Carrera militar y política

Foi fíu del coronel del exércitu español Miguel Pascual San Román De les Cuentes y de María Meza.^[1] Per llinia paterna yera descendiente de l'aristocracia colonial (los sos antepasaos Juan Pérez de les Cuentes y Valverde, y Bernarda Neñu de Guzmán y Valverde, yeren primos hermanos y sobrinos direutos de frai Vicente de Valverde y Álvarez de Toledo y parientes del conquistador Francisco Pizarro).^{[ensin referencies]}

El so padre, ganáu pola causa independentista, tomó parte nel llevantamientu encabezáu por Mateo Pumacahua y los Hermanos Angulo de 1814; l'entós adolescente Miguel acompañar hasta la batalla de Umachiri, que se llibró'l 11 de marzu de 1815 y que resultó na derrota de los patriotes. Miguel Pascual tuvo que despintase en Puno, pero foi prindáu y depués fusiláu por orde del virréi Joaquín de la Pezuela. Cúntase que'l mozu Miguel foi obligáu a guardar la execución del so padre.^[1]

Superando tan doliosa esperiencia, San Román pasó al Cuzco onde remató los sos estudios pa depués enrolarse nel exércitu realista. Foi unviáu a la mariña sur pa combatir a la espedición empobinada pol teniente coronel Guillermo Miller, ocasión qu'aprovechó pa desertar ya incorporase a les files patriotes, siendo reconocíu como subteniente. Tuvo nel combate de Mirave, realizáu'l 22 de mayu de 1821 cerca de Tacna; depués na ocupación de Lima nel mes de xunetu; y nel primer sitiu del Callao. Foi incorporáu a la Lexón Peruana y tuvo presente nel desastre patriota de La Macacona, asocedíu'l 22 d'abril de 1822, cerca d'Ica. Yá col grau de teniente, asistió a la Segunda Campaña d'Entemedios sol mandu del xeneral Agustín Gamarra, pero dicha espedición fracasó. San Román cuntóse entós ente los que patriotes que tuvieron de faer la penosa retirada d'Oruro a Ilo, onde embarcó xunto colos restos de la espedición. Desembarcó depués en Huanchaco, na mariña norte, y xunióse al exércitu del llibertador Bolívar, participando na campaña llibertadora de 1824 que remató coles batalles de Junín y Ayacucho. Peracabada la independencia, foi xubíu a sarxentu mayor, ya intervieno na represión contra los iquichanos de Huanta, que persistíen en caltenese fieles a la corona española.^[1]

Pasó a Arequipa en 1827, siendo tresferíu a otru batallón. Participó na invasión peruana de Bolivia de 1828 y coló a la guerra contra la Gran Colombia, siendo tomáu prisioneru depués de la batalla del Portete de Tarqui, en 1829. Restablecida la paz, foi lliberáu, llogrando'l grau de teniente coronel. Secundó'l golpe d'estáu del xeneral Gamarra contra'l presidente José de La Mar, a quien tomó prisioneru en Piura, unviándo-y al exiliu camín de Costa Rica.^[1]

Permaneció por dalgún tiempu en Piura, hasta que col so batallón coló pola sierra hasta Puno, cuando se tarreció una posible incursión bélica de Bolivia en 1831. Foi entós xubíu a coronel y al frente del batallón Pichincha, pasó a guarnir el departamentu de Puno, que la so prefeutura asumió. Al asoceder el pronunciamientu del xeneral Pedro Pablo Bermúdez contra'l presidente Luis José de Orbegoso, sumar a la rebelión y coló sobre Arequipa, ocupándola depués de les batalles de Miraflores y Cangallo (2 y 5 d'abril de 1834), dempués de lo que pasó a Moquegua. Pero al restablecese l'orde llegal tres el abrazu de Maquinhuayo del 24 d'abril de 1834, emigró a Bolivia. Volvió al Perú al añu siguiente y xunióse con Gamarra na llucha contra los invasores bolivianos, dirixíos pol presidente Andrés de Santa Cruz col fin d'establecer la Confederación Perú-Boliviana. San Román foi sorprendíu mientres una reconocencia, siendo prindáu y unviáu prisioneru a Bolivia, d'onde retornó a fines de 1838, cuando yá un exércitu aliáu peruanu-chilenu lluchaba contra los confederaos. Despintar en Puno pa evitar ser prindáu, y depués de la batalla de Yungay (onde foi ganáu Santa Cruz de manera definitiva) poner a órdenes de Gamarra (xineru de 1839).^[1]

San Román asumió nuevamente como Prefeutu y Comandante Xeneral de Puno, siendo xubíu a Xeneral de Brigada. Caltúvose lleal al segundu gobiernu constitucional de Gamarra. Sol mandu del xeneral Ramón Castilla participó na campaña contra la revolución rexeneracionista empecipiada en Arequipa pol coronel Manuel Ignacio de Vivanco. Participó nos combates de Cachamarca y Cuevillas (25 y 30 de marzu de 1841), y escorrió a Vivanco, que llogró cruciar la frontera con Bolivia.^[1]

