Mecanismo de percusión

Gráficu del mecanismu de percusión d'un pianu de cola: (1) Tecla, (2) Pilotín, (3) Ponte, (4) Pilotín del escape, (5) Palanca d'escape, (6) Torniellu de reborde del macillo, (7) Rodiellu, (8) Brazu del macillo, (9) Palanca de repetición, (10) Cabeza de macillo, (11) Emburriador, (12) Palanca del apagador, (13) Apagadores, (14) Cuyar de apagador, (15) Apagador, (16) Cuerda, (17) Marcu, (18) Grapa, (19) Gabita de la cuerda y (20) Xergón.

El funcionamientu básicu del mecanismu d'un pianu ye'l siguiente: cuando una tecla ye pulsiada, la palanca que ta asitiada nel estremu opuestu álzase y el macillo acomuñáu a ella ponse en movimientu en direición a la cuerda que ye lliberada pol apagador xustu enantes de la percusión. Tres el golpe del macillo a la cuerda produz el soníu y darréu ésti cai hasta ser recoyíu pola grapa, tamién conocida como atrape, a una distancia averada de 2 centímetros. Al llevantar la tecla, ésta llibera'l conxuntu de palanques del escape y el macillo vuelve tar disponible pa volver tocar la cuerda. Si retiramos la presión por completu, tol sistema vuelve al so estáu inicial de reposu nel que'l apagador tien la misión primordial d'atayar el soníu.^[1]

Caxa de resonancia

Caxa de resonancia d'un pianu de cola.

La caxa de resonancia, tamién denomada mueble, ye'l recintu zarráu del pianu, que tien la finalidá d'amplificar o modular el soníu. Ye una parte primordial del pianu, yá que, amás d'amplificar y modular el soníu, ye un factor decisivu nel timbre del instrumentu, siendo importante la calidá de la madera cola que ta fabricada, el númberu de pieces coles que tea construyida y la so estructura.

La caxa ta formada por una tapa cimera, una tapa inferior, denomada tabla harmónica, y una faxa», que ye una seición de madera que xune dambes tapes, con formes curvadas per aciu un procesu de prensado con calor. Nel interior atopa'l bastidor, que ye una estructura de refuerzu de les tapes y sirve pa controlar la vibración, y l'alma.

Tabla harmónica

Los barrajes de la tabla harmónica d'un pianu de cola.

La tabla harmónica ta compuesta pola tabla puramente dicha, les barres harmóniques, les pontes de soníu y los barrajes. La tabla harmónica asítiase debaxo y detrás de les cuerdes del pianu. Ye una superficie de madera laminada que varia d'espesura, dende'l centru a los llaos, a lo llargo de la so superficie. Puede dir de los 12 a los 15 milímetros dependiendo de la midida del instrumentu y el criteriu del fabricante. La tabla ta formada por una serie de llistones d'ente 10 y 15 centímetros d'anchor xuníos ente sigo per aciu cola. Ye l'auténticu elementu de resonancia del instrumentu y la so función ye amplificar el soníu producíu poles cuerdes, que de la mesma ye tresmitíu a les mesmes al traviés de la ponte tonal.

La calidá y homoxeneidá de la madera cola que ta fabricada la tabla harmónica ye de suma importancia. Nun pianu de cola modernu, suel tar construyida xeneralmente en madera d'abetu y tien una espesura de 8 milímetros, el doble de la d'un pianoforte.^[1][2] Úsase la madera del abetu pa la fabricación de la tabla harmónica del pianu y d'otros instrumentos porque tien el meyor coeficiente ente resistencia mecánica, que dexa soportar la enorme presión de les cuerdes, y llixereza, que favorez la captación de les vibraciones más sutiles de les cuerdes. La tabla harmónica tien una llixera combadura d'unos 18 metros de radiu, difícilmente apreciable a la primer vista, que contribúi a que la tabla aguante la presión de les cuerdes y coles mesmes amóntese considerablemente la resonancia del instrumentu.^[3]

Les barres harmóniques son un conxuntu de llistones que tán fabricaos col mesmu material que la tabla harmónica, xeneralmente abetu, que tán xuníos a la tabla per aciu cola per debaxo de la mesma. La so encoladura ye en sentíu perpendicular a la veta de la tabla pa faer uniforme la rixidez del conxuntu. La cantidá de barres harmóniques varia ente 8 y 14, en función de la midida del instrumentu, y les sos dimensiones son de dos centímetros d'altu por dos de llargu aproximao. Les barres más llargues atópense asitiaes nel centru de la tabla y tienen una grosez mayor, ente que les más curties asítiase nos estremos y son más delgaes.^[3]

Les pontes de soníu van encoladures nel centru de la tabla y na parte cimera de la mesma. Sirven pa tresmitir la vibración de les cuerdes a la tabla harmónica. La so forma ye debida a la disposición de les cuerdes sobre ella y a que ye necesariu que'l llargor d'éstes amóntese dende les notes más agudes a les más graves.

Los barrajes son la estructura básica del pianu y la so finalidá ye la de soportar tolos sos elementos. Asítiense debaxo de la tabla harmónica, a la que van xuntaos per aciu cola. D'ellos dependen tantu la solidez como la duración nel tiempu del instrumentu y apurren estabilidá frente a posibles cambeos climáticos, tensiones internes, agresiones esternes o cualesquier otru tipu de deformación.

Cuerdes

Les cuerdes son l'elementu vibratoriu qu'anicia'l soníu nel pianu. Son segmentos formaos por un material flexible que permanecen en tensión de cuenta que puedan cimblar llibremente, ensin entorpecimiento que provoque una distorsión de la onda acústica. La tensión de les 224 cuerdes puede llegar a algamar del orde de les 15 a 20 tonelaes-fuercia^[6] y depende proporcionalmente de les dimensiones del instrumentu.

Los bordones son les cuerdes de mayor llargor y pertenecen al rexistru grave estremu del instrumentu. Hai una única cuerda por tecla y tán fabricaes en aceru, con un conteníu del 1% de carbonu, y entorchadas con filos de cobre. Esti entorcháu tien la misión d'añader ciertu pesu y homoxeneidá na vibración de cuenta que la cuerda algame l'altor sonoru deseyada, mientres la caltién lo suficientemente delgada y flexible pa tocar. Nel rexistru grave asítiense dos cuerdes por tecla afinaes al unísonu y nel rexistru agudu, trés. Les cuerdes pal rexistru agudu tán fabricaes puramente con aceru. El llargor y grosez mengua proporcionalmente dende'l rexistru grave, cuerdes más llargues y grueses, hasta'l rexistru agudu, de menor grosez y llargor. El llargor de les cuerdes más graves incide proporcionalmente nes dimensiones esteriores del instrumentu. Poro, un mayor llargor de les cuerdes implica una mayor cola del pianu, lo qu'amonta la calidá de soníu. Asocede lo mesmo col altor de la caxa del pianu de paré.

