el Condáu portucalense

La vinculación ente'l norte de Galicia y Asturies constátase yá nel Parroquial Suevu, documentu del sieglu VI onde se fala de la sede obispal de Britonia, que s'estendía per territorios de la provincia de Lugo y d'Asturies.

Nel trescursu de la conquista musulmana los musulmanes conquistaron Tui, y establecieron ellí un señoríu que tenía por base'l valle baxu del ríu Miño. La rebelión bereber de los años 740 y 741 truxo como consecuencia l'abandonu per parte de les guarniciones bereberes de toles sos posiciones al norte de la Sierra de Gredos. D'esti xeitu'l sur de Galicia viose llibre del dominiu musulmán, anque sufrió un procesu de despoblación asemeyáu al del Valle del Dueru que llevó al abandonu de toa mena de vida urbana.

Pela cueta, el norte de Galicia foi incorporáu al naciente reinu asturianu pol rei Alfonsu I, qu'instaló na ciudá de Lugo al obispu Odoario. La feble posición asturiana tuvo que ser consolidada pol so socesor, Fruela I, qu'afaró una insurreición de los gallegos y derrotó en Pontuvia una espedición de castigu unviada pol emir de Córdoba Abderramán I. Décades dempués, otra insurreición de los gallegos foi derrotada pol rei Silu na batalla de Montecubeiro, cerca de Castroverde.

En cualquier casu, el descubrimientu en tiempos del rei Alfonsu II del sepulcru del apóstol Santiagu y el surdimientu del Camín que lleva'l so nome aseguraron la integración espiritual de Galicia nel Reinu d'Asturies y llueu nel de Lleón.

La espansión haza'l Sur foi aniciada por Ordoñu I, que repobló Tui. En décades posteriores Vímara Pérez, vasallu d'Alfonsu III, llegó hasta Oporto (tomada en 868) iguando los pilpayos del Condáu Portucalense que más tarde daría llugar a Portugal.

Frontera oriental: Ducáu de Cantabria, Castiella y el valle altu del Ebru

Les zones más orientales de la Submeseta norte taben poblaes a finales del sieglu VIII por pequeñes comunidaes rurales d'oríxenes étnicos mui estremaos. La población indíxena yera descendiente de les diferentes tribus que poblaben el llugar en tiempos prerromanos, como los várdulos, vacceos, los turmogos y los celtíberos, y dedicábase fundamentalmente al pastoríu. Sobre esta población orixinaria foi asentándose una folada migratoria procedente del área cántabro-pirenaica, que venía integrada fundamentalmente por clanes pertenecientes a dos pueblos diferentes: Los cántabros y los vascones.

La espansión más temprana ye la de los cántabros. La Cantabria descrita polos xeógrafos romanos estendíase cuasi esclusivamente per territorios del Cordal, pero yá a partir del sieglu II y probablemente frutu de la sedentarización d'esti pueblu, entama la so espansión per tierres de la Meseta, atestiguada arqueolóxicamente por infinidá de llábanes funeraries vadinienses que rexistren un movimientu migratoriu perintensu de los habitantes de la zona de los Picos d'Europa haza la zona de Cistierna (Lleón). Sicasí, la colonización más intensa foi la que se llevó a cabu nel valle alto-mediu del ríu Ebru, güei les provincies de Burgos y La Rioxa.

D'esti xeitu, de la llectura de la Crónica del Biclarense^[12] (sieglu VI), onde se describen les campañes del rei visigodu en tierres de los cántabros, deduzse que la Cantabria visigoda nun coincidía cola descrita polos xeógrafos romanos, sinón que s'estendía peles tierres de La Rioxa y la Ribera Navarra. Descríbesela como una rexón allugada xunto al territoriu de los vascones, de que la so capital yera una urbe que portaba'l mesmu nome, la Ciudá de Cantabria, asitiada un quilómetru al norte de la ciudá actual de Logroño, de la que les sos ruines son tovía visibles. Dicha ciudá recibió les admoniciones de San Millán, qu'aguiyó a los sos habitantes a la conversión, si nun queríen ser aniquilaos poles fuercies del mal. Una alvertencia que nun foi escuchada polos naturales, qu'al añu viniente veríen los sos llares afaraos poles tropes del rei arrianu Leovixildu.^[13] Más tarde, esti llugar foi sede del Ducáu de Cantabria, creáu por Ervixiu a finales del sieglu VI y que tenía como oxetivu pacificar a los cántabros y contener la espansión vasca. Conozse'l nome d'ún de los sos duques, Pedru, que foi padre del rei asturianu Alfonsu I y tamién dalgunes de les sos instituciones, como'l Senáu de Cantabria, que tenía la so sede na ciudá homónima y que ye citáu por San Braulio na so obra Vida de San Millán.

Tovía nel sieglu XI l'obispu d'Estorga, Sampiru, llama a Sanchu III el Mayor de Navarra Rex Cantabriensis, y yá nel reináu de García IV un noble navarru, Fortún Ochoiz, recibe'l títulu de señor de Cameros, señor de la Val d'Arnero y Señor de Cantabria.

