Gallus gallus domesticus  | ||
|---|---|---|
 | ||
| Estáu de caltenimientu | ||
| Domesticáu | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Animalia | |
| Filu: | Chordata | |
| Clas: | Aves | |
| Orde: | Galliformes | |
| Familia: | Phasianidae | |
| Xéneru: | Gallus | |
| Especie: | G. gallus | |
| Subespecie: |
G. g. domesticus Linnaeus, 1758 | |
| Sinonimia | ||
Gallus domesticus | ||
| Consultes | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
El Gallu[1], pitu y la pita (Gallus gallus domesticus) son la subespecie doméstica de la especie Gallus gallus, una especie d'ave galliforme de la familia Phasianidae procedente del sureste asiáticu. Los nomes comunes son: pitu, pal machu; pita, pa la fema, y pollu, pa los subadultos. Ye'l ave más numberosa del planeta, pos se calcula que supera los 13 000 millones d'exemplares.[2]
Los pitos y pites críense principalmente pola so carne y poles sos güevos. Tamién s'aprovechen los sos plumes y delles variedaes críense y entrenen pal so usu en engarradielles de gallos y como aves ornamentales.
Ye una ave omnívora. La so esperanza de vida atopar ente los 5 y los 10 años, según la raza.
Descripción
Tienen dos tipos de protuberancies carunculares na cabeza: una cresta nel pileu y unos lóbulos que cuelguen a entrambos llaos del picu. L'envés cubrir una capa de plumes doraes dende'l pescuezu hasta'l llombu.
Los gallos y les pites amuesen un evidente dimorfismu sexual,[3] y pueden estremase dambos a güeyu. Los machos son más grandes, miden aproximao 50 cm d'altor y lleguen a pesar hasta 4 kg. Tienen una gran cresta acoloratada na cabeza, que interprétase como símbolu de dominancia. Dizse que los exemplares de gallu coloráu xabaces tienen colores más brillosos que los sos parientes domésticos.[ensin referencies] La cola ta compuesta por plumes escures grandes y narquiaes que rellumen de color azul, púrpura o verde so la lluz. A entrambos llaos de la so cabeza apaecen dos enllordies blanques, que lu estremen d'otres especies cercanes, amás de les pates abuxaes. En delles races les pates tán provistes tamién d'espolones.
Les pites son más pequeñes. Nun suelen midir más de 40 cm d'altor y apenes lleguen a 2 kg de pesu.[4] Tienen una coloración notablemente menos llamativa. Los sos apéndices carnosos de la cabeza son tamién muncho menos prominentes.
Na estación de muda (de xunu a ochobre), los machos adquieren un plumaxe compuestu por plumes llargues y negres escontra la metá del envés, y el restu del cuerpu ta cubiertu de plumes anaranxaes. Nes femes nun ye apreciable nengún cambéu, anque igualmente camuden de plumes.
Esisten estudios recién que ponen de manifiestu xenes latentes nel gallu domésticu pa la producción de dientes nos quexales.[ensin referencies] Tamién pol mesmu motivu afayóse que dellos pollos enantes de nacer tienen una cola más llarga, que depués s'encurtia al poco tiempu de nacer.[5]
Comportamientu
Son aves naturalmente gregaries, que perdieron gran parte de la facultá del vuelu por cuenta de la seleición artificial del ser humanu.[6] El gallu coloráu xavaz vuela bien, escontra un llugar más eleváu, pa ponese a salvo o pa fuxir de posibles depredadores, anque tamién se-y puede ver volando a cañes altes d'árboles pa folgar. Magar los exemplares domésticos cuasi nunca faen usu de la so facultá de vuelu, les pites doméstiques criaes en semi-llibertá vuelen a sitios elevaos pa pasar la nueche. Los gallos domésticos pueden aportar a territoriales y violentos en delles races, anque usualmente son bonos animales de compañía, fáciles d'adomar por aciu alimentación a mano.