La fabricación d'una cuerda pa pianu realizar per aciu un procesu de trefilado, que consiste nel amenorgamientu de la seición d'una cuerda de diámetru gruesu y faela pasar al traviés d'un furu cónicu cubicáu practicáu nun discu de material más duro que la cuerda. Tres dichu procesu llógrase una cuerda con un diámetru esautamente cubicáu. Al iterar esti procesu con furacos cada vegada más pequeños llógrense otres tantes cuerdes con dos talos calibres.

D'antiguo, el alambre de latón se trefilaba al traviés de discos d'aceru. Les cuerdes d'aceru actual se trefilan al traviés de discos de materiales más duros que l'aceru, como'l diamante o'l rubín. Esti procedimientu foi inventáu en 1819 por Brockedon nel Reinu Xuníu y sigue siendo usáu na fabricación de cuerdes pa los pianos modernos.^[7]

Tecláu

Tecláu d'un pianu coles notes del pentagrama que-y correspuenden según el so rexistru.

Práuticamente tolos pianos modernos tienen 88 tecles, 36 negres y 52 blanques. El númberu de tecles nos teclaos amontóse col tiempu. Nel sieglu XVIII los clavecines teníen pocu más de 61 tecles (hasta cinco octaves), ente que la mayoría de los pianos fabricaos dende 1870 teníen 88 tecles.

Los pianos modernos tienen un rexistru de siete octaves y una tercera menor; esto ye, dende la_-2 hasta do₇. Sicasí, munchos pianos tienen un rexistru de siete octaves (85 tecles); esto ye, dende la_-2 hasta la₆ y dellos fabricantes amplíen el so rexistru escontra dalgún de los dos estremos, l'agudu o'l grave. Por exemplu, un pianu Bösendorfer 225 tien 92 tecles y un Bösendorfer 290 Imperial tien 97. Los órganos xeneralmente tienen 61 tecles per «manual» (parte del órganu que se toca coles manes).

El pesu de les tecles ye un factor bien importante del tecláu d'un pianu. Nun pianu acústicu (de cola o vertical), el pesu de les tecles ta direutamente rellacionáu col mecanismu de percusión del macillo, que cute la cuerda dientro de la caxa de resonancia. Nun pianu electrónicu la sensación de pesu que tien llugar nos pianos acústicos ye reproducida per aciu un mecanismu de martiellu debaxo de cada tecla.^[8]

Pedales

Los trés pedales d'un pianu de cola, d'esquierda a derecha, son:
- el pedal unicordio o «una corda»,
- el pedal tonal o «de sostenuto» y
- el pedal de resonancia.

Un pianu modernu tien tres pedales. A principios del sieglu XX, los pianos teníen tan solo el pedal de resonancia y el pedal «una corda». Pero en dómines anteriores esperimentóse enforma, con rexistros de llaúd, fagó y otros efeutos inclusive más estravagantes, nun siendo raru atopar pianos antiguos con más de cuatro pedales. Beethoven tuvo un pianu Érard con 4 pedales, unu d'ellos partíu, lo que faía un total de 5.^[9]

Nun pianu de cola modernu los trés pedales denominar respeutivamente unicordio, tonal y de resonancia.

• El pedal unicordio o «una corda» alcuéntrase a la izquierda y mueve los macillos escontra un llau, de cuenta que, según l'axuste que se-y dea, los macillos cuten sobre dos de los trés cuerdes y na zona del fieltru onde davezu non lo faen.

• El pedal tonal central (tamién denomináu «pedal de sostenuto», del italianu «sosteníu») (que tamién s'atopa en dellos modelos verticales de Yamaha) sirve pa crear l'efeutu llamáu nota pedal, que consiste en caltener mientres un tiempu determináu la mesma nota o acorde; a diferencia del pedal de resonancia, notar pedal nun se ve alteriada poles que se toquen dempués.

• El pedal de resonancia, al ser triáu, llibera los apagadores de les cuerdes, lo que dexa que la nota siga sonando anque se dexara de pulsiar la tecla, añadiendo amás una gran cantidá d'harmónicos d'otres cuerdes que cimblen por simpatía, aumentando d'esta miente el volume sonoro y, nel so casu, entemeciendo notes, acordes y harmoníes diverses. Usáu con maña, tamién dexa pequeños efeutos sutiles d'espresión, cantabilidad, fraseo o acentuación.

La disposición nun pianu vertical ye llixeramente distintu. El pedal d'aproximamientu alcuéntrase a la izquierda, pero nesti casu difier del pianu de cola. Al pulsialo, el mecanismu avera los macillos a les cuerdes, colo que, a menor distancia pa percutir, menor aceleración al pulsiar la tecla, colo que cenciellamente s'amenorga'l volume sonoro. Al ser triáu'l pedal sordina, asitiáu nel centru, interponse una tela ente los macillos y les cuerdes, lo qu'amenorga descomanadamente'l soníu y dexa tocar el pianu ensin fadiar a otres persones. Y, finalmente, el pedal derechu ye'l de resonancia, l'únicu que ye común a los dos tipos de pianu. Nos verticales, el so funcionamientu ye esautamente'l mesmu.

Antecesores

La cítara ye l'antecesor más antiguu del pianu y data de la Edá del Bronce.

Al igual que munches otres invenciones, el pianu foi fabricáu a partir d'otros instrumentos anteriores. El instrumentu musical de cuerda más antiguu qu'empecipia la llinia evolutiva del pianu ye la cítara, un instrumentu orixinariu d'África y del sureste d'Asia que se remonta a la Edá del Bronce (alredor del añu 3000 e.C.). La cítara yera un conxuntu de cuerdes tirantes dispuestes sobre una tabla que se faíen cimblar per aciu los deos, les uñes o dalgún otru oxetu punchante.