La espansión vasca tuvo llugar a principios de la Conquista cristiana. La toponimia demuestra que la llingua vasca foi falada en bona parte de La Rioxa y de Burgos y nes Gloses Emilianenses consérvense dalgunes frases en vascu que fueron anotaes probablemente por monxos falantes nativos d'esta llingua. De fechu, la llingua castellana heredó de la vasca'l so sistema fonolóxicu y gran parte de la so antroponimia (García, Sancho, Jimeno) y inclusive nel poema del Mio Cid y nes obres de Gonzalo de Berceo^[14] dalgunos de los sos personaxes empleguen espresiones vascuences.

En cualquier casu, la zona encomenzó a cayer baxo la órbita de los reis d'Asturies a partir d'Ordoñu I y Alfonsu III, que con ayuda de los sos vasallos Rodrigo y Diego Rodríguez Porcelos repoblaron la Peña d'Amaya y fundaron la ciudá de Burgos.

Planu arqueolóxicu de Peña Amaya. El pueblu y el castiellu son d'orixe medieval, y nellos pasó probablemente llargues temporaes Rodrigo, el primer Conde de Castiella.

Los primeros avances significativos dende la Cordelera Cantábrica haza la Meseta fueron protagonizaos polos faramontanos, nome col que se conoz a los colonos qu'abandonaben los territorios ásperos del Norte y s'empobinaben haza'l Sur a colonizar el llanu: Unes veces la colonización llevábase a cabu por iniciativa de la pequeña nobleza y los monesterios, y n'otres ocasiones yeren grupos amplios de parentela los que migraben a la Meseta, nun movimientu non mui diferente al que los vadinienses realizaron nos primeros sieglos de la nuesa dómina. Nel reináu d'Alfonsu II fueron ocupaes la zona de Campoo, el territoriu de les fontes del Ebru asina como les zonas más septentrionales de la Cuenca del Dueru. Yera ésti un territoriu difícil de colonizar, ya que'l postreru oriental del reinu yera con diferencia'l más desprotexíu: Les aceifes que se dirixíen a Galicia y Lleón teníen de trevesar el Desiertu del Dueru, un llugar poco afayadizu pal aprovisionamientu de les tropes, y por ello les sos bases allugábense en Toledo, Coria, Salamanca y Coimbra, poblaciones que s'atopaben a más de 400 quilómetros de los sos oxetivos. Magar, la zona de la Rioxa taba relativamente poblada, alcontrábase en manes d'una poderosa familia de señores llocales, los Banu Qasi, y taba trevesada por una calzada romana que pasaba per Amaya y llegaba hasta Estorga. Esta mesma carretera fuere yá utilizada por Leovixildu nes sos campañes contra los cántabros nel añu 574 y por Muza, na so estensa operación de conquista llevada a cabu nos años 712–714.

El rei Ramiru I realizó un intentu de colonización y fortificación de la ciudá de Lleón, anque esti intentu foi anubríu por una aceifa musulmana. Por embargu, el so socesor, Ordoñu, aprovechó'l puxante poderíu militar ástur asina como los problemes internos del Emiratu pa establecer y fortificar places estratéxiques na Cuenca del Dueru. Rodrigo, primer conde de Castiella por Ordoñu I repobló la Peña d'Amaya, colo qu'aseguró la presencia asturiana nel marxe derechu del ríu Ebru.

El so socesor, Diego Rodríguez Porcelos, procedió yá en tiempos d'Alfonsu III a una política tovía más espansiva: Afítase la frontera oriental del condáu nel ríu Arlanzón y los Montes d'Oca.^[15] Fúndase Burgos y arrebátense a los musulmanes delles de les sos fortaleces fronterices, como Pancorbo, que servíen de base pa les aceifes coles que los emires de Córdoba afaraben estes comarques. Pa protexer la llende oriental del Reinu d'Asturies tuvieron que construyise bien de castiellos que pronto daríen nome a la rexón: Castiella.^[16]

Nes décades vinientes a la muerte de Diego Porcelos, otros nobles como Vela Jiménez, conde d'Álava, o Nuño Núñez, conde de Castiella, continuarán col avance asturianu haza'l Sur, qu'alcanzará'l valle del Dueru a principios del sieglu X. Procederáse a la ocupación de la ciudá d'Osma y a la caltriadura haza la zona de Sepúlveda. Toes estes tierres, pertenecientes al Valle altu del ríu Dueru, tuvieron habitaes polos celtíberos y los arévacos, y nelles enclavábense poblaciones d'abolengu como Numantia (valtada poles tropes d'Escipión), y Uxama (Osma), que según tolos indicios entá siguió poblada dempués de la conquista islámica. La carta de Beatu a Eterio, obispu d'Osma, demuestra qu'a finales del sieglu VIII dicha ciudá siguía conservando inclusive la so sede obispal. El filólogu español Rafael Lapesa, sopelexa na so obra Las lenguas circunvecinas del castellano, la so tesis de que'l castellanu faláu en Soria asina como na zona de Montes d'Oca, tenía un sustratu mozárabe, lo que paecería dar argumentos a los qu'afirmen qu'hebo una continuidá demográfica y cultural en determinaes zonas de la Cuenca de Dueru.