Tienen un sistema social carauterísticu con un orde xerárquicu qu'empieza a desenvolvese a la selmana de vida, y que a les siete selmanes yá ta dafechu establecíu. Hai un machu dominante, qu'apodera sobre tolos demás, y un machu sometíu a toos. Les pites tienen un orde xerárquicu independiente y nun entren na dominancia de los machos.
L'aición física de dominancia consiste na elevación de la cola y la cabeza. La sumisión amosar de forma opuesta, baxando la cabeza y la cola, agachándose ya inclinando la cabeza escontra un llau. Les pites siéntense a salvo so la dominancia d'un gallu, y solo van defendese por forzar si atópense alloñaes del gallu dominante. Si muerre'l gallu dominante, el siguiente nel orde xerárquicu toma'l cargu darréu.
Na cría estensiva estos animales tienen hábito caníbales; si ven el color coloráu por cuenta de una lastimadura n'otra pita, les demás nun dexen de picotiala, y cáusenlu graves daños.[7]
Alimentación
Ye omnívoru y insectívoru. Nun puede estremar el sabor duce, y a la mayoría nun los gusta'l sabor salao.
Cantar
El gallu produz un soníu llamáu cantar (descritu por aciu la onomatopeya "quiquiriquí" o "kikirikí"), siempres que nun tea capáu (pollu capón). El gallu canta mientres tol día, magar concentra los sos cantares en ciertos periodos del día, como son l'amanecer, pa lo que ta programáu xenéticamente,[8] el mediudía, la media tarde y a metá de la nueche, ente los trés y los cinco de la mañana.[9] Estos cantares y los esporádicos que se suelen dar a lo llargo del día, fora de los periodos descritos, sirven como desafíu territorial a otros gallos, p'atraer a les femes cercanes y como señal d'avisu polo xeneral. Tamién puede debese a dalgún disturbiu al so alredor. De normal ye un soníu más de tipu violentu o alerta.
El gallu emite amás otros soníos, esta vegada yá paecíos a los qu'emite la fema de la so especie, llamáu cacarexada, y la onomatopeya usada pa describilos ye "clo-clo" o "cocó". Esti soníu emitir sobremanera cuando se propón fecundar a dalguna fema, o cuando atopó comida, pa llamar al restu de la so familia. Esti soníu ye más de tipu sele y familiar.[10]
Ye importante destacar qu'esti comportamientu ye muncho más avezáu n'aves rurales, esto ye, llibres, magar el cantar emítenlo siempres.[11]
Reproducción
La estación de reproducción empieza en primavera y enllargar hasta'l branu, col enfotu de que los pollos nazan sol calor veraniego.
Incubación y xestación
Les pites ponen acaldía mientres dellos díes (ente 8 y 10) un güevu, nel que se desenvuelve'l embrión,[12] y van guarar hasta que naza, darán-y calor y rotarán la so posición mientres 21 díes. Conozse como pita llueza a aquella que dexa de poner güevos y céntrase en guaralos y protexelos.
L'embrión nutrir de la yema, qu'enfusa nel so interior per mediu del embelicu. Al términu del primer día'l sistema circulatoriu yá va ser operativu dientro del güevu, y la cabeza va empezar a tomar forma. Al quintu día fórmense los órganos sexuales, al decimoterceru empezar a calcificar el cadarma usando'l calciu de la cáscara del güevu, y a los 21 díes el pollu ta dafechu desenvueltu pa empezar a romper el cascarón, lo cual puede llevalos de 10 a 20 hores. La pita va cacarexar al oyer piar a los pitucos, pa motiva-yos a salir del cascarón.