El monocordio foi un instrumentu posterior a la cítara, pero tenía leves variaciones al respective de ésta. Taba construyíu con una única cuerda muncho más llarga que les cuerdes que s'emplegaben na cítara, que cimblaba sobre una pequeña caxa de resonancia de madera. Esti instrumentu foi utilizáu por dellos matemáticos a lo llargo de la historia pa realizar los sos estudios, como'l griegu Pitágores, que realizó los sos estudios sobre les rellaciones ente los intervalos musicales, y Euclides, que basó la xeometría euclidiana nes divisiones d'esti instrumentu.

Más tarde inventóse'l salteriu, un instrumentu construyíu sobre los principios de la cítara pero con una forma trapezoidal en función de los distintos llargores de les sos cuerdes. La tabla trapezoidal del salteriu, muncho más tarde, dio pasu al diseñu de los primeres clavecines. Pretendía atopase dalgún tipu de mecanismu que fixera que les cuerdes nun tuvieren en contautu colos deos.^[10]

Fixéronse bastantes esperimentos, y unu d'ellos foi'l clavicordiu, un instrumentu que cimblaba per aciu un pequeñu clavu o una aguya metálica que yera remanada al traviés d'unes tecles que faíen mover l'aguya o clavu por que cimblara la cuerda. Dempués de la creación del clavicordiu nació la clave, estremáu del clavicordiu porque pa faer cimblar les cuerdes utilizaba un plectro o la punta de les plumes de les aves.^[10]

Los primeros instrumentos de cuerda percutida fueron los dulcémeles que procedíen del santur, un instrumentu musical tradicional persa.^[11] Mientres la Edá Media, hubo dellos intentos pa crear instrumento de tecláu con cuerdes percutidas.^[12] El primeru d'ellos foi la zanfonía, que tien orixe inciertu.^[13] Del sieglu XIV son les primeres referencies al Escaque, instrumentu pocu conocíu que'l so mecanismu (descritu nun manuscritu de Henri Arnault de Zwolle) podría antemanar el del pianu. Nel sieglu XVII, los mecanismos de instrumentos de tecláu como'l clavicordiu y el clavecín yeren bien conocíos. Nun clavicordiu les cuerdes son cutíes poles tanxentes, ente que nun clavecín son primíes por plumes de gansu. Sieglos de trabayu sobre'l mecanismu de la clavesobremanera, amosaron los medios más eficaces pa construyir la caxa de resonancia, la ponte y el tecláu.

Primeros pianos

La invención del pianu acreitar a Bartolomeo Cristofori.

La invención del pianu modernu acreitar a Bartolomeo Cristofori, de Padua, perteneciente entós daquella a la República de Venecia (Italia), que foi contratáu pol príncipe Fernandu II de Médici como conservador de instrumentos. Foi un espertu fabricante de clavicémbalos y foi según pudo familiarizase coles téuniques de fabricación de instrumentos de cuerda con tecláu. Nun se sabe con exactitú la fecha na que Cristofori construyó'l primera pianu pero nun inventariu fechu polos sos mecenes, la familia Médici, indícase la esistencia d'un pianu nel añu 1700.

Como instrumentu de cuerda con tecláu, el pianu ye similar al clavicordiu, dende'l puntu de vista organológico, y al clavecín, en términos estéticu-musicales. Estos trés instrumentos estremar nos sos mecanismos de producción del soníu. Nun clavecín, les cuerdes son pulsiaes por plectros. Nun clavicordiu, les cuerdes son percutidas por pequeñu escayos de metal (tanxentes) que siguen en contautu cola cuerda hasta que se dexa de primir la tecla. Nun pianu, les tecles son percutidas por macillos, que rebotan darréu dexando a la cuerda cimblar llibremente.

El gran ésitu de Cristofori foi topar la solución, ensin exemplos previos, al problema fundamental mecánicu del diseñu del pianu: el macillo de madera cubiertu de cueru tenía de cutir la cuerda, pero nun permanecer en contautu con ella porque amortiguaba el soníu, como asocedía coles tanxentes que se calteníen en contautu coles cuerdes del clavicordiu. Per otra parte, el macillo tenía de volver a la so posición de descansu ensin rebotar violentamente y, a ser posible, tenía de dexar repitir una nota rápido. El mecanismu de percusión de Cristofori sirvió como modelu pa los numberosos enfoques distintos pa les aiciones de pianu posteriores. Magar los primeros instrumentos de Cristofori facer con cuerdes delgaes y fueron muncho más silenciosos que'l pianu modernu, en comparanza col clavicordiu (l'únicu instrumentu de tecláu anterior capaz de controlar mínimamente los matices dinámicos al traviés del tecláu) fueron considerablemente más fuertes y podíen caltener meyor la potencia del soníu.

El pianu nun tenía un soníu estridente y metálico como'l clavicordiu o la clave, sinón que yera un soníu muncho más nidiu y sosteníu. Amás, los macillos taben dotaos d'un sistema d'escape per aciu el cual yera posible variar tanto'l volume como'l tonu del soníu. Con él amontábase notablemente la capacidá espresiva musical del instrumentu, yá que amás de producir un determináu soníu siempres al mesmu volume y tonu, como asocedía colos instrumentos antecesores, yera posible producir soníos con más o menos volume qu'otros y producir una bien llixera variación tonal. Tou esto dependía de la forma d'executar el tecláu del pianu: con movimientos rápidos y sópitos de les tecles producíen soníos de gran volume y brillosos; y con movimientos lentos y apangaos xenerábense soníos de menor volume y con un tonu más duce.^[10]

Cristofori llamar gravicembalo col pianu y forte. Esti nome faía referencia a la capacidá del instrumentu de producir soníos con distintos intensidaes, dependiendo de la presión exercida sobre les tecles: si apertabes fuerte'l soníu yera mayor y si apertabes más selemente'l soníu yera menor; d'equí vien el nome que lu punxo primariamente, pianoforte (deriváu del italianu: pianu: nidiu y forte: fuerte). Cristofori construyó cerca d'una ventena de pianos a lo llargo de la so vida, de los que namái se caltienen trés, el más antiguu de los cualos alcuéntrase nel Muséu Metropolitanu d'Arte de Nueva York y data de 1720.^[10]

Retruque d'un pianoforte ellaborada por Paul McNulty siguiendo la construcción d'unu similar fabricáu en 1804 pol vienés Anton Walter.