Territorios de los vascones

Al entamu de la dómina cristiana, los territorios vascos taben poblados fundamentalmente por trés pueblos diferentes: Los várdulos, los caristios y los autrigones. Dellos autores, como'l llingüista Koldo Mitxelena, consideren que dichos pueblos falaben una llingua antepasada del vascu actual.

Vista de Cellorigo, onde s'atopaba la fortaleza insalvable del conde d'Álava, Vela Jiménez.

Así qu'así, lo cierto ye que la llingua vasca nunca nun sobrepasó la llende del ríu Nervión na época de la Monarquía Asturiana. Nesi momentu, los vascones de los territorios más occidentales, cayeron na órbita asturiana nos reinaos de los reis Alfonsu I y Fruela. El segundu casó con una alavesa, Munia, que-y daría un fíu, el futuru rei Alfonsu II. Mentes el reináu de Mauregatu, el príncipe Alfonsu tuvo que se refuxar colos sos parientes maternos na zona d'Álava hasta qu'al final, tres la muerte de Bermudu I, pudo acceder al tronu asturianu. La constitución del Condáu d'Álava remóntase a la rebelión del conde Eglyón escontra'l rei Alfonsu III. Tres aplastar la rebelión, el monarca nomó a un noble lleal a la so causa, Rodrigo de Castiella, como Conde d'Álava. El gobiernu de Rodrigo n'Álava foi efímeru pos nel 870 apaez Vela Jiménez na documentación como conde d'Álava. Tuvo esti magnate una importancia fundamental na repoblación y la fortificación de Castiella, especialmente na defensa de Cellorigo nel añu 882 contra les tropes d'Almundir de Córdoba. El Condáu d'Álava espurríase per parte de les provincies actuales d'Álava y Vizcaya, llegando hasta'l ríu Deva yá en Guipúzcoa.^[17]

El cronista vizcaín Lope García de Salazar asitia nes sos obres Crónicas de Vizcaya (del añu 1454) y Bienandanzas e fortunas (1471) el nacimientu del señoríu de Vizcaya nesta época. Menciónase nelles la esistencia d'un héroe fundador, Jaun Zuria, de tiez blanca y cabellos rubios que creó'l señoríu tres la so victoria sobre les tropes asturianes na llexendaria Batalla d'Arrigorriaga (añu 840). Magar, la falta de documentación tocántenes esti tema fai que toes estes cuestiones queden nun terrén especulativu: Lo único que constaten les cróniques contemporanies ye qu'Alfonsu III fixo frente esitosamente a una rebelión de los vascones.

Restos de paganismu celta y megalíticu

Anque los primeros testimonios cristianos d'Asturies daten del sieglu V^[18] la verdadera progresión del cristianismu n'Asturies solo tuvo llugar a partir de mediaos del sieglu VI, cuando toa una serie d'anacoretes, como Santu Toribiu de Liébana y otros monxos pertenecientes a la orde de San Fructuosu de Braga, fueron asentándose en territorios de la cordelera Cantábrica y aniciaron la predicación de la doctrina cristiana ente los indíxenes.

La cristianización d'Asturies avanzó d'una manera mui lenta y pue dicise qu'enxamás llegó a significar l'escaezu de les antigües divinidaes. Como en munchos otros llugares (anque quiciás equí en mayor midida), pervivieron nes creyencies populares coesistiendo sincréticamente cola nueva relixón. Nesti sen, San Martín de Braga reprendía d'esti xeitu na so obra De correctione rusticorum a los campesinos de la Gallaecia pol so apegu a los cultos paganos: «Munchos diaños de los espulsados del cielu presiden nel mar, nos ríos, nes fontes o nes viesques y se faen adorar de los inorantes como dioses. A ellos faen sacrificios: na mar invoquen a Neptunu; en los ríos, a les Lamies; nes fontes, a les Ninfes; nes viesques, a les Dianes».^[19]

Imaxe del dolmen de Santa Cruz, llugar d'enterramientu ancestral de los caudillos de l'Asturies Oriental.

El folclorista asturianu Constantino Cabal foi'l que defendió pela primer vegada la esistencia de parentescu etimolócicu, güei xeneralmente aceutao polos filólogos,^[20][21] ente'l vocablu llatín diana, que menciona la cita de San Martín de Braga, y l'asturianu xana, que denoma a la conocida criatura de la mitoloxía asturiana: ello podría indicar la esistencia d'una cierta continuidá ente la antigua relixón ástur y les creyencies mítiques anguaño presentes nes zones rurales d'Asturies. Arriendes d'ello, la ñora que naz del santuariu de Cuadonga lleva tovía güei'l nome de la antigua diosa celta Deva, de la que'l so cultu taba consagráu'l llugar enantes de la so cristianización. Según otros autores,^[22] deva ye una pallabra céltica y indoeuropea que significa simplemente diosa, polo que sería posible que tres d'esta denomación s'escondieren otres divinidaes femenines como Navia o Briga. En tou casu, Deva yera una advocación que, según la opinión d'historiadores renomaos,^[23][24] etnólogos^[25] y filólogos,^[26][27] gociaba de gran predicación na dómina precristiana, asina lo demuestren dellos topónimos como La Isla de Deva (en Castrillón) o'l pozu del Güeyu la Deva (Xixón). De la primera dizse güei entá que vienen les neñes que nacen nel territoriu d'esti conceyu. Del Güeyu la Deva, que les sos agües encarnaes nun son más que'l sangre de los moros derrotaos na batalla de Cuadonga.