Como non tolos güevos eclosionen coles mesmes, la madre sigue guarando mientres dos díes dende la nacencia del primeru de los pitucos, que escosen los nutrientes de la yema qu'absorbieron enantes de nacer. Ente les 2 y 4 selmanes dempués de nacer los pollos yá tienen plumes, y a les 8 selmanes yá tienen el plumaxe del adultu. A les 8 o 10 selmanes son espulsaos del grupu poles sos madres por que formen el suyu propiu o se xunan a otru. A los 5 meses d'edá algamen el maduror sexual, y suelen ser los machos quien enantes la algamar.[13]
Incubación artificial
Los güevos de pita pueden guarase de manera artificial con resultaos satisfactories.[14] Práuticamente tolos pollos van salir del cascarón n'aproximao 21 díes en condiciones apropiaes de temperatura (37 °C) y mugor relativo (55%; alzar hasta'l 70% nos trés últimos díes, con cuenta d'allandiar el pulgu).
Munches incubadores artificiales de tamañu industrial pueden guarar miles de güevos coles mesmes, incluyendo rotaciones totalmente automatizadas pa los güevos.
Enfermedaes
Les pites son altamente susceptibles a munchos parásitos, como los pioyos, los ácaros, les cachiparros, les pulgues y los nematodos. Dalgunes de les enfermedaes qu'afecten a les pites son les siguientes:
| Nome | Nome común | Causáu por |
| gripe aviaria | gripe del pollu | Influenzavirus A de la familia Orthomixoviridae |
| botulismu | toxina botulínica de Clostridium Botulinum | |
| coccidiosis | Coccidiasina | |
| resfriáu común | catarru | Rhinovirus, Coronavirus |
| retención de güevos | güevu bien grande | |
| erisipela | Erisipelothrix Rhusiopathiae | |
| virus de la leucosis aviar | AlphaRetrovirus | |
| enfermedá de Marek | Herpes virus | |
| candidiasis | Candida albicans | |
| Mycoplasma | Mycoplasma | |
| enfermedá de Newcastle | Paramixovirus | |
| psitacosis | ornitosis, enfermedá de los loros | Clamidophyla psitacci |
| Salmonella | salmonelosis[15] | Salmonella |
| pierna escamosa | parásitos | |
| toxoplasmosis | Toxoplasma gondii |
Historia de la so doma
Considerar al gallu bankiva (Gallus gallus) del sureste asiáticu como l'ancestru de los gallos y pites domésticos, con daqué d'hibridación del gallu gris (Gallus sonneratii).[16] La doma producir nel sureste asiáticu siquier fai 7.400 años a partir del grupu nativu, y espublizóse en folaes tanto al este como al oeste.[17] Los primeros restos arqueolóxicos indiscutidos de pollos domésticos correspuenden a unos güesos d'aproximao 5400 e.C. acomuñaos a un xacimientu en Chishan, na provincia china de Hebei. Na rexón del Ganges, na India, los gallos bankiva yeren usaos polos humanos yá hai 7000 años. Sicasí, nun s'identificaron pollos domésticos más antiguos de 4000 años nel valle del Indo, anque inda s'alderica l'antigüedá de los pollos atopaos nes excavación de Mohenjodaro.[17]
Ye bien probable que los primeros gallos y pites llegaren a occidente al traviés de la ruta de la seda. Aproximao nel 2000 e.C. llegaron a oriente mediu. En 1500 e.C., los pollos llegaren a Exiptu. Esiste evidencia de que los exipcios fueron los primeres n'occidente en criar pollos, y esti costume estendióse dempués alredor del Mediterraneu pol mundu grecollatín. Nesi momentu, amás de consumise la so carne y los sos güevos, usábase como ufrienda ritual nos cultos relixosos. Hipócrates fala sobre los animales consumíos en Grecia, onde menta a los gochos, xabalinos, venaos, corpuspinos, pites, tórtolas y coríos.[18] A la remota Iberia los pollos llegaron de manes de comerciantes fenicios a empiezos del primer mileniu e.C.[17] Aproximao a partir del 600 e.C. los pollos fueron llevaos más allá de los Alpes y estendiéronse pol restu d'Europa.
