Hospital de Pelegrinos

Mausoléu de Sancho VII "El Fuerte" de Navarra allugáu na Colexata de Roncesvalles.

L'Hospital fundáu pol obispu de Pamplona Sancho Larrosa, cola collaboración d'Alfonsu I el Batallador y dellos nobles. Los papes tomar dende un principiu so la so proteición. Dende'l so fundación haber rexíu un Cabildru de canónigos regulares de San Agustín. En 1984 pasó a depender del arzobispáu de Pamplona. El Prior sigue ostentando'l títulu medieval de Gran Abá de Colonia. El cargu de «hospitalero» llevar un canónigu. Nel sieglu XVII partíense 25 000 raciones añales ente los pelegrinos.

L'hospital qu'esiste anguaño foi diseñáu en 1792 pol arquiteutu José Poudez, llevantándose ente 1802 y 1807 colos criterios de l'arquiteutura neoclásica. Consiste nun gran bloque horizontal con trés plantes escontra'l patiu y cuatro escontra l'este, apenes marcáu por ventanales cuadrangulares, y al que s'apuerta por un portal con arcu de mediu puntu enmarcáu por pilastres, frisu y frontón triangular.

Capiya de Sancti Spiritus

Tamién conocida como Silu de Carlomagno por suponese que'l so orixe deber al enterramientu de combatientes francos cayíos nel 778, lo que nun ye inverosímil. Remontar al sieglu XII, polo que ta considerada la edificación más antigua de Roncesvalles.

El Sancti Spiritus hai que consideralo templu funerariu, pero nun foi llugar d'enterramientu perpetuu nel medievu. Yera la cortil en que s'oficiar mises polos pelegrinos finaos nel hospital que, soterraos n'otru llugar, una vegada trescurríu un tiempu los sos restos yeren depositaos na güesera so la capiya exenta.

Ilesia de Santiago o de los Pelegrinos

Sancho «el Fuerte» (rei de Navarra) na Batalla de las Navas de Tolosa nuna vidrera en Roncesvalles.

Pequeña ilesia gótica del sieglu XIII, asitiada xunto al Silu de Carlomagno. Ye una senciella fábrica de planta rectangular con dos tramos qu'inclúin la cabecera recta y bóveda de crucería simple. Unes columnes de fuste cilíndricu sirven de soporte pa la cubierta. Nel so interior hai una figura del Apóstol Santiago. L'esterior tien murios de sillar irregular, ensin contrafuertes, con una portada d'arcu apuntáu y Crismón.

Foi utilizada como parroquia hasta'l sieglu XVIII. Quedó ensin cultu mientres un llargu periodu hasta que foi restaurada por Florencio Ansoleaga nel sieglu XX, quien abrió un pequeñu óculo sobre la puerta ya incorporó la mítica y llexendaria campana qu'empobinaba a los pelegrinos na capiya qu'había na collada de Ibañeta: la capiya de San Salvador.

Ilesia de la Real Colexata de Santa María

La ilesia colexata de Santa María ye la fábrica más luxosa de Roncesvalles y el meyor exemplu navarru del góticu, non yá francés, sinón del más puru de l'Île de France. Acueye una preciosa imaxe de la Virxe del sieglu XIV. El templu actual construyóse gracies a Sancho'l Fuerte (1194-1234), quien lo escoyó como llugar d'enterramientu. Nun hai datos concretos sobre les feches de la construcción de la ilesia, pero sábese que foi a principios del sieglu XIII, ente 1215 y 1221.

La Colexata sufrió importantes desperfectos, causaos principalmente por delles quemes asocedíos en 1445, 1468 y 1626. A empiezos del sieglu XVII, el so estáu de deterioru y casi abandonu favoreció la so reconstrucción, que tomó tou la cortil colexal, especialmente a la ilesia y al claustru. Amazcaróse l'interior góticu y dióse-y forma barroca salvu nel presbiteriu y el tramu de nave que-y preciede, onde quedaron a la vista los elementos góticos.

Capiya de San Agustín

Capiya de Santiago.

De planta cuadrada cubierta con bóveda de terceletes con lligadures de nervios más ellaboraos que los de la ilesia y les claves decoraes. La bóveda sofitar en cuatro ménsules de gran tamañu que representen unos ánxeles.

L'esterior preséntase como un bloque cúbicu de sillería, con ciertu aspeutu de fortaleza; d'ende que n'ocasiones se -y denomine torre de San Agustín. Unos contrafuertes adosaos a les esquines que lleguen hasta la cubierta piramidal refuercen el conxuntu, que data del sieglu XIV. Nel centru de la capiya asítiase'l sepulcru de Sancho VII el Fuerte.

Tamién hai que reseñar una serie d'escultures rellacionaes coles obres del claustru de la Catedral de Pamplona. Trátase de dos capiteles que representen el Pecáu orixinal y l'Espulsión del Paraísu, que cabo pensar formaron parte del claustru góticu.

Mesa de Roldán.

