Mediana de Aragón
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Mediana de Aragón (es)	Miguel Ángel Casabona Monreal
Nome oficial	Mediana de Aragón (es)[1]
Códigu postal	50135
Xeografía
Coordenaes	41°28′00″N 0°42′27″W / 41.4667°N 0.7074°O / 41.4667; -0.7074
Mediana de Aragón Mediana de Aragón (España)
Superficie	90.573702 km²
Altitú	289 m[2]
Llenda con	Zaragoza, Fuentes de Ebro (es) , Belchite, Puebla de Albortón y Valmadrid
Demografía
Población	441 hab. (2023) - 231 homes (2019) - 230 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.05% de provincia de Zaragoza 0% de Aragón 0% de España
Densidá	4,87 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00

Mediana de Aragón ye un conceyu español de la provincia de Zaragoza, allugáu na contorna de Zaragoza, a unos 30 km de la capital, d'antiguo Celtiberia (sieglu XIII a.C). Ta asitiáu al sureste de la contorna. Del óvalu eleváu onde conflúin l'autopista autonómica ARA-A1 y la carretera N-232, parte la carretera autonómica A-222, en direición a Teruel por Belchite y Utrillas, y al altor de que'l so pk 8 atópase la interseición en diamante dende la que s'apuerta a Mediana. Les principales actividaes son l'agricultura y la ganadería, sobremanera ovina.

El ríu ríu Ginel escurre a unos 300 m del cascu urbanu, cruciándose por un ponticu llamáu la Pondoria (probablemente, deriváu de Pon Doria o Pon d'Oria). Naz el Ginel cerca de la ermita de Santa María Madalena, riega de primeres Mediana, dempués Rodén, y aflúi al Ebro, dempués de pasar por Fontes de Ebro, a unos 8 km de la so nacencia. Cultívase sobremanera alfalce (alfalfa), cebera y frutales diversos. Zona arrodiada d'alabastru de gran calidá y sedimentos magrizos.

Fiestes

• Llunes de Pascua, en Romería.
• Patronales: San Gregorio, 9 de mayu.
• Santa Ana: Patrona de les muyeres en partu y de los mineros, 26 de xunetu.

Historia

La so prehistoria y hestoria fueron estudiaes por aciu el Plan d'Ayuda a la Investigación, pol Ministeriu d'Educación y Ciencia. Los sos xacimientos son llamaos "Los Castellazos" (zona ibérica destruyida por César) y "Los Graneretes" (de poblamientu posterior).

Los Castellazos, ta asitiáu nun monte de forma allargada en direición Sureste-Noroeste, a unos 18 km de Belchite. Álzase 378 msnm y unos 45 sobre'l nivel del Ginel, de mala ascensión. Presenta dos niveles d'ocupación: Primer Edá del Fierro, pobláu y necrópolis, y darréu asentamientu Ibéricu. Atopáronse cerámica de barniz negru helenísticu, cerámica de parés fina, ánfora, alabastru...

Los Granetes tán na parte baxa. Estos terrenes anguaño tán llabraos y dedicaos a esplotaciones agraries y ganaderes.

A finales del sieglu XII, la villa de Mediana yera de realengu, Alfonsu II dexar nel so testamentu al so fíu y socesor Pedru II (1196-1213), que la vendió a Pedro Seséa principios del s. XIII, tando baxu'l so dominiu mientres tou esti sieglu.

Sábese qu'en 1331 la villa pasó a manes de Juan Martínez de Luna y la so esposa, Contesina de Calamandrana. El 17 de xunu de 1368, Juan Martínez de Luna III, Señor de Illueca y de Gotor, vendió'l Castiellu y el llugar de Mediana a Blasco II Fernández de Heredia, señor de Hoyos.

En 1388 hai constancia de que perteneció a mosén Blasco Fernández de Heredia y Boil, pasando a don Juan Gil Fernández de Heredia y Bardají en 1393. En 1454 los mudéxares reconocieron como'l so señor a López de Biniés. En 1609 Felipe III decretó la espulsión de los moriscos.

Mientres sieglos perteneció a la familia condal de Fuentes. Esti condáu foi dau por Fernando'l Católicu a don Juan de Heredia en 1508, Barón de Mora y Señor de Fuentes.

Llogró la so independencia municipal y formó el so propiu conceyu en 1834.

La so población foi duramente castigada mientres la Guerra Civil, controlada primero pol exércitu subleváu; los anarquistes quedaron deteníos ente Quintu y Belchite hasta 1937.

El númberu d'habitantes fluctuó dende los 1313 en 1848 (según Madoz), 844 en 1950, hasta los 549 del censu de 1991. Nel INE de 2009 apaecen rexistraes 492 persones. Colos sos 300 viviendes, 10 cais y 15 locales, ye un pueblu de media ocupación.