Na baxa Edá Media considerábase les pites como carne fino. El pueblu tamién comía d'esta carne. A finales de la Edá Media y nel Renacimientu européu les pites tomen una gran importancia na alimentación.[19]
Créese que la pita foi'l primera animal européu que trió'l continente americanu, yá que Cristóbal Colón embarcó pites nel so segundu viaxe. Les razones poles cualos Colón llevó a la pita nel so viaxe fueron porque ocupaba poco espaciu, la so alimentación nun yera complicada y amás producía güevos.[20]
Sicasí, hai antecedentes de qu'en Chile, enantes de la llegada de los europeos, los mapuches criaben una pita con carauterístiques especiales, la pita mapuche.[21]
Esplotación pol ser humanu
El pollu ye unu de los animales más esplotaos a nivel mundial, por cuenta de la so relativa eficiencia, en términos de cantidá d'alimentu y tiempu de desenvolvimientu, en comparanza con otros tipos d'animales consumíos polos seres humanos. Ye tan popular que cada añu peracábense más de 33 millones de tonelaes de los sos músculos, tendones y grasa, y prodúcense unos 600.000 millones de güevos.[22] El capón, la pularda, el pollu picantón y el pollu tomatero son güei especialidaes na producción de carne d'estes aves, bien apreciaes na gastronomía.
El pollu como alimentu
La carne de pollu ye una de les más consumíes en tol mundu y esto debe al so baxu costu. El pollu tamién ye bien utilizáu nos restoranes de comida rápida. Hai de solliñar qu'adquier un gran valor nutricional por cuenta de que dixerse más fácilmente que les carnes coloraes. Sicasí, ye bien ricu en purines (como tolos productos cárnicos), polo cual débese evitar en casu de gota o d'ácidu úricu eleváu. Tamién se suel consumir la carne de pita. Sicasí hai qu'acutar qu'esta carne ye más dura y toma más tiempu pa cocese que la del pollu.
Arriendu de pites
Por cuenta de que cada vegada hai más persones que prefieren consumir güevu ensin necesidá de maltratar a les pites, a que suelen evitar el compromisu de los contratos al llargu plazu; a que precisen la seguridá de que los sos alimentos nun van incluyir sustancies artificiales de la industria alimenticio y de qu'ello va significar una esperiencia educativa significativa pa los sos fíos, ta aumentando la necesidá d'arrendar pites. La renta empieza n'aproximao US$150 mensuales, y depende de la empresa arrendadora, del allugamientu y de la duración del arrendamientu. El paquete básicu inclúi la renta de dos gallines y de un gallineru y la consulta telefónica pa resolver duldes diverses. Esiste tamién el foru BackyardChickens.com, con bien de usuarios comenenciudos na cría de pollos.[23]
Engarradiella de gallos
Les engarres de gallos son llegales na mayoría de llatinoamérica|países llatinoamericanos]], en rexones concretes d'España y en Francia, y en países d'Asia como Filipines. En munchos otros llugares, les engarradielles tán puramente fora de la llei. De normal llévase a cabu nun área habilitada onde l'ave que demuestra meyores cualidaes nel combate declárase como ganadora, pa lo cual tien de dexar al so adversariu inhabilitáu pa siguir engarrando. L'orixe d'estes engarradielles ta n'Asia. En China yá se celebraben fai 2.500 años y ye posible que mil años enantes facer na India.[24] Na antigua Roma yeren guardaes p'adquirir valentía. Darréu, esta práutica foi llevada a América polos conquistadores españoles.[24] Munches persones defensores de los animales desaprueban totalmente esti tipu d'aiciones, yá qu'en llugares como La Florida[25] creáronse lleis en defensa d'estos animales col argumentu de que, por ser animales, son tamién seres vivos, y débese-yos respetu.
Como mascotes
Les pites son escelentes animal de compañía animales de compañía, yá que son bien nobles y nada agresivos. Los gallos entrenaos pa engarradielles suelen ser agresivos con otros gallos y en bien poques ocasiones colos seres humanos. En delles ciudaes de los Estaos Xuníos déxase tener pollos como mascotas, pero esta práutica nun ta autorizada en tol país. Los pollos xeneralmente son bien fáciles de curiar, yá que la so comida ye barata; el retu mayor ye'l curialos del ataque de depredadores como los mustélidos, los foínos, los perros, los llobos, los coyotes, los mapaches y los gatos.
