Escudu

L'escudu d'armes de la villa de Los Arcos tien el siguiente blasón:

Partíu: 1.° d'azur y dos arcos d'oru tendíu unu sobre l'otru, coles puntes de les fleches escontra riba. 2.° de gules y un castiellu d'oru mazonado d'azur. En bordura de gules les cadenes de Navarra d'oru.

Asina figura nel Salón del Tronu del Palaciu de Navarra y nel Conceyu de Los Arcos. Estes armes fueron concedíes a la villa por Sancho'l de Peñalén tres la batalla de Valdegón. Hai constancia de dellos sellos usaos pola villa. Unu de 1273 nel cual represéntase una saeta cola punta de la flecha escontra riba que ta guardáu nel Conceyu de Pamplona. Otru de 1291, col motivu del arcu en campu floriao, arrodiáu de cuatro escudetes coles armes de Navarra y Champaña. y otru de 1396 que'l so blasón ye Partíu: 1.° de Navarra. 2.° de Champaña con dos flores de lliriu, sumáu del arcu.^[5]

Situación

La villa de Los Arcos asitiar na parte occidental de la Comunidá Foral de Navarra, na Navarra Media Occidental y en Tierra Estella. El so términu municipal tien una superficie de 57,67 km² y llinda pel norte con Sorlada, Mués y Etayo; pel este con Villamayor de Monjardin, Barbarín y Sesma; pel sur con Lazagurría y Mendavia; y pel oeste con Desojo, Sansol y El Busto.

Relieve ya hidrografía

El términu municipal ye fundamentalmente llanu selemente onduláu. El nucleu urbanu ta asitiáu a 438 msnm na marxe izquierda del ríu Odrón, que riega'l territoriu, hasta desaguar nel Ebro. Les mayores altitúes del conceyu son: Valdelaguardia (585 msnm), Lomba (562 msnm), El Carcal (500 msnm) y Peñes Blanques (540 msnm).

Les condiciones del terrén, llanu, margoso y regáu pel ríu, son dafechu favorables a l'agricultura.

Clima

El clima de la zona ye de tipu mediterraneu y caracterízase por tener un índiz de precipitaciones moderaes rexistrándose al añu de 500 a 600 mm y produciéndose una media de 60 a 80 díes lluviosos y por tener los branos secos. la temperatura medio añal bazcuya ente 10° C y 13° C, según la cota d'altitú, y la evapotranspiración potencial, de 650 a 725 mm.

Prehistoria y Edá Antigua

Partiendo d'estudios realizaos por J. Armendáriz, el xacimientu arqueolóxicu de El Castiellu asitiáu al norte de l'actual población, foi una ciudá vascona de finales de la edá del Bronce a la edá del Fierro, que según escritos d'historiadores romanos, habría qu'identificar como Curnonium^[6]

Esta debió d'acabar los sos díes nel contestu de les guerres sertorianas, nel añu 72 A.C., yá que presenta un estratu de ceniza similar a que s'aprecia en La Custodia (Viana), y otros xacimientos próximos. A los sos pies tuvo de surdir la nueva ciudá romana, qu'arrexuntó a les poblaciones destruyíes por Sertorio.

Los restos arqueolóxicos que fueron apaeciendo mientres l'últimu sieglu, cada vez que se faíen obres nel sosuelu de la población, indiquen que so l'actual Villa hubo una anterior d'orixe romanu.

Edá Media

Como munchos pueblos de la zona, Los Arcos surde d'un pequeñu barriu, "Santa Olalla", y del castiellu. Pero ye nel sieglu XI cuando se forma lo que güei conocemos como villa. Asocedió cuando Sancho Garcés IV de Navarra, el de Peñalén, repoblar tres la batalla de Valdegón. Nesta batalla, Guerra de los Trés Sanchos: de Castiella, de Navarra y d'Aragón. Navarros y aragoneses d'un llau, y castellanos d'otru (añu 1067), siendo derrotaos estos postreros. El rei, estimosu, punxo un arcu tirante ("Arcos") y mandó repoblar la villa.

En 1274 la población sufre de nuevu los efeutos de la guerra, quedando afectáu'l so castiellu tres l'ataque de les tropes castellanes, encabezaes pol primoxénitu Don Fernando de la Cerda.

Pasaos los años, la zona vuelve sufrir los avatares de la guerra, y esta vegada pa camudar de pabellón. Navarra estremar ente agramonteses, partidarios de Xuan II de Navarra, y beamonteses, partidarios de Carlos, Príncipe de Viana que cunta col sofitu de Castiella. Los Arcos se alía del llau de los agramonteses. El 7 de xunetu de 1463 los delegaos del rei Enrique IV de Castiella riquen a los de la villa de Los Arcos homenaxe y xuramentu de fidelidá como vasallos, en perdiendo la causa agramontesa pola que llucharen.

