La primer organización Comunista n'Euskadi: 1920-1932

Al calor de la Revolución Soviética de 1917 y de la creación de la III Internacional liderada por Lenin empezar a crear les primeres organizaciones comunistes n'Europa, ente les que s'atopa'l PCE, que realiza'l so primer congresu en 1922 y que va ser la seición española de la Internacional Comunista.

Dende'l primer momentu'l Partíu Comunista d'España cunta con una federación rexonal en Vizcaya onde'l movimientu obreru entamáu taba fuertemente enraigonáu especialmente na marxe izquierda del Nervión y más concretamente na zona minera. Los comunistes dirixíen el Sindicatu Mineru de Vizcaya y, con ello, les Cases del Pueblu de Bilbao, les de Gallarta, Somorrostro, Ortuella, Galdames; teníen fuerte posición nel Sindicatu Metalúrxicu de Vizcaya y en dellos sindicatos locales.

Tamién en Guipúzcoa el PCE cunta con una organización provincial qu'anque menos numberosa que la organización de Vizcaya, ye bien activa. En dambes provincies va cuntar dende'l principiu con importantes cuadros que van xugar un importante papel nel conxuntu del PCE como Dolores Ibárruri como exemplu per Vizcaya o Ramón Ormazábal como exemplu per Guipúzcoa.

Hasta la llegada de la República, los comunistes vascos desendolcar nuna redolada contraria por cuenta de la situación d'illegalidá del PCE mientres la dictadura de Primo de Rivera, lo que fai frecuente les visites” a la cárcel, la represión, requisas y la lóxica dificultá de realizar un llabor políticu dende la clandestinidá. La llinia política del partíu nestos años se cohesionó non ensin dificultaes cola llinia d'unidá d'aición obrera pola qu'apostaba la Tercera Internacional. Pa lo que'l partíu trabayaba so la conseña d'actuar sindicalmente nos dos grandes sindicatos del momentu, la UXT y la CNT apostando pola unidá de dambos sindicatos. Sicasí, parte de los cuadros del partíu calteníen una posición de sectarismu con al respective de esta política d'unidá.

Cola llegada a la direición del partíu, nel añu 1925, del vizcaín José Bullejos y otros mozos militantes, qu'abasnaben consigo una carga considerable de izquierdismo, empecipióse una etapa de predominiu de los enclinos sectarios, que namái pudo ser remontada en 1932, dempués del IV Congresu del PCE, cola formación d'una nueva direición del Partíu encabezada por José Díaz, Dolores Ibárruri y otros collacios.

La llinia qu'impulso la Direición de José Bullejos carauterizar pol sectarismu que de resultes lóxica favoreció l'aislamientu del partíu con al respective de la clase trabayadora, resultando esto patente a la llegada de la República, que foi recibida pola direición del partíu como “enemiga de los intereses de la clase trabayadora”, por tratase d'una República Burguesa. Posición combatida nel senu del partíu pela parte más consciente, que defendía que la República yera una meyora pa los intereses de la clase trabayadora y un pruyimientu democráticu elemental de la mesma.

Al traviés d'estes crisis; na complexa llucha pola unidá ideolóxica interna, na llucha cotidiana poles reivindicaciones de los trabayadores, na resistencia a les persecuciones policiaques, nes cárceles y nel trabayu clandestín, fueron formándose les comunistes vasques, fieles al marxismu, intransixentes frente al reformismu, indoblegables nes tortures y ante los tribunales, cimientu y base sobre los que se llevantó'l Partíu Comunista d'España y el futuru Partíu Comunista d'Euskadi.

El xiru anti sectariu del PCE, les bases del futuru EPK

En 1932 celebrar en Sevilla'l IV Congresu del PCE, onde se camudó la llinia política sectaria que desenvolviera la direición del partíu so la Secretaría Xeneral de José Bullejos, tal que lo describe unu de los más destacaos dirixentes Comunistes d'Euskadi, Ramón Ormazabal (más tarde secretariu xeneral del EPK): “Nel IV Congresu esta crisis latente foi decididamente encetada y topó la so solución. Coles decisiones nél adoptaes y les que-y siguiríen meses dempués yera movíu'l grupu sectariu qu'encabezaba José Bullejos (…). Na xestación y na realización d'esti viraje renovador los comunistes vascos participaron bien viviegamente y la so contribución foi verdaderamente considerable.”