El nuevu instrumentu construyíu por Cristofori caltúvose relativamente desconocíu hasta que l'escritor italianu Francesco Scipione escribió un entusiasta artículu sobre'l pianu en 1711, incluyendo una diagrama del so mecanismu. Esti artículu foi distribuyíu llargamente y la mayor parte de la siguiente xeneración de fabricantes de pianos empecipió'l so trabayu por cuenta de la so llectura. Unu d'estos fabricantes foi Gottfried Silbermann, más conocíu como fabricante d'órganos, que tenía'l so taller en Freiberg (Saxonia, Alemaña). Los pianos de Silbermann son práuticamente copies direutes del pianu inventáu por Cristofori pero con una importante adición: Silbermann inventó'l precursor del pedal de resonancia modernu, qu'alzaba tolos apagadores de les cuerdes al empar.

Escontra 1726 Cristofori introdució nos sos pianos el sistema una corda que daba al intérprete la posibilidá, per aciu un comandu especial, de mover el mecanismu talmente que cada macillo cutiera sobre una cantidá de cuerdes menor de lo habitual pa llograr un soníu bien nidiu. Esti mecanismu sigue calteniéndose nos pianos modernos actuales y el una corda dexa que'l macillo del pianu cuta sobre una única cuerda de cada grupu. Les primeres composiciones específiques pa pianos apaecieron alredor de 1732, ente les que destaquen les 12 sonates pa pianu de Lodovico Giustini titulaes Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti.

Silbermann amosó a Johann Sebastian Bach unu de los sos primeros instrumentos na década de 1730, pero a Bach nun-y gustaba esi instrumentu, alegando que les octaves cimeres yeren demasiáu nidios pa dexar un completu rexistru dinámicu, lo que-y ganó cierta hostilidá con Silbermann. Al paecer les crítiques fueron atendíes y en 1747 Bach dio la so aprobación al instrumentu ya inclusive actuó como axente na venta de pianos fabricaos por Silbermann.^[10]

Dende'l taller de Gottfried Silbermann desenvolviéronse les famoses escueles de fabricación de pianos: la Escuela inglesa» que surdió a partir de dos discípulos de Silbermann, llamaos Johannes Zumpe y Americus Backers, qu'emigraron a Londres, onde desenvolvieron un pianu que tenía'l mesmu mecanismu que'l de Cristofori anque con notables cambeos, que más tarde sería denomináu «mecanismu inglés»; y la Escuela alemana», surdida a partir d'otru discípulu de Silbermann llamáu Johann Andreas Stein, que realizó otros cambeos al mecanismu orixinal d'un diseñador llamáu Schroter, denomináu «mecanismu alemán o vienés».^[10]

Evolución y desenvuelvo

Sieglu XVIII: Primeros fabricantes de pianos

Un pianu Érard, con caxa de resonancia de palisandro.

Dende los primeros pianos del italianu Cristofori hasta los pianos actuales, hai munches meyores y meyores que se producieron, pero'l conceutu y l'idea fundamental pa la so construcción siguen siendo les mesmes. Optimizáronse materiales pa llograr una meyor calidá de soníu, aumentóse pasu ente pasu el númberu de notes p'ampliar la capacidá musical del instrumentu y ameyoróse el diseñu pa llograr un meyor rendimientu. Sicasí, el conceutu fundamental de pianoforte como un instrumentu capaz de llograr soníos fuertes y nidios sigue siendo'l mesmu.

L'apoxéu de la fabricación de pianos tuvo llugar a finales del sieglu XVIII na escuela de Viena, qu'incluyó a fabricantes como'l mentáu Johann Andreas Stein (que trabayó en Augsburgu, Alemaña) y los vieneses Nannette Streicher (fía de Stein) y Anton Walter. Los pianos d'estilu vienés fueron construyíos con marcos de madera, dos cuerdes pa cada nota y macillos cubiertos de cueru. Dalgunos d'estos pianos d'estilu vienés teníen un coloríu opuestu al de los pianos modernos: les tecles naturales yeren negres y les accidentales blanques.^[14] Wolfgang Amadeus Mozart compunxo los sos concierto y sonates para ellos ya inclusive se fabricaron retruques pal so usu n'interpretaciones de música antigua. Los pianos de la dómina de Mozart teníen un tonu más nidiu y claro que los pianos modernos o los pianos ingleses, con potencia caltenida. El términu pianoforte utilízase de cutiu pa estremar los pianos del sieglu XVIII de los pianos posteriores.

Ente los años 1760 a 1830 la fabricación de pianos tuvo una gran espansión y sufrió grandes cambeos. Esta revolución foi una respuesta a la preferencia de los En 1762 Henry Walsh realizó'l primera conciertu pa pianu en tola historia en Dublín (Irlanda).^[15] El diseñador de pianos francés Sébastien Érard construyó en 1776 el pianu rectangular, que yera una variante especial del pianu de cola. En 1773 publicáronse les sonates pa pianu Opus 2 de Muzio Clementi, que pretendíen utilizar al máximu los recursos del pianu. En 1775 construyir en Filadelfia el primer pianu n'Estaos Xuníos y en 1795 fabrícase'l primer pianu vertical en Londres, diseñáu por William Stodart.^[10] Pascal Taskin tamién fabricó dellos pianos ente los años 1786 y 1790.

Les primeres meyores teunolóxiques fueron en gran midida gracies a la empresa inglesa Broadwood, que yá tenía reputación pol tonu rescamplante y poderosu de los sos clavecines. Broadwood construyó instrumentos que fueron progresivamente más grandes, más fuertes y más puxantemente construyíos. Unviaron dos pianos a Joseph Haydn y Ludwig van Beethoven y foi la primer empresa de fabricación de pianos con una gama de más de cinco octaves: cinco octaves y una quinta nel añu 1790, seis octaves de 1810 (Beethoven utilizó les notes amestaes nes sos obres posteriores), y siete octaves de 1820. Los fabricantes vieneses tamién siguieron estos enclinos, sicasí los dos escueles de pianu utilizaron distintes aiciones: el mecanismu de Broadwood yera más robezu y el de los instrumentos de Viena yera más sensible.

Sieglu XIX: impulsu pola Revolución industrial

En 1808, Sébastien Érard patentó un mecanismu de simple repetición ya incorporó la grapa, una pieza que dexaba a les cuerdes permanecer nel so llugar exactu dempués de ser cutíes polos macillos. Dos años más tarde, en 1810, diseñó'l mecanismu de pedales del pianu modernu.^[10] Na década de 1820, la fábrica de pianos de Érard en París pasó a ser el centru de la innovación no referente al mecanismu del pianu. En 1822 introdució'l so mecanismu de doble repetición, que dexaba una gran velocidá de repetición al pulsiar les tecles del pianu, inclusive si la tecla entá nun algamara la so máxima posición vertical, y facilitaba una rápida execución. Cuando esta invención fíxose pública, na so forma revisada por Henri Herz, el mecanismu de doble repetición convirtióse pasu ente pasu nun elementu estándar nel mecanismu de los pianos de cola y forma parte de tolos pianos de cola modernos.

