Conozse como mitoloxía asturiana al conxuntu de creencies populares y mitos propios d'Asturies.
Pola mor de les carauterístiques xeográfiques y climátiques d'Asturies, col pasu del tiempu anició equí una mitoloxía propia, enfilada con otres mitoloxíes de la fastiella cantábrica, anque estremada y marcada pol devenir de la cultura y los pueblos asitiaos nesta tierra.
Posiblemente la mitoloxía asturiana nació nun principiu de les telixones de los primeros pueblos qu'habitaron Asturies, a los que se-yos supón una relixón de calter animista. Llueu la celta celtificación de los pueblos astures, tresformaría estos mitos p'amoldalos al so mou de percibir el mundu. Lo mesmo ocurriría dempués cola romanización, retocándolos y faciéndolos afayaizos a la cultura dominante. Tamién los visigodos, anque yá romanizaos cuando aportaron a Asturies, traxeron los sos mitos xermánicos y nórdicos ensin llugar a duldes. Los caberos retoques daríense pocu a pocu a la par que la Ilesia católica introducíase na sociedá.
Personaxes mitolóxicos
Les xanes
Xana ye'l nome que se-y da n'Asturies a la ninfa. Les xanes n'Asturies tan perlligaes a les fontes y saltos d'agua. Nel mitu normalmente guarden ayalgues debaxo les agües. Representada como una moza de tremenda guapura, de rasgos nórdicos, ye decir, roxa y de güeyos claros, péinase nes orielles de les fontes o saltos d'agües con peines d'oru, esperando a incautos caballeros pa embruxalos colos sos encantos y promeses d'ayalgues. Nel mitu normalmente viven soles, anque nes nueches de San Xuan axúntense en grupos y baillen en coros al son del cantar de los ventolinos. Casique siempre son curiaes por cuélebres.
L'ayalga
Les ayalgues o chalgas son les riqueces enterraes o escondíes n'otres dómines. Anque tamién se conoz per esi nome a una muyer mortal que sufre un fechizu, siendo condenada a vivir nuna cueva o torcu enllenu d'oru, xemes y oxetos preciosos, curiaes al igual que les xanes por cuélebres. El fechizu col que se ven condenaes dótales tamién de ciertos poderes sobrenaturales como'l de podese entender colos animales y plantes. Pa fender el fechizu, un home debe da-y muerte al cuélebre que la curia. Si ye quien a ello, la moza encantada tórnase de nuevu humana y casaráse con elli, entregándo-y tamién l'ayalga que curiaba.
El cuélebre
El cuélebre ye una culiebra xigantesca que curia ayalgues o a les xanes. Como son inmortales col pasar de los sieglos les escames vuélvense-yos tremendamente grueses ya incaltriables, y sálen-yos esnales d'esperteyu. Nun suel movese muncho del sitiu que curia y cuando lo fai ye pa devorar ganáu o a los homes. Nes histories de cuélebres más conocíes suel matase dándo-y de comer una piedra ferviendo, o con una fogaza de boroña enllena d'alfileres. Otru mitu rellacionáu col cuélebre ye'l de la “piedra del Cuélebre”: dizse que seies culiebres axúntense al cuélebre y les babes de toos ellos al endurecese formen esa piedra, que cura delles enfermedaes.
El Nuberu
Tamién conocíu nel occidente como reñubeiru o Xuan Cabritu, ye'l ser que guiya les ñubes y les tormentes. Represéntase como un home con barba pertupía, que viste pelleyos de chives y un sombreru d'esnala ancha. Pue ser terriblemente dañín coles persones escentellando praos y semaos, si bien pue ser perbeneficiosu colos que lu ayuden. El mitu cuéntanos que vive n'Exiptu na ciudá del gritu. Nuna ocasión vieno a Asturies montáu nes ñubes, teniendo la mala suerte de cayer a la tierra. Pidió abellugu pero naide-y lu daba. Entrada la nueche, un probe aldeanu apiadándose d'él, agospiándolu en casa. En gratificación, tolos los años regaba-y bien los güertos, enantándolos. Años depués, esti campesín tien qu'efeutuar un viaxe perlloñe a Exiptu, al enterase de que la so amada depués de tantos años d'ausencia decide casase con otru. L'aldeanu pide-y ayuda al nuberu, que lu monta entós mesmu nuna ñube, llegando a tiempu pa impedir la boda. Nos pueblos, pa evitar la llegada del nuberu, tocábense les campanes de la ilesia.
Los Moros o Mouros
Nada tienen que ver colos musulmanes que s'asitiaron n'Asturies, sinón que son una raza de seres máxicos que vivíen n'Asturies dende'l principiu de los tiempos, que por una razón desconocida viéronse obligaos a vivir embaxo la tierra, exerciendo l'oficiu de la minería, la metalurxa, la orfebrería o simplemente xugando a los bolos. Son los construtores de los dólmenes y de los castros y debido al so mou de vida tienen grandes ayalgues protexíos por cuélebres o por fechizos. En rara ocasión salen al exterior, a nun ser pa recoyer comida, y solu lo faen al atapecer, pela nueche o en díes perseñalaos comu pue ser la nueche de San Xuan. Nun suelen entemecese colos humanos, a nun ser n'alcuentros casuales.