Arte y cultura
Esopo escribió una fábula titulada La pita de los güevos d'oru, alrodiu de una pita que ponía un güevu d'oru diario; el so propietariu, como yera tan ambiciosu, matar pensando que diba ser millonariu al intre, porque dientro diba atopar una ayalga, pero afayó que yera igual que toles demás pites y por consecuencia perdió'l frutu abondosu que-y daba la pita.
Simbolismu
El gallu ye símbolu de la vixilancia y de l'actividá. Por esta razón atopar nos monumentos antiguos ente los atributos de Minerva y Mercuriu. Indica tamién los combates y la victoria, porque prefier morrer que vencer. Inmolar a los Llares y a Priapo. Ufiertábase tamién a Esculapio pal sanamientu de los enfermos.
Mercurialis refier que, habiéndose empobináu a esti dios un soldáu ciegu llamáu Valerio Aper pa recuperar la vista, el dios respondió-y que yera menester tomar el sangre d'un gallu blancu, faer un coliriu con miel y estregase con él los güeyos tres díes consecutivos. El soldáu obedeció, sanó y dio gracies públicamente al dios. Quiciabes por esto, afirma Mercurialis, los antiguos representaron a Esculapio con un gallu sobre'l puñu. Les estatues de Baco represénten-y dalguna vegada con un gallu a los sos pies porque se-y sacrificaba pal caltenimientu de la viña.
Los galos tomaren el gallu nos sos enseñes; puede ser la causa del equívocu llatín del so nome. Los franceses haber teníu enforma tiempu per emblema.[26]
Races
Europees
 Pita adulta de la raza española murciana
|
|
|
Americanes
|
|
Asiátiques
- Chines
- Cochin China
- Croad-Langshan
- Indies
- Asil
- Brahma
- Combatiente Indiu
- Indonesies
- Sumatra
- Xaponeses
- Fénix
- Bantam xaponés o Chabo
- Malasia
- Combatiente Malayu
Oceániques
- Australianes
- Australorp
Galería d'imáxenes
Una pita blanca
Güevos de pita
Una pita colos sos pitucos
Un pitucu d'un día de vida
Un gallu
Un pitucu
Pites en llibertá de Palaciu de Vilane
Referencies
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: Gallu
- ↑ Según la Enciclopedia de les aves, ed. Perrins, Christopher, Nueva York: Llibros Firefly©, 2003 (n'inglés).
- ↑ El gallu Bankiva manifiesta dafechu'l dimorfismu sexual. Consultáu'l 24 de xineru de 2009.
- ↑ La pita doméstica nun suel midir más de 50 cm d'altor y apenes llega a 1 kg de pesu. Consultáu'l 24 de xineru del 2009.
- ↑ Esisten estudios recién que ponen de manifiestu xenes latentes nel gallu. Consultáu'l 24 de xineru del 2009.
- ↑ {http://www.granjasdeesclavos.com/pites/como-son Son aves naturalmente gregaries. Consultáu'l 25 de xineru del 2009.]
- ↑ 15/10/2011
- ↑ xenes-y-non-la lluz-faen-cantar-a-los gallos-al-amanecer/sds_704639_130324.html «Los xenes, y non la lluz, faen cantar a los gallos a l'amanecida». El País
- ↑ cantar-y-la cacarexada-del gallu Consultáu'l 25 de xineru del 2009.
- ↑ 25/01/2009
- ↑ Mundu rural: races autóctones de Castiella y Lleón, Xunta de Castiella y Lleón, Conseyería d'Agricultura y Ganadería (dellos autores). 1999. D.L.:VA-672-99.