Una de les principales innovaciones téuniques qu'ayudaron a crear el soníu del pianu modernu ye l'usu del fierro fundíu. Tamién el llamáu «marcu», el fierro fundíu que s'asitia sobre la caxa de resonancia, que sirve como principal baluarte contra la fuercia exercida pola tensión de les cuerdes. L'aumentu de la integridá estructural del fierro fundíu dexó l'usu de cuerdes más grueses, más tirantes y más numberoses, en llugar de les cuerdes de latón que s'emplegaben hasta entós, que yeren más blandes y nun soportaben tensiones tan altes. Darréu usáronse cuerdes d'aceru, más fuertes que les de fierro y que dexaben una tensión entá mayor. Nun pianu de cola modernu'l total de la tensión de les cuerdes puede averase a les 20 tonelaes-fuercia.^[6] La pieza simple de fierro fundíu foi patentada en 1825 en Boston por Alpheus Babcock, combinando la gabita del marcu (creáu en 1821 y reclamáu por Broadwood en nome de Samuel Hervé) y la barra de resistencia (creada por Thom y Allen en 1820, pero tamién reclamada por Broadwood y Érard). Más tarde, Babcock para Chickering & Mackays, empresa que patentó'l primer marcu de fierro de los pianos de cola en 1843. Los fabricantes europeos de pianos prefirieron los marcos de fierro fundíu hasta que principios del sieglu XX, fecha en que'l sistema d'Estaos Xuníos foi dafechu adoptáu.

Macillos de fieltru d'un pianu vertical modernu.

Incluyéronse otres innovaciones nel mecanismu del pianu, como l'usu de fieltru nos macillos en llugar d'anubrilos con cueru. Estos macillos de fieltru fueron emplegaos per primer vegada por Jean-Henri Pape en 1826. Al ser un material más consistente, dexaba mayores rexistros dinámicos como'l pesu del macillo y l'aumentu de la tensión de les cuerdes. Otres importantes innovaciones téuniques d'esta dómina inclúin cambeos na forma de fabricación de les cuerdes, como l'usu d'un coru» de trés cuerdes en llugar de dos pa toles cuerdes, sacante para les de les notes inferiores; y l'usu de distintos métodos d'enterriando. Col métodu d'enterriáu over string, tamién llamáu cross-stringing, les cuerdes asitiar en manera superpuesta inclinada verticalmente, con pontes de dos altures na caxa de resonancia en llugar de namái unu. Esto dexa cuerdes mayores, pero non necesariamente más llargues, pa encaxar dientro del pianu. L'enterriando over string foi inventáu por Jean-Henri Pape mientres la década de 1820 y foi patentáu pal so usu nos pianos de cola n'Estaos Xuníos por Henry Steinway Jr. en 1859.

A lo llargo del sieglu XIX fundáronse numberoses compañíes de fabricación de pianos. En 1828, Ignaz Bösendorfer fundó la suya n'Austria y el 1853 supunxo un finxu no que se refier a formación de fábriques de pianos, una y bones l'alemán Heinrich Engelhard Steinweg emigró a Estaos Xuníos y fundó en Nueva York la fábrica Steinway & Sons; Julius Blüthner fundó la so compañía en Leipzig y Carl Bechstein fixo lo propio en Berlín.

En 1863 Steinway & Sons diseñaron y fabricaron el pianu vertical modernu con cuerdes cruzaes y una única tabla harmónica y en 1874 perfeccionaron el pedal tonal o sostenuto, inventáu en 1844 por Jean Louis Boisselot, que dexaba un rexistru más ampliu. Esi mesmu añu, Julius Blüthner patentó'l sistema aliquot, qu'incorporaba a cada grupu de trés cuerdes una cuarta adicional más elevada p'amontar la resonancia de les mesmes y que nun yera percutida pol macillo, sinón que cimblaba en simpatía. En 1880 Steinway & Sons abrió una sucursal en Hamburgu, lo qu'amontó la competencia nel mercáu européu con Bechstein y Blüthner.

A partir d'esi añu yá puede falase de pianu modernu, tal como lo conoz anguaño, anque se realizaron cambeos posteriores al diseñu del pianu pero ensin demasiada trescendencia.

Pianu de cola

Un pianu de cola de la casa Bösendorfer.

Un pianu de cola ye un tipu de pianu nel que les cuerdes y la caxa de resonancia alcuéntrase en posición horizontal. Los pianos de cola tienen una tapa cimera que puede abrir, de manera que los soníos producíos poles cuerdes salen al esterior ensin barreres de nengún tipu.

El so tamañu puede variar dependiendo del fabricante y tipu de pianu de cola fabricáu, pero suelen bazcuyar ente los siguientes valores:

• pianu de cola mignon: hasta 130 cm de llargor.
• pianu d'un cuartu de cola: de 131 hasta 189 cm de llargor.
• pianu de media cola: de 190 hasta 225 cm de llargor.
• pianu de trés cuartos de cola: de 226 hasta 255 cm de llargor.
• pianu de gran cola: superiores a 256 cm de llargor.

Toles fábriques de pianos producen pianos escepcionales artcase. Dalgunos namái tienen decoraciones o cambeos espectaculares de los pianos ordinarios como pies trabayaos, marquetería, pintura o revestimiento. Otros son cambeos radicales como'l Pegasus de Schimmel o M. Liminal diseñáu por NYT Line y fabricáu por Fazioli.

Pianu vertical o pianu de paré

Pianu vertical o de paré.

El pianu vertical carauterizar por tener les cuerdes, los macillos y la caxa de resonancia en posición vertical, perpendicular al pisu.