Política llocal

Escudu y bandera

=== L'escudu Mediana escarez d'emblemática antigua propia. Nuna carta de 1630 los xuraos de Mediana refiérense espresamente al sellu de la villa: circular, de placa, de cera colorada con oblea de papel blancu romboidal, presenta -ensin lleenda-, cuatro torres puestes en cruz. Esti emblema sigilar constitúi una versión daqué simplificada de les armes de los Heredia, que traen de gules, cinco castillos de plata adjurados d'azur y puestos en sotuer.

Propónse adoptar un campu de sinople con un xefe encaxáu de gules, fileteado de plata. El sinople topar en representación de la so fértil vega, ente que'l filete del xefe encaxáu alude a los montes con vetes d'alabastru, ente los cualos asítiase la fondalada en que s'asitia la llocalidá, al empar vien dibuxar la M de la so inicial. Pela so parte, el xefe de gules añade a los símbolos de la naturaleza, el de la hestoria, al proceder dichu esmalte de les armes de los antiguos señores de la villa. Les armeríes resultantes complementar con trés espiges d'oru puestes sobre'l campu de sinople, en representación de la convivencia del secanu y del regadío, con unes ondes de plata y azur puestes en punta, que se refieren a les salutiferas agües del ríu Ginel y de Llaguna Salada. Ye conveniente emplegar la corona real zarrada (por ser señoríu secular hasta l'abolición de los mesmos), componer d'un aru d'oru engastado de piedres precioses (rubinos, esmeraldes y perlles alternantes) sumáu d'ocho florones de fueyes de acanto interpoladas de perlles y de les que parten dos tales diademes cargaes de perlles, que converxen nun mundi d'azur, col semimeridiano y l'ecuador d'oru, sumáu d'una cruz. La corona ta forrada de gules.

Personaje

María Pérez de Gotor, madre de Benedicto XIII, el Papa Lluna. Nacida en Mediana, fía de Pedro Martínez de Luna, señor de Almonacid de la Sierra y de la marquesa de Saluzzo.

Francisco Mauleón, nacíu en Mediana en 1644. Nel Colexu Imperial de Madrid estudió Matemátiques col doctu jesuíta Jacobo Kresa. Apuntar nel Exércitu en 1693. Enseñó en Barcelona, onde publicó los "Elementos" de Euclides, pa los sos alumnos, según "Estoque de Guerra y Arte Militar". A partir de 1700 intervieno en diversos combates de la Guerra de Socesión, asistiendo en 1702 a les Cortes d'Aragón celebraes en Zaragoza, nes que la reina, en nome del rei Felipe, xuró los Fueros d'Aragón, y nes que foi xuráu Rei d'Aragón el primer Borbón, acordies con el testamentu de Carlos II, últimu Austria hispánicu. Siempres como inxenieru militar, foi xubiendo hasta algamar el grau de Mariscal de Campu. Finó, yá nonagenario, en Zaragoza (1736), siendo soterráu en Mediana, na ilesia de Santa Ana, na cripta de la capiya de la Virxe del Pilar qu'él fundara a les sos espenses, dotándola de dos capellaníes.

Ángel Sanz Salinas, gran xoteru que mientres munchos años foi profesor de xotes na Casa d'Aragón de Barcelona. Llamáben-y el "Zagal de Mediana", morrió'l 1 de xunetu de 1993.^[6]

Pablo Serrano, héroe de la guerra de Cuba. Tuvo primeru en Puertu Ricu y dempués en Cuba.

Waldesco Balaguer-Cortés Blasco. Nació en Mediana'l 11 de mayu de 1932. Incorporar al taller del so padrastru en cursando estudios de Ciencies Químiques na Universidá de Zaragoza. Ye herederu d'una tradición gremial d'orfebres qu'arrinca del sieglu XVIII. La so afición al coleicionismu d'obres d'arte y oxetos antiguos afaláron-y nos años sesenta del sieglu XX a l'apertura al públicu del establecimientu "Balaguer" empobinada al comerciu d'antigüedaes.

José Juan y Margarita de Grassa Hontecillas. Nacieron en Valencia, pero fueron bautizaos en Mediana, onde vivieron mientres años. Ellí'l so padre, Manuel Wenceslao Grassa Laborda, dedicar a la destilación d'aceites esenciales de plantes monteses. Juan foi profesor y direutor d'Institutu (como Caderalgu), simultaneó el so llabor docente cola execución d'una importante obra artística. Margarita foi tamién llicenciada en Belles Artes per San Carlos de Valencia, exerció en Zaragoza nel Institutu Goya y espunxo les sos pintures nel Muséu Castiellu de Larrés, Sabiñánigo, Huesca, entidaes y conceyos. Reconocida con numberosos premios. Na so obra "Tiempos Omnia Delet", menta a Mediana.

Lucía Gabás Garrasa. Nació en Mediana nel añu 1928. En xunetu de 2006 celebró les Bodes d'oru como relixosa de les Sierves de María, en Bolivia, onde tuvo casi tola so vida relixosa trabayando a favor de los neños y de los vieyos. Al entrar nel conventu tomó'l nome de Pilar.