La Internacional Comunista sofitó y afaló esti xiru d'una manera decidida, siendo escoyíu como secretariu xeneral del PCE, l'andaluz José Díaz, acompañáu na direición del partíu por comunistes vascos como Dolores Ibárruri y Juan Astigarrabía.

Mientres estos años, l'actividá de les y los comunistes vascos, amás de contribuyir de manera importante al afianzamientu de la llinia política del Partíu y a la construcción del Partíu a nivel estatal, centrar nel desenvolvimientu d'organizaciones comunistes n'Euskadi, tantu de base como entemedies, estableciéndose Comités Provinciales. Según desenvolver el Comité Rexonal.

Amás diose una importancia fundamental a la cuestión de la propaganda, que enrióse d'una manera estraordinaria al traviés de la publicación del periódicu Euskadi Colorada, que nel añu 1933 sacar de manera selmanal a la cai. El periódicu taba asitiáu entós daquella nun llocal del donostiarra barriu d'Amara, y en xunu convertir n'órganu oficial del Comunismu Vascu, lo que significaba un notable esfuerciu na distribución per parte de la militancia, esvalixa en distintes llocalidaes y centros de trabayu.

Nel añu 1934 van tomar parte activa los comunistes vascos nel reflexu n'Euskadi de la insurrección del 34, magar n'Euskadi nun se trata de la gran insurrección d'Asturies, sí que se da una gran actividá propagandística y de sofitu. Dar en dellos puntos d'Euskadi fuelgues nes que trabayen de manera activa les comunistes qu'un añu dempués van fundar el EPK. Desenvuélvese tamién un gran llabor de sofitu mientres los dos años siguientes, na creación d'una rede encargada de sacar clandestinamente escontra Francia a los escorríos pola insurrección d'Asturies, o escorríos pola participación en fuelgues en distintes llocalidaes d'Euskadi y d'otros sitios. Danse tamién naquellos años los fundamentos de clase y nacionales de la organización qu'entá nun se constituyó formalmente, formulando la esixencia del derechu a l'autodeterminación. Podemos afirmar por tantu que son años de formación política nel marcu de grandes lluches revolucionaries y obreres.

La nacencia orgánica del PCE-EPK

Va Ser na primavera del añu 1935 cuando en Bilbao celébrase'l Congresu Fundacional del Partíu Comunista d'Euskadi, nun contestu de fuerte represión por cuenta de la mentada recién insurrección d'Asturies, y con un gobiernu de dereches al mandu de la República. Surdía'l Euskadiko Partidu Komunista de la mesma realidá concreta d'Euskadi y dotábase de los sos propios órganos de direición, formando parte del Comité Central tantu trabayadores nativos como inmigraos d'otres partes del estáu. Nomes como Jesús Larrañaga, Ramón Ormazábal, Leandro Carru o Dolores Ibárruri “Pasionaria”, formaríen parte del mesmu. El primer secretariu xeneral del EPK escoyíu nesti primer congresu foi'l donostiarra Juan Astigarrabía, dirixente del Sindicatu de Trabayadores del Puertu de Pasaia.

El desenvolvimientu del Congresu amuésanos que les comunistes vasques daben yá una importancia a la cuestión nacional, lo que nun tenía munchos precedentes nel pensamientu marxista español y nel movimientu obreru. El EPK y el PCE asumíen la plurinacionalidad del Estáu Español reflexándola na so propia estructura.