De manera xeneral pueden estremase ente cuatro tipos distintos dependiendo del so tamañu:

• Pianu vertical espineta: el más pequeñu na so categoría con un soníu carauterísticu, pianu de máquina indireuta (quier dicir que'l mecanismu atopar por debaxo del tecláu). El so altor ye menor a 98 cm.
• Pianu vertical consola: son pianos de máquina direuta, esto ye, el mecanismu ta al mesmu nivel del tecláu. De 98 a 109 cm d'altor.
• Pianu vertical d'estudiu: son pianos de máquina direuta, col mecanismu un pocu más eleváu del nivel del tecláu. Esta carauterística apurre al intérprete una mayor seguridá. De 110 a 139 cm d'altor.
• Pianu vertical antiguu: son pianos con una gran capacidá acústica, de máquina direuta entá más alzada que'l pianu d'estudiu. La so midida d'altor ye bien variable dependiendo del fabricante pero suel tener más de 140 cm d'altor.^[10]

Pianu electrónicu

El pianu electrónicu ye una invención del sieglu XX. Tien la mesma apariencia del pianu. La diferencia ye que'l soníu provién de medios de síntesis electrónica. Amás, puede reproducir el soníu de distintos instrumentos y munches vegaes incorpora cantares y ritmos predeterminados.

Los ritmos que vienen incorporaos sirven pa tocar los acordes con una sola tecla en distintos estilos. Dalgunes tienen tou un sistema educativu, como'l Yamaha Education System, el sistema d'aprendizaxe de Casio o'l DoReMi de Roland. Con estos sistemes educativos pueden aprendese cantares, porque'l sistema indica la tecla a primir. Pueden practicase fragmentos de cantar, inclusive. Dellos modelos traen incorporáu un metrónomu pa poder sincronizar esautamente cola velocidá de la melodía.

L'intérprete puede guardar cantares tocaos por él mesmu, pa volver escuchales dempués. Tamién puede grabar la melodía pa cada mano independientemente. Hai variedaes que son sensibles al tactu, esto ye, detecten la fuercia con que son primíes les tecles, como nun pianu real y actúen arriendes d'ello, reproduciendo'l soníu con mayor o menor fuercia, según el casu.

Esisten teclaos electrónicos que cunten con una pantalla LCD na que puede apreciase el pentagrama, la nota primida (nun tecláu dibuxáu) y los cantares. Tienen accesorios opcionales como'l pedal y el cable pa conectase con un ordenador y pueden tresferise cantares al traviés del mesmu. Tamién pueden unviase cantares dende'l tecláu escontra'l ordenador per mediu d'un software d'autoría de MIDI (MIDI authoring). Otros accesorios son el atril p'asitiala y la base pa les partitures.

La calidá del so soníu nun ye la mesma d'un pianu normal y la fuercia con que se toquen les tecles tamién ye distinta, anque'l so preciu ye enforma menor.

Otros tipos

Un Pianu de xuguete pianu vertical de xuguete. Esti tipu de pianu foi un inventu d'Albert Schoenhut.

Un pianu con pedales vertical.

El pianu de xuguete foi inventáu por Albert Schoenhut en 1872 y empezó a ser fabricáu a finales del sieglu XIX. Ye utilizáu en ciertes obres de la música contemporánea, como por casu nes interpretaciones de les obres de John Cage por Margaret Leng Tan, según por ciertos artistes populares tales como Pascal Comelade y Pascal Ayerbe.

En 1863, Henri Fourneaux inventó la pianola que ye un pianu que reproduz de forma automática, usando dispositivos neumáticos, les notes escrites nun rollu furáu ensin necesidá d'un pianista. Un equivalente modernu a la pianola ye'l sistema Yamaha Disklavier qu'usa solenoides y archivos MIDI en llugar de los dispositivos neumáticos y los rollos furaos. El pianu silenciosu, que dexa qu'un pianu normal sía usáu como un instrumentu dixital, ye un inventu recién pero fíxose bien popular.

Irving Berlin utilizó pa componer con más facilidá un instrumentu llamáu pianu trespositor, creáu en 1801 por Edward Ryley. Esti instrumentu podía camudar de tonalidá al remanar una palanca asitiada debaxo del tecláu. Unu de los pianos utilizaos por Berlin atopar nel Smithsonian Museum. Na mayor parte de la so carrera, Berlin namái supo utilizar les tecles negres del pianu pero con esti pianu modificáu nun tuvo llimitaciones cola tecla de fa♯.

El pianu preparáu ye un inventu relativamente recién, que ye usáu na música contemporánea. Esti instrumentu ye un pianu de cola normal al asitiáronse-y oxetos nel so interior p'alteriar el so soníu o que recibió dalgún tipu de cambéu nel so mecanismu. Les partitures de les obres pa pianos preparaos de cutiu instrúin al pianista sobre cómo inxertar pequeñes pieces de cauchu o metal, como torniellos o arandeles, en mediu les cuerdes. Estos elementos añadíos amenorguen el soníu de les cuerdes o crean soníos pocu corrientes por cuenta de la alteración de la vibración de les mesmes.

El pianu xirafa o piramidal ye un pianu de cola, creáu en 1735, cola caxa de resonancia en posición vertical escontra riba, perpendicular al tecláu. El so nome vien-y de la semeyanza que guarda la so decoración, compuesta por una voluta formada pola interseición del llau curvu col llau rectu, con una xirafa. L'oxetivu d'asitiar la caxa en forma vertical yera amenorgar el volume del mueble del instrumentu pero teníen l'inconveniente de ser demasiáu altos. Esti problema solucionóse baxando la caxa hasta'l suelu y cruciando les cuerdes por qu'ocuparen menos espaciu.^[16]

El pianu rectangular ye un tipu de pianu que tien les cuerdes horizontales dispuestes en diagonal al traviés de la caxa de resonancia rectangular percima de los martiellos y col tecláu fitu nel llau llargu. El pianu con pedales ye un tipu de pianu qu'inclúi un pedalier, habilitando'l rexistru grave pa ser interpretáu colos pies al igual qu'un órganu común.^[17]

El batimiento

Dende la dómina de Pitágores hasta'l sieglu XVII, los músicos afinaben los sos instrumentos ayudar cola serie harmónica. Esto faía que namái se pudiera tocar na tonalidá básica que s'utilizara p'afinar el instrumentu (probablemente nun había una tonalidá fixa, yá que nun s'utilizaben diapasones pa unificar la afinación).

Nel sieglu XVIII los fabricantes de clavecines aplicaron una manera d'afinar los teclaos, similar a la desenvuelta por Bartolomé Ramos de Pareja p'afinar instrumentos con trastes, que dexaba tocar obres modulando a cualquier tonalidá ensin tener que reaxustar la afinación. Llamar «bon temperamentu». Aprovechando esta nueva carauterística, Bach compunxo una obra qu'amosaba un preludiu y fuga por caúna de les 24 tonalidaes posibles llamada La clave bien temperado.