Tornó a Lima y acompañó al presidente Gamarra na campaña contra Bolivia. Unviáu d'avanzada, llogró una victoria sobre los bolivianos nel combate de Mecapaca, el 21 d'ochobre de 1841, lo que-y valió'l so ascensu a Xeneral de División. Participó depués na batalla de Ingavi, llibrada'l 18 de payares del mesmu añu. Empecipiada l'aición, recibió la orde d'asitiar la caballería en forma de qu'abelugara la llinia de retirada, pero interpretar equivocadamente y retiróse cola caballería, lo que produció un efeutu desmoralizador na infantería peruana, lo que s'agravó entá más cola muerte del presidente Gamarra nel campu de batalla. Pa cuelmu, na so retirada escontra'l Perú, destruyó la ponte sobre'l Desaguadero, cuando la infantería peruana atopábase entá en suelu bolivianu. Pero darréu axuntó a los esvalixaos y pasó a Cuzco, onde reorganizó l'exércitu y enfrentó a la invasión boliviana.^[1]

Fecha la paz con Bolivia en xunu de 1842, realizó, al mandu de les sos tropes, una marcha memorable al traviés de la sierra, dende Lampa hasta Lima, mientres l'anarquía empecipiada tres la muerte de Gamarra.^[2] En Concepción reconoció l'autoridá del xeneral Juan Crisóstomo Torrico, y dambos fueron al alcuentru de los xenerales Antonio Gutiérrez de La Fuente y Juan Francisco de Vidal, qu'efectuaren nel Cuzco un pronunciamientu. Pero derrotáu na batalla d'Agua Santo, el 17 d'ochobre de 1842, pasó una vegada más a Bolivia.^[1]

Remaneció en Puno, cuando yá s'empecipiara la revolución constitucional contra'l gobiernu direutoral de Vivanco, y foi almitíu como miembru de la Xunta de Gobiernu Provisional constituyida nel sur polos revolucionarios. Como xeneral en xefe del exércitu revolucionariu, collaboró nel trunfu llográu na batalla de Carmen Alto, el 22 de xunetu de 1844. Foi alzáu entós al altu rangu de Gran Mariscal.^[1][3]

Miguel de San Román, según grabáu del sieglu XIX.

Foi ministru de Guerra nel gobiernu provisional del vicepresidente Manuel Menéndez^[4] y en 1845 foi electu senador por Puno. Mientres el primer gobiernu de Castilla foi miembru del Conseyu d'Estáu, que la so presidencia exerció ente 1845 y 1846. Nuevamente exerció como ministru de Guerra, de marzu a agostu de 1848.^[1] Acusáu de combalechadura, foi prindáu y desterráu a Chile,^[5] pero llueu tornó gracies a una amnistía dada n'agostu de 1849. Postuló a la presidencia de la República en 1851 anque solo llogró'l 6,3% de la votación total; en diches eleiciones trunfó'l xeneral José Rufino Echenique.^[1][6]

Escoyíu diputáu pola provincia de Lampa, fixo una terca oposición al gobiernu de Echenique, polo que foi desaforáu y desterráu a Chile. Volvió en 1854 pa sumase a la revolución lliberal qu'empecipiara en Arequipa el xeneral Castilla, con quien se reconcilió.^[7] Demostró una vegada más la so habilidá n'entamar fuercies y treslladales al traviés de montascoses paraxes cordilleranos. Dende Tacna pasó a Moquegua y dellí a Puno. Depués avanzó al Cuzco. Xuníu finalmente col gruesu del exércitu revolucionariu, participó na batalla de La Palma, llibrada nes contornes de Lima, el 5 de xineru de 1855, alcuentru que significó la derrota definitiva de Echenique.^[1]

Instaláu'l gobiernu provisional de Castilla, San Román foi Ministru de Guerra y Marina.^[8] Escoyíu diputáu por Puno a la Convención Nacional de 1855 (Congresu Constituyente), presidió les sos sesiones ente 1855 y 1856. Coló a Arequipa cola misión d'encalorar la revolución conservadora empecipiada ellí pol xeneral Vivanco, en contra de la Constitución Lliberal de 1856. Foi l'empiezu de la sangrienta Guerra Civil de 1856-1858. Nomáu xeneral en xefe del exércitu d'operaciones, trunfó na batalla de Yumina, el 29 de xunu de 1857, y allegó al asediu y tomar d'Arequipa, el 7 de marzu de 1858.^[1]

El 13 de mayu de 1858 foi nomáu ministru de Guerra y presidente del Conseyu de Ministros; pero por topase fora de Lima nun asumió les sos funciones, sinón hasta'l mes de xunetu.^[9] Y en tal calidá, exerció interinamente el Poder Executivo, de 28 de xunetu a 24 d'ochobre de 1858, por ausencia del presidente Castilla, hasta qu'ésti asumió'l so segundu gobiernu constitucional. Actuó como xefe militar de los departamentos del sur, mientres el presidente Castilla dirixía personalmente la campaña del Ecuador.^[1]