Los Arcos, Foi incorporáu a Castiella en 1463 pola sentencia arbitral que'l rei Lluis XI de Francia da a les diferencies ente Xuan II de Navarra y Enrique IV de Castiella; la villa someter cola condición de siguir gociando de tolos fueros y privilexos, perteneciendo al reinu castellanu hasta 1753, añu en que se reincorpora a Navarra. Tamién fueron incorporaos a Castiella les villes d'Armañanzas, El Busto, Sansol y Torres del Río.^[7]

Edá Moderna

En 1521, nel contestu del intentu de reconquista de Navarra, la población de la villa aguantó temporalmente a la meyora de les tropes francu-navarres, que finalmente resultó escalada y derrotada, retrasando l'asediu a Logroño en recuperando nuevamente Navarra pal rei navarru Enrique II. Tres l'error loxísticu que cometió André de Foix, asediando la ciudá castellana al otru llau del Ebro, namái consiguió que se reforzaren les tropes imperiales en Logroño. Tres la retirada del exércitu navarru, recibió como agradecimientu del emperador castellanu un mercáu francu los miércoles de cada selmana, a perpetuidad.

En 1592, fixo nueche Felipe II d'España que ratificó los fueros qu'en 1571 concediera a la villa. Al so pasu quedó la siguiente descripción de la villa: "La villa de Los Arcos, como se dixo, toca al reyno de Castiella y ye de quatrocientos vezinos, poco más o menos, con otros quatro pueblos de la so contorna y jurisdiction, que con una entrada tán metíos en Navarra coles sos llendes. Ta en tierra llana que s'afaya de bien lexos y tien un castiellu y corralada vieya de venti torres, que hermosean la villa, toes de tiempu antiguu, y tien esti castiellu un alcayde. Tamién tien formosu campanariu con ilesia y portal, y ye la contorna d'enforma pan, vinu, fruta, caça y pesca por non tar bien lexos de Ebro, y á la entrada passamos por munches y bones güertes."^[8] D'equí al sieglu XIX la villa de Los Arcos dedícase, con grandes frutos, al cultivu del vinu, en bones rellaciones con Castiella y Navarra.

A finales del sieglu XVIII, concretamente en 1753, Los Arcos va reincorporar a Navarra. Caltuvo dalgunos de los sos privilexos, como'l de la feria añal y mercáu francu selmanal, el privilexu d'esportar llibremente cebera a Castiella... Devolvióse-y el so asientu y votu nes Cortes de Navarra, pero col novenu llugar nel orde de les Universidaes.^[7]

Edá Contemporánea

El 19 d'avientu de 1809, el coronel de les tropes napoleóniques Belloc, qu'había pernoctado na villa con 800 homes d'infantería y caballería, vese obligáu a tomar los cuetos a media llegua de Los Arcos al ser acosaos poles guerrilles. Van Ser los vecinos de Los Arcos quien xuban y suministren a los guerrilleros españoles pan, vinu y aguardiente. Nun tardaron voluntarios del pueblu en xunise a la guerrilla na llucha contra los franceses. Estes y otres esfriegues llevaron al virréi de Navarra a manifestar que Los Arcos yera unu de los pueblos más desobedientes y adversarios del emperador Napoleón; faciéndo-ylo saber al xeneral en xefe d'Aragón. El balance foi, de toes formes, desolador; de 104 voluntarios, 32 morrieron na Guerra de la Independencia.

El 11 d'ochobre de 1833 tuvo llugar nes contornes de la llocalidá, cerca de la ermita de Santa Bárbara, el primer choque armáu de la Primer Guerra Carlista ente'l carlista Lladrón de Cegama y l'isabelín Lorenzo.

Resultáu eleiciones municipales 2011

Monumentos civiles

• Muertes romanes y ruines del castiellu medieval, entá calteníos.
• El portal de Castiella, una obra del sieglu XVII que lluz les armes de Felipe V d'España y da accesu a la plaza.
• La cai Mayor, jalonada de cases blasonadas.

Monumentos relixosos

La ilesia de Santa María Remonta'l

so orixe al sieglu XII, momentu en que s'alzó un templu d'estilu románicu, al que fueron añader, nel intre de los sieglos posteriores, diversos elementos góticos, renacentistes, barrocos y neoclásicos. El conxuntu resulta extraordinariamente variáu.

Tocantes a la estructura interior, la ilesia ye d'una sola nave, con capiyes llaterales qu'ocupen l'espaciu ente contrafuertes. Na fachada norte alza la portada plateresca, obra de 1591, llabrada como si d'un retablu tratárase. El campanariu, qu'axunta traces góticos y renacentistes, ye tamién del sieglu XVI.

Adosáu a la fachada sur del templu atopa'l claustru del sieglu XV, representativu del estilu góticu flamíxeru; les curves de les tracerías de los arcos son d'enorme delicadeza.

Fútbol

La llocalidá cunta col Club Deportivo Urantzia, que milita en categoríes rexonales.^[11][12][13]

Atletismu

Dende 2016 celébrase la Mediu Maratón Camino de Santiago Los Arcos - Viana.^{[14][15][16][17][18]}