El texu (texu) representa'l vínculu de los asturianos paganos cola Tierra, los antepasaos y la relixón antigua.

Nel valle mediu del Seya, zona onde s'asitia Cangues d'Onís, esistía un área dolménica que databa d'época megalítica, probablemente del periodu 4.000–2.000 e.C. Nella, particularmente nel dolmen de Santa Cruz, realizábense los enterramientos rituales de los xefes tribales de la comarca. Dicha práutica pervivió dempués de les conquistes romana y visigótica, y lo fixo hasta'l puntu que tovía nel sieglu VIII el rei Favila foi enterráu ellí, nel mesmu llugar onde reposaben los restos de caudillos ancestrales. Anque la propia monarquía asturiana patrocinó la cristianización del llugar (ordenando la edificación d'una ilesia), lo cierto ye que güei tovía esisten tradiciones paganizantes qu'afirmen que'l dolmen de Santa Cruz ta pobláu por xanes y que la tierra que s'estrái del so suelu tien propiedaes curatives.

Según la llábana funeraria atopada na tumba de Favila, la ilesia foi consagrada nel añu 738 por un personaxe llamáu Asteriu, al que se califica de vate, pallabra llatina que quier dicir 'adivín, profeta', y que tien asemeyances nes llingües céltiques, como'l gaélicu irlandés oaith, que fai referencia a aquellos bardos que realizaben profecíes y adivinaciones (por exemplu, el magu Suibhne, equivalente irlandés de Merlín). Esta terminoloxía contrasta cola qu'alcontramos nos testos cristianos más comunes, onde se suel designar a los sacerdotes col términu presbyterus (del griegu ??esß?te???, 'hermanu mayor').

Nesti sen, nun ta de más recordar que la cristianización d'Asturies llevóse a cabu per víes non mui ortodoxes: el Parroquial Suevu atribuyía a la sede de los bretones les parroquies esistentes nel territoriu asturianu, polo que ye probable que les formes primitives de cristianismu frecuentes n'Asturies nun difirieran demasiao de les esistentes ente les ilesies celtes de les islles Britániques, ente elles la tonsura de los sos monxos, que poles sos reminiscencies paganes foi condenada pol IV Conciliu de Toledo.^[28] Anguaño queden en Galicia bien de lleendes píes relatives a relixosos que viaxaron per mar hasta les costes del Paraísu, como por exemplu San Amaro, Trezenzonio o Ero de Armenteira: lleendes que guarden munchos paralelismos coles histories de San Brandán el Navegante, San Macloviu de Gales o los imramma irlandeses. Per otru llau, lo cierto ye que'l paganismu influyó inclusive nes práutiques de la Ilesia Católica n'Asturies: nun yera infrecuente que los sacerdotes participaren nos esconxuros pa impedir l'arribada del Nuberu a una determinada parroquia, y na figura de los freros consérvense los últimos vestixos de la poesía mitolóxica^[29] na Asturies tradicional.

El procesu de cristianización foi favorecíu polos reis d'Asturies, qu'a diferencia de los monarques de la Inglaterra pagana (como Penda de Mercia), de la Irlanda gaélica (Conn el de les Cien Batalles) o la Saxoña del sieglu VIII (el duque Witikindu), nun cimentaron el so poder sobre les tradiciones relixoses indíxenes sinón que tomaron los sos mitos fundacionales de los testos de les Sagraes Escritures cristianes (particularmente del Apocalipsis, y de los llibros proféticos d'Ezequiel y Daniel) y de los testos de los Padres de la Ilesia, como veremos na seición viniente.

Relixosidá cristiana: milenarismu y cultu xacobéu

Y habrá señales nel sol, na lluna y nes estrelles; y na tierra, angustia de les xentes, ablucaes pol estreldu de la mar y de les foles [...] y entóncenes veréis venir al Fíu del Home nuna nube con gran poder y gloria.

Lc, 21:25–27

Mapa Mundi de Beatu de Liébana. A diferencia de lo qu'asocede na cartografía moderna, el mapa nun s'encara contra'l Norte sinón haza Oriente. Dizse por ello que ta orientáu (d'ehí vien el términu).

Nos reinaos de Silu y de Mauregatu^[30] sentáronse les bases de la cultura del Reinu d'Asturies y de la sociedá cristiana de l'Alta Edá Media. Nesti periodu aparentemente insustancial, nel que los reis d'Asturies se sometieron a los dictaos de los emires cordobeses, vivió Beatu de Liébana, que ye probablemente la mayor figura intelectual del Reinu d'Asturies, y que cola so obra dexó una güelga imperecedera na cultura cristiana de la dómina.

