Lockheed Martin F-35 Lightning II
familia d'aeronaves
Quinta generación de cazas de reacción (es) Traducir, caza polivalente, Avión furtivo (es) Traducir y Cazabombarderu
Información
Fabricante Lockheed Martin Aeronautics (es) Traducir
Lockheed Martin (es) Traducir
Historia
Primer vuelu 15 avientu 2006
Entrada en serviciu 31 xunetu 2015
Operadores
   Estaos Xuníos
   Aeronautica Militare (es) Traducir
   Fuercia Aérea d'Autodefensa de Xapón
   Fuercia Aérea de la República de Corea
   Real Fuerza Aérea de los Países Bajos (es) Traducir
   Real Fuerza Aérea de Dinamarca (es) Traducir
   Royal Navy
   Fuercia Aérea Israelina
   Real Fuerza Aérea Noruega (es) Traducir
   Royal Air Force
   Real Fuercia Aérea Australiana
   Fuerza Aérea de Polonia (es) Traducir
Carauterístiques
Unidaes fabricades 610
Fuercia motora Pratt & Whitney F135 (es) Traducir
Eslora 50,5 pies y 15,5 metros
Altor 4,3 metros
Velocidá 1,6 númberus Machs, 1227,63 mph y 1931 km/h
Más información
Basáu en Lockheed Martin X-35 (es) Traducir
Web oficial
Cambiar los datos en Wikidata

El Lockheed Martin F-35 Lightning II ye un avión de combate polivalente de quinta xeneración de caces de reacción quinta xeneración, monoplaza y con capacidá furtiva, desenvueltu sol programa Joint Strike Fighter pa reemplazar al F-16, A-10, F/A-18 y al AV-8B en misiones d'ataque a tierra, reconocencia y defensa aérea.[1][2] Esti avión foi diseñáu en tres versiones distintes: el F-35A para despegue y aterrizaxe convencional (CTOL), el F-35B capaz de realizar despegues curtios y aterrizaxes verticales (STOVL) y el F-35C que ye una variante naval capaz d'operar en portaviones.[3]

El F-35 ye'l descendiente del X-35 presentáu por Lockheed-Martin nel programa Joint Strike Fighter (JSF), nel que compitió contra'l X-32 propuestu por Boeing. El 24 d'ochobre de 2001 el prototipu X-35 foi anunciáu como vencedor del concursu, que traía apareyáu un contratu de doscientos millardos de dólares[4] (200 000 millones de USD) pa fabricar el nuevu avión. Nel financiamientu del programa collaboren, amás de los Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu, Italia, Australia, Canadá, Dinamarca, Países Baxos, Noruega y Turquía, qu'apurren fondos adicionales.[5] Nel so diseñu y fabricación collaboraron un grupu d'empreses aeroespaciales lideráu por Lockheed Martin, con BAE Systems y Northrop Grumman como socios principales. El F-35 realizó'l so primer vuelu el 15 d'avientu de 2006.[6]

Estaos Xuníos tien cuenta de adquirir un total de 2443 aviones F-35, por un valor envaloráu de 323 000 millones de dólares, faciendo d'este'l programa de defensa más caru de la hestoria.[7] Los datos del presupuestu de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos pal añu 2010 proyeutaben que'l F-35 tendría un costu unitariu d'ente 89 y 200 millones de dólares pal númberu previstu d'aviones producíos.[8][9][10] Les estimaciones de costos alzáronse dende entós hasta los 382 000 millones de dólares pa 2443 aviones, a un permediu de 156 millones de dólares cada unu. L'aumentu de costos del programa crearon duldes sobre'l númberu real d'exemplares del F-35 que van ser producíos pa Estaos Xuníos. En febreru de 2011 el Pentágonu afitó un preciu de 207,6 millones pa cada unu de los 32 aviones que sería adquiríos mientres el añu fiscal 2012, alzándose'l preciu a 304,15 millones si incluyir nel costu la parte proporcional de los gastos n'investigación, desenvolvimientu, prueba y evaluación.[11][12]

Desenvolvimientu

X-35A JSF realizando pruebes de vuelu na Base Aérea Edwards en California.
Prueba de reabastecimiento en vuelu del X-35A.