Trasgu
Ye ún de los personaxes mas conocios de la mitoloxía asturiana. Ye un home pequeñu que tien la manzorga afuracada, viste traxe y gorru colloráu. Vive nes cases y ye abondo enredón, llegando a ocasionar grandes estrozos. Causa graves trestornos na vida familiar n'aquelles cases qu'habita, xeringando al ganáu, azotando coses al suelu, impidiendo que les persones duerman pela nueche, etc. Ensin embargu, si se trata bien, y siempre y cuandu tea de bon humor, el trasgu pue arrecaldar y llimpiar les cases, anque suel ser mas dañín que benefactor. Ye tal la molestia que causa que dalgunes families tienen de mudase. Ye perdificil de toes a toes desfacese d'él, acompañando normalmente a la familia na mudanza, suel anunciase diciendo “yo tamién ando de casa mudada”. Hai varies maneres, según el mitu, de desfacese d'él. Ún ye encarga-y que traiga agua nún paxu, manda-y recoyer grana de cebada cola manzorga o que torne un pelleyu de castrón prietu en blancu. Al nun poder facelo marcha avergonzáu. El mitu del trásgu ta emparentáu a lo llargo del mundiu con otros, como puen ser los leprechaun o los boggie. El trasgu vendría ser una personificación folclórica del fenómenu poltergeist na cultura tradicional astur.
El Sumiciu
Según los testimonios recoyíos pol etnógrafu Alberto A. Peña, el sumiciu nun ye un ente con aspectu físicu concretu. Asóciase colos despistes y les desapaiciones d'oxetos, siendo perhabitual n'Asturies oyer la expresión “llevolo'l sumiciu” o “paez obra del sumiciu”.
El Busgosu
El busgosu ye un ser mitolóxicu que vive nes viesques. Tien el pelo trupu, les pates tienles de castrón, igual que los cuernos que posee na tiesta, el torsu y los brazos, mesmo que’l rostru, son humanos. Esisten dos mitos del busgosu: ún nel oriente, que s’asemeya más al mitu cántabru, onde'l Busgosu ye un benefactor qu'empobina a los pastores pel bon camín cuando se pierden o echa un gabitu pa iguar les cabañes de les brañes. El otru mitu, mas espardíu pel occidente d'Asturies, diz que’l Busgosu ye’l señor de la viesca y de tolo qu'habita n'ella. Ye enemigu sangrín de los lleñadores y cazadores. Probablemente esti mitu fuese introduciu polos ferreros vascos asitiaos n’Asturies nel sieglu XVII, anque otros estudiosos del tema consideren el mitu autóctonu.
El Diañu Burllón
El Diañu Burllón normalmente ta representáu cola figura del caballu, anque pue tresformarse n’otres criatures como’l castrón ya incluso como un ser humanu. Nun suel ser dañín pa los humanos, normalmente solo gasta bromes pesaes. Anque nun ye escesivamente dañín coles persones, adórenlu les bruxes del oriente y centru d'Asturies y representa al castrón y al diañu. El mitu del Diañu Burllón ta perdifumináu, igual pol usu que d'esti mitu fizo la Ilesia, que lu usó como tema exemplarizante de mou que les sos victimes yeren persones de mala vida, como borrachos o probones.
El Pesadiellu
El Pesadiellu ye un personaxe que naide vio enxamás, pero sí se sufrieron los sos efeutos. Quien lu sufre siente una presión estrema en cuerpu que-y afuegu mientres duerme, y debe recurrir a rezos pa desfacese d'él. Otra hestoria cuéntanos que se presenta peles nueches como una manona peluda que pasa pela cara de los durmientes.
Los Ventolines
Los Ventolines son rapacinos mui pequeños, anque dacuando puen vese. Floten nel aire y nos rayos de la lluna son guapos. Lleven los sospiros de los amantes nel aire y duermen a los neños cola harmonía de les sos voces, tamién lleven l'ultimu adiós de los pas a los sos fios que tán lloñe. Na nueche de San Xuan canten a les xanes pa que baillen. Según espertos contemporáneos, los ventolinos son creaciones del romanticismu rexonalista asturianu de fin del sieglu XIX y entamu del XX.
Los Espumeros
Primos-hermanos de los Ventolinos son duendes de la mar, son extremadamente pequeños y visten un traxe d'algues, lleven bígaros que -yos dan les serenes, a cambiu de collares de flores, polo qu'en ocasiones salen a tierra a recoyer diches flores. Existen dos clases d'espumeros:los morenos, que tienen güeyos perrellumantes polo que suelen ponese delantre de los barcos en díes de nublina pa llevalos a puertu. Los otros espumeros son roxos, éstos salen a tierra firme pa metese nes cases de los mariñanes, pa lleva-yos noticies d'estos a les sos families o viceversa.