El Partíu Comunista d'Euskadi daba un enfoque a la cuestión nacional vasca dende una posición de clase trabayadora, un enfoque qu'implicaba una confrontación ideolóxica cola concepción nacionalista de la burguesía. Frente al racismu, al xovinismu, al separatismu, les discriminaciones y les aliances cola reaición que se plantegaben dende'l nacionalismu burgués, el EPK plantegaba la igualdá de considerancia ente nativos ya inmigrantes, la identificación de la identidá nacional cola democracia, l'autodeterminación como llibre decisión del conxuntu del pueblu sobre'l so futuru, la collaboración ente toles fuercies democrátiques vasques contra'l fascismu,y la de tas coles fuercies democrátiques del restu d'España.

Nesti primer congresu'l EPK señalo que cortar el pasu al fascismu yera imprescindible p'avanzar escontra'l socialismu, polo que plantegó una política d'aliances abiertes a toles fuercies polítiques del Estáu, ensin más llende que la llucha contra'l fascismu. Formaríase asina tamién n'Euskadi'l Frente Popular unos meses más tarde, apigurando a los comunistes, socialistes, republicanos d'esquierda y a Aición Nacionalista Vasca, quedándose fuera por voluntá propia'l PNV.

El Frente Popular y la Guerra Civil

Les esixencies fundamentales coles que'l Frente Popular n'Euskadi foi a les eleiciones de 1936 yeren trés: l'amnistía pa los presos encarcelaos pola insurrección del 34, l'Estatutu d'Autonomía que fuera bloquiáu nel Parllamentu pola derecha y la derogación de la Llei d'Arrendamientos Rústicos, que perxudicara a los baserritarras y pequeñu campesinado col votu favorable de la PNV.

Asina llogró'l EPK el so primer diputáu, Leandro Carru; igualmente Dolores Ibárruri que foi escoyida diputada per Asturies, defendiendo dambos esti programa nes Cortes hasta que l'alzamientu fascista empecipió la Guerra Civil. N'ochobre d'esi mesmu añu 1936 y yá empecipiada la guerra, apruébase'l Estatutu Vascu y constitúyese el Gobierno Vascu presidíu por Aguirre (PNV), entrando a formar parte del mesmu Juan Astigarribía, secretariu xeneral del EPK. Esti fechu dar nun momentu nel que la PNV yá se decidiera pol bandu republicanu, yá que de primeres tuvo les sos duldes.

L'actividá'l EPK na guerra foi enorme, toes y tolos sos militantes collaboraron na llucha contra'l fascismu entamándose en milicies nun primer momentu ya ingresando nel Exércitu Popular dempués. Asina destaca nos primeros combates el militante del partíu Manuel Cristóbal Errandonea, quien asumió la máxima responsabilidá xunto al Coronel Ortega (militar profesional y non militante políticu) na defensa de la zona d'Irún, onde se dio'l primera envite fascista importante, yá qu'en Navarra l'alzamientu entartalló dende'l principiu a los republicanos, que magar sufrieren una fuerte crecedera nos últimos años, nun pudieron frenar la hexemonía carlista alliniada colos insurrectos.

Una vegada cayó Guipúzcoa en manes de los facciosos, la defensa de Bilbao cuntó con tola collaboración del Partíu, quien apurrió gran númberu de militantes y simpatizantes, non solamente de Vizcaya, sinón tamién de Navara, Álava y Guipúzcoa, que pudieren escapar o dir reculando de les tropes fascistes.

La historiografía oficial céntrase casi n'esclusiva nos gudaris del PNV y trata munches vegaes a los Batallones Comunistes como “republicanos” d'una manera xenérica ensin destacar la capacidá y sofitu que tuvo'l EPK na guerra n'Euskadi.

Pero Bilbao tamién cayería, y asina tou Euskadi quedó apoderáu por fascismu, surdiendo entós la disyuntiva ente los que pensaben que les vasques teníen de defender agora la República fora d'Euskadi, y los que pensaben qu'esa yá nun yera la so guerra. Ente estos postreros la PNV intentó inclusive axustar con Franco al traviés del Vaticanu, ensin nenguna resultancia, y que robló la paz coles tropes italianes (bandu franquista) en Santoña-Laredo.