Ermita

Tamién hai que destacar la ermita de Santa María Madalena, asitiada a unos 3 km del pueblu y llugar de nacencia del ríu Ginel. D'estilu precolombín carauterizar pol so arcos ojivales de mármol del Pentélico importáu dende Grecia, per otra parte el so altar esconsiderado unu de los más antiguos d'España atribuyéndose la so autoría al xéneru Orrorin Tugenensis.es, principalmente, un enclave lúdicu que s'empresta a la convivencia y al realcuentru col mediu ambiente. N'el so sales celebren tou tipu de celebraciones: bautizos, comuniones, comíes d'amigos y families..., y el Llunes de Pascua va'l pueblu en romería.

Consta de dos cuerpos estremaos: la ilesia d'estructura medieval, con terminaciones qu'asemeyen arcos fajones góticos, resultáu de les sos varies reconstrucciones, cubierta con teyáu a dos vertientes con doble cúpula y cupulín na cabecera, profusamente decorada. Caltién un retablu clasicista en deficiente estáu dedicáu a la santa. Nel ábside figura una placa na que consta que foi restaurada por Rexones Afaraes en 1947. L'otru cuerpu, d'estructura moderna, ta destináu a allugar a los romeros na fiesta lúdica. Dos pisos con amplies sales dotaes de alcobillas pa faer fueu, cocina y bano pa necesidaes de les concentraciones populares. Nel esterior, hai asadores y una amplia plaza que se fai pequeña cuando llega la fiesta. Ellí naz el ríu Ginel "como d'una muela d'agua", como citara'l viaxeru Ponz nel sieglu XVIII.

Dende tiempu inmemorial, el Llunes de Pascua, celébrase la romería a la ermita. A les 10 de la mañana llevar a costazos dende la ilesia, asitiada na plaza del pueblu, la imaxe de la Santa en procesión. Una vegada ellí, celébrase la misa y báxase la Santa al Manantial, onde se bendiz l'agua. vuelve xubise a la ermita onde se come, bebe, bailla, canta..., hasta bien entrada la tarde que se va de vuelta al pueblu.

La Salada

Tamién hai que destacar la zona más famosa de Mediana, anque asitiada en términu municipal de Zaragoza, de la cual escribióse un llibru ("Agües y sales de Mediana d'Aragón"), la llaguna o "Salada" con agües curatibles o sanadoras. Asitiada a 5 quilómetros de Mediana, el so accesu ye al traviés d'un camín surgiente de la caretera nacional A-222. Yá que les sos fontes d'agua ye l'agua y les agües soterrañes (cuenca endorreica), el so nivel varia enforma ente estaciones y ente años. Ye común que mientres el branu tea vacida.

Nel sieglu XIX esplotar pa llograr sulfatu de sodiu que se comercializó en Francia ya Inglaterra, onde nos años 1900 y 1906 llograron una medaya d'oru. Hai microorganismos que viven nel fango con una ausencia casi total d'osíxenu, como tapetes microbianos que'l so estudiu revela los cambeos del clima del pasáu. Ye un sistema salín continental de tipu playalake, con funcionamientu estacional y de tipu químicu sulfatado sódicu. Ta desenvueltu nuna zona carauterizada pola presencia de roques sedimentaries con un altu conteníu en evaporitas, ta compuesta a condiciones climátiques semiáridas con un acusáu déficit hídricu.^[7] En 1865 denominábase-y "La Sulfúrica" porque s'estrayía sulfatu de sosa. Estes agües son salobres, bien mineralizadas: sulfatu, sodiu, litiu y magnesiu, elementos apurríos poles roques del terrén. Pa la esplotación de les agües, don Gustavo Bifill, pensó na construcción d'un balneariu. El 5 d'abril de 1898 el Real Conseyu de Sanidá emitió un informe manifestando la esistencia de munches dificultaes pa emplazar un balneariu a más de 6 km de la emerxencia de les agües. Dalgunos de los miembros del Conseyu cuntaben que la llocalidá tenía males condiciones pol so clima rigorosu, falta de vexetación y caminos y medios de tresporte, entendiendo que nun esistíen condiciones pa emplazar un balneariu onde pudieren los enfermos utilizar les agües.

El cotu de caza

De titularidá municipal, ye d'usu pa los 60 cazadores locales arrexuntaos na organización "Santa Ana", más aproximao'l mesmu númberu de foranos. Anque mientres la primer década del s. XXI la situación yera desastrosa por cuenta de les enfermedaes del coneyu qu'azotaben esta especie, apocayá recuperóse gracies a un control de l'actividá mientres los previos años de penuria. Anguaño ye posible cazar coneyos, perdices, y dalguna llebre.

Construcciones históriques

Referencies

Ver tamién

• Llista de conceyos de la provincia de Zaragoza

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Mediana de Aragón .

• Mediana de Aragón n'OpenStreetMap.