Dende principios del sieglu XX los pianos, como tolos instrumentos de afinación variable, afinar col temperamentu igual. L'afinador sabe cuánta «desafinación» (cuánto batimiento o golpeteo rítmicu xeneráu pola falta d'unísonu) tien qu'amesta-y a cada tonu por que'l pianu quede afináu con temperamentu igual.

El pianu na música clásica

Munches obres, célebres na so versión pa orquesta, fueron escrites primeramente pal pianu. Dellos exemplos son les Dances húngares de Johannes Brahms, Cuadros d'una esposición de Modest Músorgski, Gimnopedias d'Erik Satie o Cantar de primavera de Felix Mendelssohn-Bartholdy.

A la inversa, munches obres del repertoriu clásicu fueron transcritas pal pianu como, por casu, les trescripciones que realizó Franz Liszt de les sinfoníes de Ludwig van Beethoven o les fantasíes sobre temes d'óperes. El pianu ye bien utilizáu en música d'acompañamientu de la voz en coros, lieder y melodíes. Tamién ye utilizáu en música de cámara, a dúu con otru instrumentu, que suel ser el violín o la flauta, en tríos, cuartetos o quintetos con pianu.

El pianu ye'l instrumentu pedagóxicu por excelencia porque ye un instrumentu polifónicu, polirítmico y de simple usu, relativamente baratu y abondo sonoru. Por ello ye utilizáu na mayoría de les clases de solféu de les escueles de música y los conservatorios como'l instrumentu principal del pedagogu.

El pianu n'otros xéneros musicales

El pianu ye unu de los instrumentos más utilizáu en música clásica occidental. Munchos compositores tamién son pianistes y utilicen el pianu como instrumentu de composición. Los direutor d'orquesta direutores d'orquesta tienen de cutiu formación como pianistes.

El pianu ye emplegáu tamién de normal n'otros xéneros musicales, tales como'l jazz (jazz pianu), el blues o'l ragtime, según el tango y la salsa.

Tamién s'emplega'l pianu, anque en menor midida, nel rock and roll, usáu por Jerry Lee Lewis, por casu; el rock, con Queen, Pink Floyd y Lynyrd Skynyrd, ente otros; el blues, con figures como The Blues Brothers; el rock en castellanu con intérpretes como Charly García y Fito Páez, y en ciertes corrientes pop, con grupos como ABBA. Sicasí y cada vegada más de cutiu ye reemplazáu pol sintetizador o'l tecláu electrónicu. Nel sieglu XXI, ciertos grupos como Keane, desterraron l'usu de la guitarra en provechu del pianu nel xéneru musical conocíu como pianu rock.

Pianistes destacaos

Franz Liszt al pianu en 1886.

Un pianista profesional puede actuar en solitariu, tocar con una orquesta o otra agrupación musical o tocar en compañía de cantante o otros instrumentos. Na música occidental esisten munchos estilos de música onde se toca'l pianu. Consecuentemente, los pianistes tienen una amplia variedá de formes y estilos a escoyer, incluyendo jazz, música clásica y tou tipu de música popular.

Pianistes de jazz

Art Tatum nun fotograma de la película The Fabulous Dorseys de 1947.

El ragtime, estilu musical de finales del sieglu XIX, ye consideráu'l precursor del jazz. La popularización del ragtime asocedió ente los años 1895 a 1915 aproximao y los pianistes y compositores clásicos más destacaos de dicha dómina fueron Scott Joplin, James Scott y Joseph Lamb. Otros músicos, como Jelly Roll Morton y James P. Johnson, sirvieron de transición ente'l ragtime y el jazz. El mentáu James P. Johnson foi'l primer pianista importante del barriu de Harlem y destacó pol usu del pianu como instrumentu d'acompañamientu nel jazz. El barriu de Harlem, asitiáu en Manhattan, foi mientres la década de 1920 el centru del florecimientu de la cultura negra, conocíu como Renacimientu de Harlem, y un llugar de confluencia de numberosos pianistes de jazz, que tocaben según l'estilu denomináu stride pianu. Dichu estilu consistía n'alternar permanentemente una nota tocada nel baxu nos tiempos nones y un acorde tocáu nos pares.^[21]

Nesa dómina tamién destacó Earl Hines, pola so novedosa aportación de ritmos y acentos y la influyencia qu'exerció nos pianistes coetaneos,^[22] y Fats Waller. Na década de 1930, dientro del estilu swing, fíxose famosu Art Tatum pol so virtuosismu y la creatividá de les sos interpretaciones. Munchos consideráron-y el «meyor pianista de jazz de la historia».^[23] Nesa dómina tamién destacó Count Basie, qu'incluyó nel jazz elementos del swing y el blues, y Fletcher Henderson.^[24] L'estilu bebop del pianu, surde na década de los 40 por invención de Thelonious Monk y otros músicos.^[25] En dichu estilu destacó Bud Powell como una de les figures principales y creador d'escuela nel jazz modernu.^[21]

Bill Evans perteneció al xéneru hard bop y revolucionó el xéneru del tríu de pianu nel jazz tal que se conocía hasta entós, yá que enantes el pianu apoderaba y dirixía la música y el contrabaxu y la batería marcaben el ritmu y él camudó esta forma de concebir la música pa dar igual importancia a los trés instrumentos del tríu, pudiendo desempeñar el papel de direutor del conxuntu cualesquier d'ellos. Nesa dómina, Milt Buckner incorporó a la música de jazz pa pianu gran cantidá d'elementos de la música clásica europea dende Johann Sebastian Bach hasta Darius Milhaud. Nel estilu jazz rock, que surdió a empiezos de los años 1970, destaca Chick Corea, líder del grupu Return to Forever. McCoy Tyner ye la figura más destacada del mainstream jazz anque s'averó a una amplia variedá d'estilos jazzísticos a lo llargo de la so carrera como'l jazz progresivu, jazz modal y hard bop, ente otros. El so estilu influyó a numberosos pianistes, ente los que s'inclúi la norteamericana Joanne Brackeen.^[21] Otros pianistes de jazz destacaos son Geri Allen, Ray Charles, Nat King Cole, Duke Ellington, Egberto Gismonti, Herbie Hancock, Ahmad Jamal, Keith Jarrett, Norah Jones, Diana Krall, Tete Montoliu, Oscar Peterson, Michel Camilo, Enrique Villegas y Michel Petrucciani.^[24]

Fabricantes destacaos de pianos

Carl Bechstein, fundador de C. Bechstein Pianofortefabrik, foi un destacáu fabricante de pianos.