Beato viose implicáu direutamente na querella adopcionista, nel senu d'esta combatió con fuercia a Elipando, obispu de Toledo. Los adopcionistes defendíen que Xesucristu nació home y que namás tres la so muerte y resurreición foi adoptáu pol Padre y adquirió la cualidá divina. L'adopcionismu tenía los sos raigaños nel arrianismu, que negaba la divinidá de Cristu, y nel paganismu grecorromanu, onde esistíen dellos exemplos d'héroes como Hércules que dempués de la so muerte alcanzaron l'apoteosis. Nun s'han de descartar, asinamesmo, influyencies musulmanes nel surdimientu del adopcionismu, pos Elipando foi impuestu nel so cargu poles autoridaes musulmanes, ya que la so relixón negaba la divinidá de Xesús, al que se consideraba profeta pero non Fíu de Dios. Sicasí, la herexía adopcionista foi combatida por Beatu dende'l so monesteriu de Santu Toribiu de Liébana, al tiempu que defendió la independencia de la ilesia asturiana frente a la toledana y estrenchó llazos con Roma y l'Imperiu Carolinxu: Nesti sen, Beatu foi apoyáu na so llucha escontra la ilesia toledana pol Papa asina como por Alcuín de York, estudiosu anglosaxón afincáu n'Aquisgrán con quien cultivó una gran amistá.

L'Ánxel de la Quinta Trompeta: «Y el quintu ánxel tocó la so trompeta, y vi estrelles cayer del cielu haza la tierra y a elli-y fueron entregaes les llaves del abismu» (Apocalipsis, 9.1).

La obra de mayor trescendencia creada por Beatu fueron los sos Comentarios al Apocalipsis, que fueron copiaos en manuscritos nos sieglos posteriores (denomaos davezu Beatos) y de los que l'escritor italianu Umberto Eco llegó a dicir: «Les sos imáxenes maxestuoses dieron llugar al mayor acontecimientu iconográficu de la historia de la humanidá».^[31] Beatu espón nellos una interpretación personal del rellatu apocalípticu, a la qu'amiesta cites procedentes del Vieyu Testamentu y de los Padres de la Ilesia, y too ello acompañao por ilustracioes maxistrales.

«La muyer taba vistida de púrpura y escarlata, resplandía d'oru, piedres precioses y pelres; llevaba en so mano una copa d'oru enllena de abominaciones, y tamién les impureces de la so prostitución, y na so frente un nome escritu —un misteriu—: "la Gran Babilonia, la madre de les xostrones y de les abominaciones de la tierra"». (Apocalipsis, 17.4–5).

«Una gran señal apaeció en cielu: una Muyer, vistida del sol, cola lluna baxo los sos pies, y una corona de dolce estrelles sobre la so cabeza; ta preñada, y berra colos dolores del partu y col tormentu de dar a lluz. Y apaeció otra señal en cielu: un gran cuélebre coloráu, con siete cabeces y diez cuernos, y sobre les sos cabezas siete diademes» (Apocalipsis, 12.1).

L'apertura del Sestu Sellu: «Y vi cómo s'abría'l sestu sellu, y surdió un terremotu escomanáu, y el sol volvióse negru como la tela de ciliciu, y la lluna volvióse toa como de sangre» (Apocalipsis, 6,12).

«Yo soi l'Alfa y la Omega, el principiu y la fin, diz el Señor Dios, el que Foi, el que Ye y el que Será. El Toupoderosu» (Apocalipsis, 1.8).

«Entóncenes vi'l cielu abierto, y había un caballu blancu: el que lu monta llámase "Fiel" y "Veraz"; y xulga y llucha con xusticia. Los sos güeyos, llama de fueu; sobre la so tiesta, munches diademas; lleva escrito un nome que solo conoz elli; viste un mantu empapáu en sangre y el so nome ye: La Pallabra de Dios». (Apocalipsis, 19.11).

Nos Comentarios dase una nueva interpretación a los símbolos del Apocalipsis: Babilonia yá nun representa a la ciudá de Roma, sinón a Córdoba, sede de los emires d'Al Ándalus; la Bestia, vieyu símbolu del Imperiu Romanu, encarna agora al invasor islámicu qu'amenazaba con valtar la cristiandá occidental y que nesa época amusgaba coles sos frecuentes razzies a los territorios del Reinu d'Asturies.

Nel prólogu al segundu llibru d'esta obra alcuéntrase ún de los Mapa Mundi más conocíos de la cultura altomedieval europea. L'oxetivu d'esti mapa nun ye la representación xeográfica del mundu sinón el de sirvir como ilustración de la diáspora evanxelizadora de los Apóstoles peles primeres décades del cristianismu. Beatu basóse pa ellaboralu nos datos proporcionaos por San Isidoru de Sevilla, Ptoloméu y les Sagraes Escritures. El mundu represéntase como un discu de tierra arrodiáu pol Océanu y que se divide en trés partes: Asia (semicírculu superior), Europa (cuadrante inferior izquierdu) y África (cuadrante inferior derechu). El Mar Mediterraneu (Europa–África), el Ríu Nilu (África–Asia) y el Mar Exéu y el Bósforu (Europa–Asia) separtaben a les mases continentales. El Mapa Mundi de Beatu de Liébana ye la primer obra cartográfica qu'amuesa la esistencia de la Terra Australis. A pesar de qu'esta tierra hipotética apaeciere citada yá nes obres de Claudiu Ptoloméu o San Agustín d'Hipona, lo cierto ye que'l mapa conteníu nos Comentarios al Apocalipsis, ye'l primeru que reflexa la esistencia d'esti continente austral, qu'a partir d'esti momentu apaecerá repetidamente multitú de mapes y orixinará innumberables espediciones na so busca, como les de Fernández de Quirós y Abel Tasman, que rematará nel descubrimientu d'Australia. Beatu taba convencíu de la llegada inminente de la Fin de los Tiempos, que vendríen precedíos pol reináu del Anticristu, durando'l so impreiu 1290 años. Basándose nel esquema espuestu por San Agustín na so obra la Ciudá de Dios, el creador de los Comentarios consideraba que la historia del mundu estructurábase en seis edaes: Les cinco primeres estendíense ente la creación d'Adán y la crucifixón de Xesucristu, mentes que la sesta, posterior a Cristu y contemporánea a nós, debía finalizar col desencadenamientu de los socesos profetizaos pol Apocalipsis.