El EPK de xacíu tener bien claro, había que defender la República hasta'l final. Asina les comunistes vasques xunto a otru lluchadores anarquistes, socialistes y nacionalistes (ANV) pasaríen a siguir lluchando en Cantabria y Asturies y dellí al restu del Estáu. El PCE-EPK siguió lluchando hasta'l final de la guerra en 1939.

El PCE-EPK na Dictadura

L'actividá clandestina dientro del réxime franquista empezaría pa les comunistes vasques prematuramente, yá que al cayer Euskadi nel primer añu de la guerra, munchos militantes empezaron el trabayu dientro de la zona fascista. Dalgunos como Aurelio Aranaga, Dorronsoro y otros cayeríen llueu siendo executaos darréu.

Otros como Saturnino López formaríen les primeres guerrilles antifranquistes dientro de territoriu nacional, cayendo rápido tamién. Daqué más tarde, en 1942 sufriríen la mesma suerte dos destacaos fundadores del EPK como fueron Jesús Larrañaga y Imanol Asarta.

El partíu nun consigue desenvolver una guerrilla importante n'Euskadi, más que na so zona oriental y cercano a los Pirineos, onde la primer actuación foi la voladura de la central llétrica de Lafortunad, que suministraba enerxía a parte del País Vascu, anque na retirada de l'aición fueron aniquilaos estos primeros guerrilleros. El militante del EPK más destacáu na creación y direición de les guerrilles nesta zona de los Pirineos Orientales foi'l collaciu Jesús Monzón.

Pal añu 1946 el EPK recompúnxose del desorde posterior a la guerra y celebra la Conferencia de Bayona. Los sos trabayos van empobinaos a reafitar y afaer a les nueves condiciones la política d'unidá y llucha contra'l fascismu y a plantegar a les restantes fuercies d'Euskadi la necesidá de la so aplicación consecuente.

En 1947 reincorpórase'l partíu al Gobiernu Vascu nel exiliu al traviés de la figura de Leandro Carru, ente que nel interior impulsa una primer fuelga d'importancia en Vizcaya. Pero solo un añu dempués el EPK va ser espulsáu del Gobiernu Vascu en mediu del clima anticomunista de la Guerra Fría.

Sicasí la espulsión d'un gobiernu nel exiliu, que cada vez va quedar de manera más testimonial, nun afectaría demasiáu al EPK, yá que naquellos momentos el conxuntu del PCE yera la principal, casi única fuercia d'oposición real a la dictadura nel interior y dende l'esterior.

Al pie de la llucha clandestina de calter más puramente políticu, el EPK y la so militancia van desenvolver un gran trabayu ente la clase trabayadora, siendo una pieza fundamental de la organización obrera nos centros de trabayu. Un procesu qu'acabaría creando les Comisiones Obreres.

El EPK va impulsar y va participar en distintes fuelgues en 1956, 1958, o 1962, nes cualos van dise xestando les comisiones, de les cualos de la mesma van surdir nuevos cuadros pal partíu, que van dise incorporando progresivamente, inclusive llegando a la direición del partíu munchos d'ellos. Tamién son frecuentes les detenciones de comunistes, siendo d'especial gravedá les numberoses cayíes que se producen mientres l'estáu d'esceición de 1968 y 1969, onde son arrestaos y encarcelaos más de sesenta comunistes del EPK.

La intervención en Checoslovaquia per parte de les tropes del Pactu de Varsovia, produz el refugu de la direición del PCE, y tamién de la del EPK. Non ensin alderique internu y división, que nel casu d'Euskadi manifestar na posición contraria d'una parte encabezada por Agustín Gómez, dirixente del EPK en Guipúzcoa y miembru del Comité Central del PCE. Finalmente saldóse la crisis cola dixebra liderada a nivel Estatal por Enrique Líster, quien fundaría'l PCOE, partíu nel que militaría hasta la espulsión de Santiago Carrillo del PCE, momentu nel que Líster y el restu del PCOE reingresó nel PCE.