A lo llargo del sieglu XIX fundáronse numberoses empreses de fabricación de pianos. En 1828, Ignaz Bösendorfer fundó la suya n'Austria, La historia de Grotrian-Steinweg remontar a 1835 cuando la fábrica Steinweg foi creada por Heinrich Engelhard Steinweg (más tarde conocíu como Henry Steinway dempués d'emigrar a los EE.XX., onde fundó Steinway & Sons ), el checu Antonín Petrof fundó en 1864 la fábrica de pianos Petrof, como tamién, na mesma dómina, Julius Blüthner y Carl Bechstein faen lo propio en Leipzig y Berlín respeutivamente.

Na actualidá, les compañíes de fabricación de pianos más destacaes alcuéntrase n'Estaos Xuníos (Steinway & Sons,Baldwin y Chickering and Sons ente otros), n'Alemaña (como Blüthner, Grotrian - Steinweg y Bechstein , n'Austria (Bösendorfer), en República Checa (Petrof) y en Xapón (Yamaha y Kawai).

Ante'l creciente aumentu de los costos de producción, munchos fabricantes treslladaron la producción de los sos modelos de serie económica a países nos que la mano d'obra ye más barata, como China o Indonesia. Otros simplificaron el diseñu esterior del instrumentu y suprimieron práuticamente cualquier adornu.

Otres compañíes destacaes son Broadwood, la compañía de fabricación más antigua del mundu y fundada en 1783; les franceses Érard y Pleyel, la italiana Fazioli, les cheques Weinbach o Scholze y la coreana Young Chang y la compañíes de pianos de xuguete Schoenhut.

Papel social del pianu

El pianu nun centru social del sieglu XIX (Moritz von Schwind, 1868).

El pianu ye un instrumentu fundamental na música clásica europea, el jazz y otros xéneros musicales occidentales, según nel cine y la televisión. Gran númberu de compositores fueron habilidosos pianistes porque'l tecláu del pianu ufierta un mediu senciellu pa la interaición complexa melódica y harmónica. El pianu de cutiu foi una ferramienta pa la composición.

La historia social del pianu ye la historia del papel del instrumentu na sociedá. Desque s'inventó'l pianu a finales del sieglu XVII, el so usu foise xeneralizando na sociedá occidental de finales del sieglu XVIII y sigue siendo llargamente interpretáu nos sieglos XX y empiezos del XXI. Nel sieglu XVIII, el pianu y la muyer tuvieron bien amestaos, hasta'l puntu de que se tenía bien en cuenta si la moza tenía estudios de pianu a la de formalizar un matrimoniu. El pianu siempres foi un instrumentu descomanadamente costosu y nos sos entamos, namái l'alta burguesía y l'aristocracia podíen dexase mercar unu. Col pasu del tiempu y la medría del nivel de vida per parte de dellos sectores de la sociedá, el pianu convertir nun instrumentu con preciu más accesible y nun elementu fundamental d'entretenimientu dientro de los llares. El so usu xeneralizáu empezó a menguar a partir de la invención d'aparatos mecánicos y electrónicos como la [[zamfóña el fonógrafu y la radio.

Ver tamién

• Fortepiano
• Frecuencies de afinación del pianu
• Celesta
• Órganu Hammond

Referencies

Bibliografía

• Contién cantidá d'información del Grove Dictionary of Music and Musicians. Artículu principal: «Pianoforte».

• Le Guide du Concert (2 d'avientu de 1948). Piano. Numéro hors série.
• Piron, Constantin (1949). L'Art du Piano. París, Francia: Fayard, páx. 318.
• Jaime Ingram (1978). Historia, repertoriu y compositores de pianu. San Xosé, Costa Rica: Ministeriu de Cultura, Mocedá y Deportes. Departamentu de publicaciones.
• Good, Edwin M. (1982). Giraffes, black dragons, and other pianos: a technological history from Cristofori to the modern concert grand. California (Estaos Xuníos): Stanford University Press.
• Banowetz, Joseph; Elder, Dean (1985). The pianist's guide to pedaling. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34494-8.
• Tamién inclúi información de The Encyclopædia Britannica de la so edición de 1988. L'artículu principal puede atopase en Instrumentos musicales».
• Kreidy, Ziad (2012). les avatars du pianu. Paris: Beauchesne.
• Loesser, Arthur (1991). Men, Women, and Pianos: A Social History. New York: Dover Publications.
• Reblitz, Arthur A. (1993). Piano Servicing, Tuning and Rebuilding: For the Professional, the Student, and the Hobbyist. Vestal, NY: Vestal Press. ISBN 1-879511-03-7.
• Pollens, Stewart (1995). The Early Pianoforte. Cambridge: Cambridge University Press.
• Lelie, Christo (1995). Van Piano tot Forte (The History of the Early Pianu). Kampen: Kok-Lyra.
• Parakilas, James (1999). Pianu roles : three hundred years of life with the piano. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 0-300-08055-7.
• Siepmann, Jeremy (1999). The Piano: The Complete Illustrated Guide to the World's Most Popular Musical Instrument. Hal Leonard Corporation, páx. 192. ISBN 978-0-7935-9976-9.
• Fine, Larry; Gilbert, Douglas R (2001). The Piano Book: Buying and Owning a New or Used Piano (4ª edición). Xamaica Plain, MA: Brookside Press. ISBN 1-929145-01-2.
• Carhart, Thad (2002). The Piano Shop on the Left Bank. New York: Random House. ISBN 0-375-75862-3.
• Thiollet, Jean-Pierre (2012). Piano ma non solo. París, Francia: Anagramme, páx. 191. ISBN 978-2-35035-333-3.
• Thiollet, Jean-Pierre (2015). 88 notes pour piano solo. París, Francia: Neva, páx. 367. ISBN 978-2-3505-5192-0.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Pianu.
• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Pianu.
• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a pianu.
• La Enciclopedia del Pianu (n'inglés)
• Pianu n'El atril.com
• Pianu Mundu
• Pianu Rede
• Caltenimientu d'un pianu, información téunica y exemplos oyibles sobre pianos
• Revista de folclor: El pianu n'España
• Antecedentes del pianu