- ↑ Consultáu'l 24 de xineru de 2009
- ↑ Diccionariu enciclopédicu interactivo. Grupu Océanu: Océanu, páxs. 51-52. Consultáu'l 25 de xineru del 2009.
- ↑ Consultáu'l 24 de xineru del 2009.
- ↑
- ↑ Eriksson, Jonas; Larson, Greger; Gunnarsson, Ulrika; Bed'hom, Bertrand; Tixier-Boichard, Michele; Strömstedt, Lina; Wright, Dominic; Eriksson J, Larson G, Gunnarsson O, Bed'hom B, Tixier-Boichard M, et al et ál. (23 de xineru de 2008), «Identification of the Yellow Skin Gene Reveals a Hybrid Origin of the Domestic Chicken», PLOS Genetics (PLoS Genet) preprint (2008): y10, doi:, http://genetics.plosjournals.org/perlserv/?request=get-document&doi=10.1371%2Fjournal.pgen.1000010.eor&ct=1
- 1 2 3 Investigating the Global Dispersal of Chickens in Prehistory Using Ancient Mitochondrial DNA Signatures, Alice A. Storey et al; PLOS ONE, xunetu de 2012, Volume 7, númberu 7, y39171; Consultáu'l 6 d'agostu del 2012.
- ↑ Hai evidencia de que los... Consultáu'l 25 de xineru del 2009.
- ↑ Na Edá Media les pites... Consultáu'l 25 de xineru de 2009.
- ↑ Piénsase que la pita foi'l primera animal... Consultáu'l 25 de xineru de 2009.
- ↑ Investigadores de la Universidá d'Auckland y de la Universidá de Chile, dirixíos por Elizabeth Matisoo-Smith, atoparon na mariña chilena -provincia d'Arauco- güesos de pollu precolombinos que, según pruebes de carbonu radioactivo, daten del sieglu XIV, y comprobaron que les secuencies d'ADN de los güesos coinciden coles de pites polinesies de Tonga, de hai 2000 años. Cuando'l conquistador Pizarro llegó a Perú en 1532, informó que los inques usaben pites como parte de les sos ceremonies relixoses. Ver:
- ↑ Consultáu'l 26 de xineru del 2009.
- ↑ [http://www.jornada.unam.mx/2015/05/03/economia/020n2ecu Associated Press (AP) (2015, 3 de mayu). Consolídase'l negociu d'arriendu de gallina ante l'enclín a comer acaldía más frescu: Rent The Chicken, de Pennsylvania, estendióse a tres estados y a Toronto, Canadá. La Jornada, Seición Economía, p. 2. (Consultáu 5 de mayu del 2015).
- 1 2 http://www.linktopr.com/gallos.html Consultáu'l 26 de xineru del 2009.
- ↑ «Cinco persones arrestaes por engarradiella de gallos» (en castellanu). El Nuevu Herald: p. www.elnuevoherald.com. 5 de xunu de 2012. http://www.elnuevoherald.com/2010/12/28/860335/cinco-persones-arrestaes-por.html. Consultáu'l 9 de xunu de 2012.
- ↑ Diccionariu universal de mitoloxía
- ↑ Portal de la Pita Murciana
- ↑ Asociación de Criadores de Pites de Raza Valenciana de Chulilla
Enllaces esternos
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Gallus gallus domesticus.
 |
Wikispecies tien un artículu sobre Gallus gallus domesticus. |
- Páxina con datos sobre la pita (n'inglés)
- Información xeneral sobre pites y fiches de races GranjaOnline
- Gallu col cantar más llargo
- Portal de la Pita Murciana Información xeneral sobre esta raza
- Redeionghi, Remu B. (1969). «Histofisioloxía del estómagu glandular del "Gallus domesticus" [Histophysiology of the proventriculus of the "Gallus domesticus"]» (en castellanu). Analecta Veterinaria 01 (03): p. 111-123. http://sedici.unlp.edu.ar/handle/10915/10976. Consultáu'l 6 de mayu de 2014.
| Control d'autoridaes |
|---|