Los movimientos de calter milenarista yeren comunes na Europa d'entós: Nel periodu 760–780 prodúcense nes Galies toa una serie de fenómenos astrales que provoquen medrana ente la población; un monxu visionariu, Xuan, prediz la llegada de la Fin del Mundu nel reináu de Carlomagnu. Apaez nestes mesmes feches l'Apocalipsis de Daniel, un testu escritu en llingua siriaca nel reináu de la emperatriz Irene en Bizanciu nel que se profetizaben toa una serie de guerres entre árabes, bizantinos y pueblos del Norte que remataríen cola arribada del Anticristu.

Pa Beatu, los acontecimientos que taben teniendo llugar n'Hispania (el dominiu islámicu, la herexía adopcionista, l'asimilación progresiva de los mozárabes...) yeren señales qu'indicaben la proximidá del eón apocalípticu. Según cuenta Elipando na so Carta de los obispos de Spania a sus hermanos de la Galia, l'abá de Santu Toribiu llegó a anunciar a los sos paisanos de Liébana l'arribada de la Fin del Mundu pa la pascua del añu 800: la víespora d'esi día, cientos d'aldeanos aconceyaron en tornu al Monesteriu de Santu Toribiu, esperando —amedranaos— el prodixu. Per cuasi día y mediu permanecieron nesi llugar ensin prebar bocáu hasta qu'ún d'ellos, de nome Ordoñu, esclamó: «¡Comamos y bebamos, de manera que si apuerta la fin del mundu teamos fartos!».

Les visiones profétiques y milenaristes de Beatu de Liébana tuvieron una güelga perdurable nel desenrollu del Reinu d'Asturies: La Crónica Profética, que foi redautada en tornu al añu 880, prediz la cayida final del Emiratu de Córdoba y la conquista y redención de tola Península pol rei Alfonsu III. Asinamesmo, l'iconu de la Cruz de la Victoria, que terminó convirtiéndose nel emblema del Reinu d'Asturies, tien el so orixe nun pasaxe del Apocalipsis nel que San Xuan tien la visión siguiente de la Parusía: Ve a Xesucristu sentáu en maxestá acompañáu de nubes y afirmando «Yo soi l'Alfa y la Omega, el principiu y la so fin, el que Foi, el que Ye y el que Será. El Toupoderosu».^[32] L'usu del llábaru remóntase a tiempos de Constantín el Grande, que lu emplegó na célebre batalla de la Ponte Milviu. Pero n'Asturies, l'usu de la Cruz de la Victoria adquirió tintes de veneración. En cuasi toles ilesies prerromániques aparez grabáu dichu iconu,^[33][34] davezu acompañáu de la espresión «Hoc signo tuetur pius, in hoc signo vincitur inimicus»,^[35] que se convirtió na conseña de los monarques asturianos.

Otru de los heriedos espirituales del Reinu d'Asturies constitúyelo'l surdimientu d'una de les víes de tresmisión cultural más fascinante d'Europa: El Camín de Santiagu. El primer testu que fai referencia a la predicación de Santiagu'l Mayor ye'l Breviariu de los Apóstoles, testu del sieglu VI que cita a un llugar denomáu Aca Marmárica como'l so llugar de descansu definitivu. San Isidoru de Sevilla aporfió nesta idea nel so tratáu De ortu et obitu patrium. Sieglu y mediu dempués, en tiempos del rei Mauregatu foi compuestu l'himnu O Dei Verbum nel que se califica al apóstol de «áurea cabeza d'Hispania, el nuesu proteutor y patrón nacional»,^[36] y se fai referencia a la so predicación na Península peles primeres décades del cristianismu. Dalgunos atribúin dichu himnu a Beatu, anque esto ye discutío polos historiadores.

Pero nun foi hasta'l reináu d'Alfonsu II cuando dende Galicia llegaron noticies d'un acontecimientu prodixosu: Na diócesis d'Iria Flavia un ermitañu llamáu Pelayo observare per varies nueches socesives rellumos misteriosos sobre la viesca de Libredón. Cantares d'ánxelos acompañaben el baille de lluminaries. Impresionáu por esti fenómenu, Pelayo presentóse énte l'obispu d'Iria Flavia, Teodomiro, qu'acudió al llugar col so séquitu. Na bambolla de la viesca afayó un cabüercu de piedra con trés cuerpos, que fueron identificaos colos del apóstol Santiagu'l Mayor y los sos dos discípulos, Teodoru y Atanasiu. Según la lleenda, el rei Alfonsu foi'l primer pelegrín n'acudir a ver al Apóstol: Nes nueches que duró'l trayeutu foi guiáu pol cursu de la galaxa del Camín de Santiagu, qu'a partir d'emtós garraría esi nome popular.