N'agostu de 1970, y metanes un clima de detenciones debíu al procesu de Burgos, el EPK realiza una conferencia na que se fai un llamamientu a xunir esfuercios de les distintes corrientes y organizaciones revolucionaries d'Euskadi, “que nun futuru van haber de constituyir el gran partíu marxista-leninista vascu”. De resultes d'esta política empiecen a producise ingresos de cuadros provenientes del movimientu nacionalista d'esquierda, más concretamente d'ETA. El procesu d'incorporación de xente de la izquierda nacionalista nun foi un fenómenu esclusivu del EPK naquellos años, la organización catalana Bandera Colorada ingresaría colectivamente nel PSUC per aquellos años.

Nel añu 1974, por fin celebraríase'l II Congresu del EPK, dempués de 39 años, por cuenta de la situación de clandestinidá. Celebrar nun momentu de gran implantación del partíu ente les obreres y los obreros industriales d'Euskadi. De xacíu trátase d'un congresu celebráu nel estranxeru, nel norte de Francia, onde de los aproximao 100 delegaos qu'alleguen, la mayoría facer con documentación falsa.

Los delegaos nun pudieron ser escoyíos democráticamente poles circunstancies de la clandestinidá, y fueron designaos por una comisión de la direición saliente. El primer actu del Congresu foi someter a considerancia de toos esta circunstancia y resolver si constituyir n'II Congresu del EPK. La decisión resultó unánimemente afirmativa. La comunicación oficial de la celebración del Congresu, va faese cuatro meses dempués del mesmu pa enzancar el trabayu de la policía franquista y les detenciones de los collacios. Otros cuatro meses dempués, nel estáu d'esceición de la primavera de 1975, la policía va realizar les primeres detenciones por asistencia al Congresu.

Escoyóse, nel II Congresu del Euskadiko Partidu Komunista, un Comité Nacional de cincuenta miembros. El Comité Nacional escoyó un nuevu Comité Executivu compuestu por diez persones, y ratificóse a Ramón Ormazábal como secretariu xeneral del EPK. Esta decisión permaneció secreta, yá que Ormazabal moraba llegalmente en Bilbao, siendo l'únicu secretariu xeneral comunista qu'actuaba n'España neses condiciones, lo que suponía una ventaya pal partíu, pero riquía del más estrictu anonimatu.

El PCE-EPK na Transición

Ente 1977 y 1982, moviendo del cargu a Ramón Ormazábal, el so secretariu xeneral foi Roberto Lertxundi, que venía d'ETA-VI Asamblea.

Nes primeres eleiciones democrátiques (xunu de 1977) llogró 6.319 votos (2,44%) en Navarra y 45.916 (4,54%) nel País Vascu, ensin llograr representación nel Congresu y bien per debaxo de les sos mires. A pesar d'ello, el so secretariu xeneral, Roberto Lertxundi, formó parte de la ponencia que, en 1978, redactó l'estatutu d'autonomía del País Vascu, l'Estatutu de Gernika,^[3] y foi unu de los dirixentes vascos que se movió a Madrid con Carlos Garaikoetxea p'axustar l'aprobación del Estatutu nes Cortes Xenerales.^[4]

Esti fracasu eleutoral abrió una crisis interna que los discutinios sobre l'escesivu centralismu del partíu agravaron. Per una parte Ramón Ormazábal, Tomás Tueros y Ignacio Latierro lideraben la llinia del partíu partidaria de caltener la unidá estatal del partíu y la rellación col Partíu Comunista d'España, ente que Roberto Lertxundi, Esteban Eguren y Txemi Kantera encabezaben un sector más cercanu al vasquismu.^[5] En 1980, esti postreru propondría crear un organismu coordinador ente'l Partíu Socialista d'Euskadi (PSE), Euskadiko Ezkerra (EE) y el mesmu PCE-EPK, col fin últimu de crear un partíu unitariu de la izquierda vasca.^[6]

Finalmente, en setiembre de 1981, y tres el IV Congresu del PCE-EPK, la corriente mayoritaria nel partíu (liderada por Lertxundi) empecipió la unión del PCE-EPK con Euskadiko Ezkerra (EE), de resultes de la ufierta realizada a EIA de cara a converxer nun nuevu partíu comunista vascu.^[7] D'esta manera, en 1982 materialízase la fusión ente'l sector mayoritariu del PCE-EPK y EE,^[8] calteniéndose'l sector restante venceyáu al Partíu Comunista d'España, entós lideráu por Santiago Carrillo.