Les eleiciones de 1862

Al rematar en 1862 el segundu gobiernu de Castilla, acolumbróse una agafada llucha eleutoral ente trés candidatos: el mariscal Miguel San Román, el xeneral Juan Antonio Pezet y el doctor Juan Manuel del Mar; el primeru cuntaba col sofitu oficial de gobiernu. Pero la llucha sumió cuando Pezet xunió les sos fuercies coles de San Román pasando a ser el so candidatu a la primer vicepresidencia, y cuando careció gravemente Del Mar. Los lliberales sofitaron tamién a San Román.^[10][11]

Realizaes les eleiciones, resultó escoyíu San Román; pa primer vicepresidente'l xeneral Pezet, y pa segundu vicepresidente'l xeneral Pedro Diez Canseco. El Congresu proclamar el 29 d'agostu de 1862.^[12]

Presidente Constitucional de la República

El presidente San Román empecipió les sos funciones el 24 d'ochobre de 1862, pa un mandatu de cuatro años, según la Constitución de 1860, pero solo llegaría a gobernar unos meses. El so gabinete ministerial conformar les siguientes personalidaes: José Gregorio Paz Soldán (Presidencia del Conseyu de Ministros y Rellaciones Esteriores); Antonio Arenas (Gobiernu); Melchor Vidaurre (Xusticia); el xeneral Isidro Frisancho (Guerra) y el coronel José Santos Castañeda (Facienda).^[13]

San Román siguió la política del so antecesor. Destacar pol so tinu y cordura como gobernante. Una de les sos primeres aiciones foi dexar la torna de los desterraos políticos. Foi según lliberales como José Gálvez Egúsquiza y hasta vieyos caudiellos como José Rufino Echenique y Manuel Ignacio de Vivanco, volvieron al Perú. Nes eleiciones p'anovar la Municipalidá de Lima volvió surdir el bracéu ente echeniquistas y vivanquistas; trunfaron los primeres y aportó a alcalde Antonio Gutiérrez de La Fuente.^[14]

Enfermedá y muerte

Fotografía del cadabre del presidente Miguel de San Román. Tributáronse-y pomposes honres aciages.

A principios de 1863 el presidente San Román careció, treslladándose entós a la so residencia asitiada nel balneariu de Chorrillos, onde siguió trabayando colos sos ministros. El 30 de marzu'l so estáu agravóse. Los médicos diagnosticáron-y una enfermedá hepática y renal. Castilla foi a visita-y y aconseyólu que fixera'l so testamentu. Nel so llechu d'agonía, San Román vio xuntos a Castilla, Vivanco y Echenique, agafaos rivales de la recién vida política peruana. Finó en brazos de Castilla, a los once de la mañana del 3 d'abril de 1863 (Vienres Santu), siendo honráu con solemnes funerales realizaos na capital, onde pronunciaron dos talos discursos José Gregorio Paz Soldán y José Antonio Barrenechea. A cuenta de esti acontecimientu, publicóse un folletu ilustráu con fotografíes d'Eugenio Courret, que daquella empezaba a espublizar dichu arte en Lima.^[15][16]

Como se topaben ausentes los dos vicepresidentes (Pezet n'Europa y Diez Canseco en Arequipa), asumió interinamente el poder Ramón Castilla, por ser el militar más antiguu y pol so prestíu. Hubo medrana de que'l vieyu mariscal perpetuar nel poder, pero al cabu d'unos díes apurrió'l mandu al segundu vicepresidente, Pedro Diez Canseco. El 3 d'agostu d'esi añu tornó Pezet al Perú y darréu fíxose cargu del gobiernu.^[17][18]

Cúntase que dellos años dempués, cuando Castilla topar de visita en Bruxeles y fuera testigu de los funerales del rei Leopoldu I de Bélxica (consideráu como'l más apuestu de los monarques europeos), comentó socarronamente: «El cholo San Román, ¡ési si que yera cadabre!».^[19]

Predecesor: Francisco Quirós y Ampudia	Presidente de la Convención Nacional 1 d'ochobre de 1855-31 d'ochobre de 1855	Socesor: Manuel Ezequiel Rey de Castro
Predecesor: Manuel Ezequiel Rey de Castro	Presidente de la Convención Nacional 1 d'avientu de 1855-31 de xineru de 1856	Socesor: José Gálvez Egúsquiza
Predecesor: José Gálvez Egúsquiza	Presidente de la Convención Nacional 1 de marzu de 1856-31 d'ochobre de 1856	Socesor: Manuel Toribio Ureta
Predecesor: Manuel Ortiz de Zevallos	Presidente del Conseyu de Ministros de Perú 13 de xunetu de 1858-24 d'ochobre de 1858	Socesor: Miguel del Carpio y Melgar
Predecesor: José María Raygada Encargáu del mandu	Encargáu del Mandu de Perú 28 de xunetu de 1858-24 d'ochobre de 1858	Socesor: Ramón Castilla Presidente Constitucional de Perú
Predecesor: Ramón Castilla Presidente Constitucional de Perú	Presidente Constitucional de Perú 24 d'ochobre de 1862-3 d'abril de 1863	Socesor: Ramón Castilla Presidente Provisional (depués Pedro Diez Canseco)