Les Serenes
Les serenes son metada muyeres metada pexe, viven na mar y nos ríos cantando cantares preciosos. Anque solo quieren face-yos a los mariñanes el viaxe más agradable, n’ocasiones los mariñanes queden fechizaos por esos cantares y estrellen los sos barcos encontra les costes. Nel Franco (población del occidente de Asturies), hai dellos mitos del Home marin, que ye una serena de sexu masculin.
Les Llavanderes
Les Llavanderes son muyeres vieyes y mayuques que llaven ropa nos ríos pela nueche, nun-yos presta que les miren. Poro, si daquién les ve puen afogalu en ríu. Dalgunes tienen una parte positiva al echar un gabitu apagando fueos nes viesques desviando'l cursu del ríu.
La Guaxa
Ye un ser tenebrosu, representau en forma de muyer vieya que peles nueches entra nes cases a chupa-yos la sangre a los neños. Tien un solu colmillu col que muerde a les sos víctimes.
El Papón o Home del untu
Esti personaxe rapta a los neños y enxamás apaecen. Otru personaxe emparentau ye Xuan Canas que vive nes pozes de los ríos y si dalgún neñu pasa per ehí, ráptalu y escuendelu pa siempre en fondu del ríu. Esti papon ta casau con una bruxa llamada Aipau Dife que llera medio tonta.
El Pataricu
Son seres xigantescos que viven nuna islla enfrente la costa Eonaviega, tienen un solu güeyu y un finísimu olfatu que-yos permite alcontrar náufragos de los que s'alimentar.
La Güestia
Ye una retafila d'animes qu'anuncien la muerte d'una persona. Normalmente ta formada por antiguos conocios del moribundu qu'efeutuaron el viaxe enantes qu'elli. Lleven güesos prendios, a mou de círios, y sudarios blancos y en delles versiones del mitu tamién la caxa'l muertu pa carretar l'ánima del futuru difuntu. La misión de la Güestia nun ye infundir medrana a los vivos, sinón solo de servir de porteadores del ánima del difuntu. Anque nun son peligrosos si un vivu por error o despiste s'atopa cola Güestia y los toca sufriría la muerte tamién, polo que pa defendese n’esti casu había de facese un círculu en suelu y metese dientro.
El carru la muerte
El carru la muerte ye un carru que vuela pelos cielos asturianos a la gueta de moribundos pa recoyer el so anima, en dalgunes hestories cuentase que de él baxa la Güestia. N’otres hestories el carru va pelos caminos con ruedes de llexa pa nun ser oyios, suel empobinalu l'ultimu falleciu de la parroquia, parando enfrente la casa del moribundu y diciendo la siguiente frase “sali fulanu qu'equí lu busquen”
El Güercu
El Güercu ye l'apaición a una persona d'un futuru difuntu, normalmente de lo so familia. Cuando'l que vio'l güercu d'una persona comenta que vio a dicha persona anantes, ye cuando daquién lu contradiz diciendo-y que ye imposible, pues esi al que vio acababa de morrer hai poco tiempu. El güercu pue considerase una anuncia de muerte o una despedía silenciosa del difuntu.
La Curuxa
La curuxa si se posa o ronda la casa d'un enfermu, significa qu'esti enfermu va morrer. La curuxa ye tamién una de les figuraciones de la guaxa (otra hestoria cuenta l'apaición nel pueblu d'un perru prietu que naide vio antes, que para delantre de la casa d'un enfermu y ponse a aullar, ronda la vivienda hasta’l fallecimientu del enfermu y llueu acompáñalu hasta qu'esti recibe sepultura, desapaiciendo llueu pa siempre).
Les bruxes
Les bruxes yeren muyeres qu'entregaben l'alma al diañu al enfotu de poder facer fechizos y agüeyamientos. Solíen emplegar los llibros grimorios, compendios de nigromancia, siendo’l más popular el llibru de San Ciprián, mas conociu como’l ciprianillo, anque usaben munchos otros tamién. La nueche del 31 d'abril, les bruxes iguaben un ungüentu qu'esfregaben peles ingles permitiéndo-yos volar n'escobes a estremaos llugares d'Asturies y del mundu pa realizar los aquelarres. Les bruxes del oriente practicaben un aquelarre dirixíu pol Diañu, finando esti nuna orxía. Llueu empobinábense coles escobes al aquelarre de Sevilla. Les bruxes del occidente asturianu celebraben los aquelarres n’honor del diañu Astarot.
L'home llobu
Igual que n'otres cultures del mundu, n'Asturies pueden alcontrase histories que falen d'homes que per aciu de daqué maleficiu viéronse condergaos a tresformase en llobos y a vivir como aquellos animales. La maldición del licántropu n'Asturies suel ser consecuencia de conductes carnívores censurables: bien porque l'infeliz nun observara la prohibición de comer carne en Cuaresma o bien pola so fartonería que dexa ensin ración de carne a los sos familiares que lu recriminen formulando un "asina te volvieses llobu pa que te fartuques bien de carne". Poro, la victima entama'l tránsitu protéicu d'home a llobu, tresformándose dafechu nesti animal, y viviendo baxo esa forma durante siete años.