Esta dixebra amenorgó notablemente los sos votos, pasando de 36.845 votos (4,02%) y un escañu nes eleiciones al Parllamentu Vascu de 1980, consiguíu por Lertxundi en Vizcaya (qu'abandonó al pasar a EE), a 14.985 (1,40%) y nengún escañu en les de 1984. Nes eleiciones xenerales de 1986 la situación agravar al presentase'l PCE-EPK por separáu d'Izquierda Xunida-Ezker Batua (IX-EB) nel País Vascu, llogrando IX-EB 13.690 votos (1,25%) y PCE-EPK 10.255 (0,94%). A esto hai qu'añader la dixebra que sufrió'l PCE de la mano de Santiago Carrillo, creando'l Partíu de los Trabayadores d'España - Unidá Comunista (PTE-UC) y la so federación rexonal el Partíu de los Trabayadores d'Euskadi qu'abasnó a parte de la militancia, ente ellos Ignacio Latierro, Tomás Tueros o Dolores Arrieta, qu'acabaron ingresando nel Partíu Socialista d'Euskadi (PSE).

Tres la dixebra del sector carrillista, ocupó la secretaría xeneral Enrique González, quien tamién sería coordinador xeneral d'IX-EB en 1991.^[9]

Dempués d'estes dixebres y convulsiones el PCE-EPK atopar nuna situación de debilidá y con una militancia menguada, anque los sos militantes amosáronse dispuestos a siguir cola esistencia del partíu qu'empecipiaría una nueva etapa de lenta recuperación.

En 2002 sería escoyida secretaria xeneral del PCE-EPK Isabel Salud, quien foi reelixida socesivamente hasta 2010.

Formación de Ezker Anitza

Na crisis abierta nel senu de EB en 2011, el PCE-EPK sofitó al sector de la formación que, xunto a la direición federal d'Izquierda Xunida, creó Ezker Anitza, la nueva federación vasca d'Izquierda Xunida nel País Vascu.^[10] Isabel Salud dimitió como secretaria xeneral del EPK-PCE al ser escoyida coordinadora xeneral de la nueva federación vasca d'IX.^[11]

En xineru de 2013 el Comité Nacional del PCE-EPK escoyó como nuevu secretariu xeneral a Jon Hernández, llicenciáu n'Historia y natural d'Irún, quien hasta entós yera responsable de memoria histórica y movimientu republicanu del Comité Nacional. Jon foi reelixíu'l 29 de marzu de 2014, esta vegada nel XIV Congresu del PCE-EPK en Barakaldo, xunto con un Comité Nacional compuestu por 45 persones. En dichu congresu marcó la llinia política a siguir, basaes en trés grandes epígrafes:

1. Construcción d'un bloque políticu-social pa la salida democrática y anticapitalista de la crisis.
2. Nuevu procesu constituyente al serviciu de la mayoría social trabayadora como exerciciu del derechu a decidir.
3. República Federal como modelu d'estáu.

N'ochobre de 2015 el partíu constaba d'un millar de militantes.^[12]

Eleiciones autonómiques vasques 2016

Tres les eleiciones autonómiques vasques del 25 d'ochobre de 2016 el PCE-EPK cuenta con dos representantes comunistes nel parllamentu vascu. Estos parllamentarios son Jon Hernández ya Iñigo Martinez Zatón, escoyíos nes candidatures de Elkarrekin Podemos (Coalición d'Ezker Anitza, Podemos y Equo).