L'afayu del cabuercu de Santiagu supunxo un ésitu políticu escomanáu pal Reinu d'Asturies: Ésti podía reclamar l'honor d'acoyer los restos d'ún de los apóstoles de Xesucristu, un gallardón compartíu solo con Asia (concretamente Éfesu) onde reposaba'l cuerpu de San Xuan, y con Roma, onde fueron enterraos los restos de San Pedru y San Pablu. De magar esti momentu, Santiago de Compostela convertiríase xunto con Roma y Xerusalén nuna de les trés ciudaes santes de la Cristiandá. Al abeyu del Camín de Santiagu caltriaren na Península Ibérica multitú d'influyencies procedentes de Centroeuropa pelos sieglos siguientes, dende los estilos góticu y románicu hasta la trova provenzal.

Magar, la historia del descubrimientu de los restos del Apóstol presenta ciertes traces enigmátiques. El cabuercu foi atopáu nun llugar que venía siendo usáu como necrópolis dende'l Baxu Imperiu, polo que ye posible que se tratare de los restos d'un notable de la zona: L'historiador británicu Henry Chadwick llanzó la hipótesis qu'identificaba'l sarcófagu afayáu en Compostela coles reliquies de Priscilianu. Otros autores, como Constantino Cabal, ponen de manifiestu que munchos llugares de Galicia como'l Pico Sacro, la Pedra da Barca (Muxía) o San Andrés de Teixido yeren oxetivu de pelegrinaciones de fieles paganos, que consideraben qu'aquellos llugares, identificaos cola Fin del Mundu, yeren puertes d'entrada al Otru Mundu. Col descubrimientu de los restos de Santiagu anicióse la cristianización progresiva d'estes rutes de pelegrinación precristianes.

Mitos y lleendes

Dao que les Cróniques del Reinu d'Asturies fueron redautaes sieglu y mediu dempués de la batalla de Cuadonga, son munches les facetes de los primeros reis d'Asturies que quedaron nel escaezu, abandonaes territoriu borrinosu del mitu y de la lleenda.

Si bien l'historicismu de Pelayu queda fuera de toa dulda, en tornu a la so figura texéronse multitú de tradiciones y rellatos. Ún d'ellos afirma qu'enantes de la invasión islámica de la Península acudió de pelegrín a Xerusalén, la ciudá santa de la Cristiandá.

Llagu Ercina. Según la lleenda, nesti llugar llevantávase una aldea o inclusive -quién sabe- una ciudá que foi valtada por un diluviu divín.

Afírmase asinamesmo, que la Cruz de la Victoria foi formada por un rayu qu'al colpar un carbayu talló dicha figura nel so tueru.^[37] Entemécense nesti mitu dos elementos d'importancia fundamental na tradición asturiana: Per un llau, el rayu, que yera'l símbolu de del antiguu dios ástur Taranis y que na mitoloxía asturiana ta encarnáu nel Nuberu, señor de les nubes, de la lluvia y de los vientos. Per otra parte, el carbayu ye'l símbolu de la realeza asturiana, tal y como lo atestigüen grabaos en piedra como los de la Ilesia d'Abamia, nos que se reproducen fueyes d'esta especie arbórea.

Amás, la zona de Cuadonga foi pródiga en rellatos ablucantes, como'l qu'afirma que sobre'l llugar que güei ocupen los llagos d'Enol alzábase un pobláu de pastores que foi visitáu nel so día pola Virxe, quien disfrazada de pelegrina pidió comida y agospiu peles cases del pobláu. En toes elles refugáronla bruscamente, y solo atopó acoyida nel abellugu humilde d'un pastor, que compartió cariñoso con ella tolo que poseyía. Como castigu énte la inhospitalidá de los vecinos del llugar, el día siguiente un diluviu d'orixe divín afaró la población, que quedó somorguiada pa siempre baxo les agües, sacántenes el refuxu del pastor. Énte elli, la misteriosa güéspede entamó a llorar, y les sos llárimes convirtiéronse en flores perguapes de la que cayíen en suelu. Entós el pastor decatóse de que la divina pelegrina yera la Virxe.

Ye ésti un mitu pancélticu que s'alcuentra representáu en bien d'histories d'otros países del Arcu Atlánticu, como aquélla qu'afirma que baxo la llaguna d'Antela (Galicia) atópense los restos de l'antigua ciudá d'Antioquía, borrada nel so día del mapa por un diluviu nocherniegu en castigu pola vida pecaminosa de los sos habitantes. Tovía güei ye posible oyer pela Nueche de San Xuan el retrañíu de la ilesia de la ciudá asina como'l cantar de los gallos. Al otru llau del golfu de Vizcaya, en Bretaña, circulen tradiciones relatives a la ciudá de Ker-Ys, que s'asitiaba en territorios de la bahía de Douarnenez ganaos a la mar y protexíos por un poderosu dique. La fíu del rei de la ciudá, Dahud, entregó les llaves del dique a un diañu que se disfrazó d'un príncipe poleón, aición que resultó na inundación de la ciudá.