Albergue de pelegrinos Itzandeguía

A unos cien metros de la capiya del Sancti Spiritus, en cantu d'una pequeña fondigonada de verdes pacionales, tópase una edificación envuelta en misteriu. Domenico Laffi escribiera que la capiya funeraria taba mui cerca del hospital de pelegrinos. Asitiar a occidente, lo que paez coincidir col allugamientu de Itzandegia. «Ye un gran y bellu hospital nel que los pelegrinos pueden permanecer tres díes. Pueden comer y dormir, y tratar perbién».

L'edificiu ye una casona de piedra de 32 x 12 metros. Consta de nave única de seis tramos, que la so cubrición sostienen cinco arcos apuntaos que fuelguen sobre los murios, que de la mesma se sofiten en diez contrafuertes, cinco per cada llau. Tien dos accesos, unu mayor, anchu como pal pasu de carros, vueltu de llombu a Roncesvalles, alzáu casi un metro sobre'l suelu, desnivel que nun esistiría hasta tantu nun foi edificada la casa casi adosada. La otra puerta, menor, nel llateral derechu, dexa'l pasu a la única planta, que n'otru tiempu debió de cuntar con otra cimera.

Ye edificiu ciegu, salvo la escasa lluz que dexen pasar seis aspilleras, verticales y estreches, a lo cimero del muriu que da al mediudía. La última restauración terminó col Xacobeo 1993. La mayor parte de los contrafuertes esteriores sumiera al igual que los arcos de la bóveda, «recuperándose sobre'l modelu de los trés qu'entá se calteníen», anotaron los profesores Miranda y Ramírez. Pero nun paez que fuera asina, porque por delles fotografíes d'antaño puede comprobase cómo la estructura medieval fuera alteriada, afecha a los requerimientos del caserío rural en que se convirtiera, con amplios ventanales, puertes pa distintos cometíos y dependencies axacentes. Nin siquier taben los gruesos contrafuertes.

Muséu y biblioteca

Ocupen un edificiu yustapuestu a la Casa Prioral formando un bloque horizontal. Consta de trés niveles n'altor y un amenorgáu áticu de óculos. Nel segundu cuerpu ábrese una arcada sobre pilastres acanalaes.

La Biblioteca

Entiende más de 15 000 volumes de too tipu de materies, anque destaquen les obres sobre cuestiones teolóxiques, filosófiques y d'historia eclesiástica. Hai volumes en distintes llingües: hebréu, griegu, llatín, vascuenciu ya inclusive chinu. Dalgunes de les pieces más interesantes, como'l códiz La Pretiosa (del sieglu XIV), esponer nel Muséu de la Colexata.

Inda caltién una importante seición d'Archivu Históricu conformáu a lo llargo de los casi nueve sieglos d'esistencia del hospital, qu'inclúi pergaminos, llibros d'alministración, documentos relativos a la historia interna y les repercusiones esteriores de la vida capitular, etc.

El Muséu

Axedrez de Carlomagno.

Asitiáu na planta baxa del edificiu, recueye gran cantidá d'oxetos d'arte representativu de la Colexata, qu'inclúin escultura, pintura y orfebrería, según muebles, tapices, monedes y llibros de gran interés bibliográficu.

N'escultura destaquen la estatua d'una figura femenina sedente, gótica del sieglu XIV, y una talla de San Miguel fechada nel segundu terciu del sieglu XVI. Coles mesmes, dellos relieves y estatues que formaben parte del retablu mayor de la Colexata, realizáu ente 1618 y 1624.

En pintura lo más destacable ye'l trípticu de la Crucifixón (escuela noreuropea del sieglu XVI), vencíu a la Colexata en 1720 por doña Jerónima Jiménez d'Esparda, d'orixe aparentemente flamencu. Una tabla de la Sagrada Familia, realizada por Luis de Morales, que guarda semeyanza cola de la Catedral Nueva de Salamanca. El llenzu del martiriu de San Llorienzo, barrocu de la primer metá del sieglu XVII, según otru de Judith portando la cabeza de Holofernes.

N'orfebrería hai que resaltar una formosa arqueta de plata dorao, cubierta de finu llabor de filigrana y fechada ente 1274 y 1328. Esiste otra arqueta de plata parcialmente dorao, que se fechó nel sieglu XVI, que'l so interés anicia en qu'aprovecha medallones y relieves de la dómina medieval.

Figuren tamién los relicarios y especialmente el denomináu «Axedrez de Carlomagno», llamáu asina pola so disposición en damero. Esta pieza, adscrita al góticu de la segunda metá del sieglu XIV, ta formada por un alma de madera, forrada de llámines de plata parcialmente dorao, esmaltes tresllúcíos y vidriu.

La famosa esmeralda de Miramamolín, que s'identifica, según la lleenda, cola que Sancho VII el Fuerte arrampuñó del turbante al rei moru na Batalla de las Navas de Tolosa, arriendes de la cual incorporóse, como un símbolu, al escudu de Navarra. El evangelario nel que xuraben fidelidá los reis de Navarra, obra d'orfebrería románica.