Cursu altu del Xingú

El ríu Xingú naz nel estáu de Mato Grosso, al norte de la rexón del Planalto, na unión ente les sierres de Roncador y Formosa, a un altor del orde de los 600 m. El ríu alimentar pola confluencia de tres ríos principales: pel oeste, el ríu Ferro (400 km),^[3] que recueye les agües de l'aguada oriental de la sierra de Formosa, colos sos afluentes Steinen, Ronuró y Jabota; pel sur, el ríu Tamitatoala (o Betavil) (330 km); y pel este, el ríu Culuene, el más importante y caudalosu, un llargu ríu d'unos 600 km que recueye les agües de l'aguada noroccidental de la sierra de Rondador y tien munchos afluentes, como los ríos Auiita, Culiseu, Tanguro, Sete de Setembro y Conto de Magalhanaes. El ríu Xingú tien les sos fontes nuna zona onde tamién les tienen otros importantes ríos brasilanos, como'l ríu Teles Pires y el ríu Guaporé, qu'arramen na Amazones, o'l ríu Cuiabá, que lo fai na Cuenca de la Plata, a más de 4.000 km de distancia.

La rexón de la so cabecera ta nel Parque Indíxena de Xingú, el primer parque indíxena declaráu en Brasil (1961), siendo la principal fonte d'agua y alimentu pa una población de cerca de 4.500 indíxenes que viven nesi territoriu. El ríu Xingú escurre nel so cursu altu en direición sur, inda dientro del gran parque, mientres unos 150 km, un tramu nel que recibe dellos afluentes, como los ríos Manissauá-Miçu, Arraias y Suiá-Miçu (450 km). Namás salir del parque entra nel Área Indíxena Jarina, onde recibe los ríos Huaiá-Miçu, Aiuiá-Miçu y Jarina. Nesti tramu'l ríu ye trevesáu, a unos 40 km al oeste de la llocalidá de São José do Xingu (5.267 hab. en 2.010^[4]), pola rodovía BR-80, nun tramu allongamientu d'esta vía radial que coneuta con Brasilia.

Cursu mediu del Xingú

El ríu crucia entós la frontera col estáu de Pará, onde va escurrir casi namái pol conceyu d'Altamira (con 159.696 km², el mayor conceyu de Brasil y del mundu). Recibe pela derecha'l ríu Liberdade (450 km), la Paz y la Pebida (o ríu Porto Alegre). Nesti tramu mediu'l ríu ye la llende occidental mientres más de 100 km del territoriu indíxena Kapayó, que finalmente crucia n'unu de los sos estremos. El cursu dientro de Kapayó ye bien accidentáu, coles cachoeiras Ananá y la corredeira Porto Seguro. Al salir del área indíxena sigue'l cursu caudalosu, coles cachoeiras de Mucura y Gorgulho do S. Antonio, antes de llegar a la primer llocalidá d'importancia nes riberes del ríu, São Felix do Xingú, onde recibe pela derecha otru de los sos principales afluentes, el ríu Frescu (560 km).

Continua baxando'l ríu per una zona casi despoblada, faciéndose cada vez más anchu, nun cursu con frecuentes islles, baxos de sable y cachoeiras. Nesti tramu recibe dellos afluentes, como los ríos Trunfo, Pombal, São José, y Pardo, que marca l'entamu d'un nuevu territoriu indíxena, el de Araweté/ Igarapé-Ipuxina. Otra vegada'l calce del ríu ye la llende del área, que bordia pel so llau occidental mientres casi 200 km. Atestando cola área indíxena, el ríu escurre nun curtiu tramu ente dos nueves árees indíxenes más pequeñes, la de Koatinemo, pel este, y la de Cararaô, pel oeste. Al poco, el ríu recibe pela esquierda'l principal de los sos afluentes, el ríu Iriri, de más de 1.100 km.

Cursu baxu del Xingú

A partir d'equí empecípiase'l cursu baxu del ríu Xingú, con un calce bien anchu nel qu'hai munches islles y nel que yá hai delles llocalidaes nes sos riberes, dalgunes d'elles de cierta importancia: Novo Acordo, Altamira (96.842 hab. en 2008), Paquicama, Belo Monte do Pontal, Vitória do Xingu (13.480 hab.), Aricaria y Senador Jose Porfirio. Nesti tramu recibe pela derecha les agües del ríu Bacajá. La carretera Transamazónica traviesa'l ríu Xingú nun serviciu de barques en Belo Monte, anque tamién s'avera en Altamira, pel otru marxe.

A partir de Aricaria, el ríu Xingú abrir nun llagu inmensu o estuariu, d'unos 120 km de llargu y ente 8-15 km d'anchu. A la fin les sos agües entemecer coles del ríu Amazones, al traviés d'un llaberintu de caños (canales naturales) que van serpenteando nun cientu de direiciones al traviés d'un archipiélagu cubiertu de montes, nel que sobresal pol so tamañu la islla de Urucuri, con casi 40 km de llargor (dalgunes de les islles son usaes pa l'agricultura y el llendo). Na ribera derecha alcuéntrense les llocalidaes de Senador José Porfírio (12.998 hab.) y Porto de Moz (33.951 hab.) y Vilarinho do Monte, yá na desaguada. Casi na mesma boca, na ribera esquierda, recueye'l so últimu afluente, el ríu Jarauçu.

En tol tramu final del estuariu siéntese l'efectu de la marea, a pesar de que na embocadura'l ríu amenorgar a solamente 7 km d'anchor.

Cuenca

La cuenca del ríu Xingú ocupa una superficie de 531.250 km², una superficie mayor qu'España que la asitien como la 54ª mayor del mundu. Presenta forma allargada, con 1.450 km de llargu y unos 350 km d'anchor medio y nella viven unos 450.000 habitantes.

La cuenca del ríu Xingú crucia dos grandes biomas de Brasil, el Cerrado y la selva amazónica.

Tán n'estudiu grandes esplotaciones hidroeléctriques nel ríu Xingú en Babaquara (Altamira) y Kararaô (Belo Monte), con 6 y 11.000 Mw previstos.

Afluentes

El ríu Xingú formar a partir de dos fuentes:

• el ríu Culuene, la fonte oriental, d'un llargor d'unos 600 km y colos sos afluentes los ríos Auila, Culiseu, Tanguro, Sete de Setembro, Couto de Magalhães y Curisevo (colos sos subafluentes los ríos Kevuaieli y Pacuneiro);

• el ríu Tamitatoale (o Betavil), la fonte meridional, de 330 km;
• ríu Atelchu (o Von Dan Steinen) (400 km), la fonte occidental, colos sos afluentes los ríos Ronuro y Ferro;

Los principales afluentes del Xingú, en direición agües abaxo, son los siguientes:

• en Mato Grosso:

• ríu Suia-Miçu, pela derecha, de 450 km;
• ríu Arraias, pela esquierda, col so afluente'l ríu Manissauá-Miçu;
• ríu Huaiá-Miçu, pela esquierda;
• ríu Auaiá-Miçu, pela derecha;

• en Pará:

• ríu Liberdade, pela derecha, de 450 km;
• ríu de Paz, pela derecha;
• río Pebida (o ríu Porto Alegre), pela esquierda;
• ríu Frescu, de 560 km;.
• ríu Ribeirão da Paz;
• ríu Iriri, de 1.300 km, colos sos afluentes el ríu Iriri Novo y el Curúa (600 km);
• ríu Bacajá.