Mas tamién esisten mitos en tornu a la Monarquía Asturiana qu'enllacen cola tradición xudía y cristiana más pura: la Crónica Sebastianense narra que cuando morrió'l rei Alfonsu I tuvo llugar en Cangues d'Onís un socesu estraordinariu. Mentes los notables velaben el so cadabre na corte, sintiéronse cánticos celestiales d'ángelos. Entonaben el testu siguiente d'Isaíes que polo demás yera l'emplegáu pola lliturxa hispánica na Vixilia del Sábadu de Gloria:

Ilustración del Cantu d'Ezequíes estrayida de la obra Les mui riques hores del duque de Berry. Davezu, los reis asturianos tomaben como modelu a los monarques xudíos del Vieyu Testamentu.

Yo dixi: Nel mediu de los mios díes diré a les puertes del sepulcru: Priváu soi del restu de los mios años.
Dixi: Nun veré al señor na tierra de los que viven: Ya nun veré más home colos moradores del mundu.
El mio llar foi movíu y trespasáu de min, como tienda de pastor. Como'l texedor taracé la mio vida; cortaráme cola enfermedá; Consumirásme ente'l día y la nueche.
Cuntaba yo hasta la mañana. Como un lleón molió tolos mios güesos: De la mañana a la nueche acabarás comigo.
Quexábame como la grúa y como l'andolina; Ximía como la palomba: alzaba no alto los mios güeyos: Yavé, violencia cadezo; confórtami.

Is. 38,10–14

Trátase del cánticu qu'entonó'l rei de Xudá Ezequíes tres la so curación d'una enfermedá mortal por Yavé, gracies a la intercesión d'Isaíes: En dichu cánticu, el Rei, viéndose énte les puertes de la muerte, llamenta angustiáu la so partida haza'l xeol, l'inframundu xudíu, un llugar escuru y tenebrosu onde nun verá más nunca nin a Dios nin a los homes.

N'Asturies alcuéntrense asinamesmo esponentes del mitu del Rei Durmiente: Según la lleenda, ye posible tovía güei ver caminar al rei Fruela pel Xardín de los Reis Caudillos de la Catedral d'Uviéu^[38] y se diz que'l so ñetu, el renomáu caballeru Bernardo del Carpiu, duerme tamién nuna cueva de los montes asturianos. La tradición rellata que nuna ocasión un campesín perdió a una de les sos vaques, y cuando s'internó nuna cobayu p'atopala sintió una voz qu'afirmaba ser Bernardo del Carpiu, vencedor sobre los francos en Roncesvalles.^[39] Tres de-y cuntar que viviere solo per sieglos n'aquella cueva díxo-y al campesín: «Dami la to mano, que quiero saber cómo son los homes d'agora». El pastor, asustáu, allargó-y el cuernu d'una vaca, qu'al garralu pol xigante esfíxose nel intre. El pastor marchó espavoríu, non ensin oyer a Bernardo dicir: «Los homes d'agora nun son como los que m'aidaron a matar franceses en Roncesvalles».^[40][41]

Son evidentes los paralelismos ente estes lleendes y les qu'arrodien a les figures d'otros héroes medievales europeos como Barbarroxa o'l Rei Arturu. Del primeru afírmse que nun morrió,^[42] sinón que se retiró al interior del monte Kyffhäuser, dende onde tornará pa restablecer la vieya gloria d'Alemaña cuando los cuervos dexen d'esnalar. Del segundu afírmase que vive xunto colos sos caballeros en multitú de cabayos y llombes de la isla de Gran Bretaña. La so morada más famosa ye aquella que-y atribuyó Sir Walter Scott: les llombes d'Eildon, n'Escocia, onde se refuxó Arturu tres la so última batalla, y onde dormirá hasta que'l destín-y ceda de nueves el gobiernu de Britania.

Cróniques cristianes

Cróniques redautaes en territoriu andalusín:

• Crónica bizantina-arábiga de 741
• Crónica mozárabe (754) (tamién llamada Continuatio Hispana)

Cróniques redautaes nel reináu d'Alfonsu III:

• Crónica Albeldense
• Crónica Rotense
• Crónica Sebastianense
• La Crónica Profética

Cróniques del sieglu XI:

• Crónica de Sampiru

Cróniques del sieglu XII:

• Crónica Silense o del monxu anónimu de San Domingo de Silos
• Crónica de Pelayu, obispu d'Uviéu
• Crónica del Emperador Alfonsu VII
• Crónica naxerense

Cróniques redautaes nel reináu de Fernandu III del Santu:

• Chronicon mundi, de Lucas, obispu de Tui
• Crónica llatina de los Reis de Castiella, de Juan, obispu d'Osma
• De rebus Hispaniae, de Rodrigo Jiménez de Rada

Cróniques redautaes nel reináu d'Alfonsu X el Sabiu:

• Estoria de España, tamién llamada Crónica Xeneral d'España, la primera escrita en castellanu.

Cróniques musulmanes

• Crónica d'Al-Maqqari