Programa Joint Strike Fighter

En 1993, l'Axencia d'Investigación de Proyeutos Avanzaos en Defensa, más conocida pol acrónimu DARPA (sigles n'inglés de Defense Advanced Research Projects Agency), presentó les bases del programa Common Affordable Lightweight Fighter (CALF). L'oxetivu de dichu programa yera'l de desenvolver un avión con teunoloxía furtiva (indetectable por radares enemigos) pa reemplazar a tolos aviones llixeros de caza y ataque a suelu del Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos. Esti proyeutu contemplaba la sustitución de los F-16 Fighting Falcon de la Fuercia Aérea, los F/A-18 Hornet de l'Armada y Cuerpu de Marines y los AV-8B Harrier II del Cuerpu de Marines.[13] A finales de 1993 foi tamién presentáu'l proyeutu Joint Advanced Strike Technology (JAST) pa reemplazar al veteranu avión d'ataque A-10 Warthog y a los F-16 nesi rol.[14] En 1994 el Congresu de los Estaos Xuníos ordenó que dambos proyeutos xunir sol nome de Joint Strike Fighter.
Diverses compañíes tomaron parte nes primeres fases del programa, que se basaba nel diseñu preliminar del conceutu d'aeronave propuestu, pa depués presentalo al Departamentu de Defensa y sometelo al so exame. Sicasí, el 16 de payares de 1996 namái los fabricantes Boeing y Lockheed Martin llograron el contratu pal desenvolvimientu que-yos dexaría producir los sos dos propuestes. En dichu contratu establecíase que los aviones de combate teníen de demostrar cualidaes pal despegue y aterrizaxe convencional (CTOL), capacidá pa desapegar y aterrizar en portaviones y capacidá pal despegue curtiu y aterrizaxe vertical (STOVL).
Unu de los aspeutos novedosos de dichu programa de desenvolvimientu foi la prohibición que'l gobiernu d'Estaos Xuníos impunxo a dambes compañíes de financiar los sos proyeutos con recursos propios. Cada fabricante recibió 750 millones de dólares pa desenvolver y producir los dos prototipos, incluyendo amás l'aviónica, software y hardware. Esta llende presupuestaria tenía como oxetivu que les empreses adoptaren téuniques de fabricación menos costoses, al empar que tamién s'evitaba que tanto Boeing como Lockheed Martin entraren nuna fuerte y costosu bracéu que podría llevar al perdedor del concursu a la bancarrota. Finalmente los proyeutos que se presentaron fueron el Boeing X-32 y el Lockheed Martin X-35.

El programa Joint Strike Fighter (JSF) crear pa reemplazar dellos aviones mientres se llindaben los costos de desenvolvimientu, producción, operación y caltenimientu. El so propósitu yera fabricar trés variantes d'un avión que compartiríen un 80 % de partes comunes:

  • F-35A: ye una variante, d'aterrizaxe y despegue convencional (CTOL), destinada a reemplazar a los F-16 Fighting Falcon de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos.
  • F-35B, variante con capacidá d'aterrizaxe vertical y despegue curtiu (STOVL), que reemplazaría a los F/A-18 Hornet del Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos, los AV-8 Harrier del Cuerpu de Marines y de la Marina d'Italia y los Harrier GR7/GR9 de la Royal Air Force y de la Royal Navy.
  • F-35C, versión naval (CATOBAR), que sustituyiría los modelos A, B, C y D de los F/A-18 Hornet de l'Armada de los Estaos Xuníos.
Lockheed P-38 Lightning, avión del que toma nome'l F-35 Lightning II.

N'ochobre de 2001 fíxose públicu'l vencedor del programa JSF, resultando ganador el X-35 frente al Boeing X-32. Los oficiales del Departamentu de Defensa estauxunidenses y del ministru de defensa británicu afirmaron que'l X-35 superó de cutio al X-32 mientres tola fase de pruebes, anque dambos habíen alcanzáu ya inclusive superáu los requisitos esixíos primeramente. La designación oficial del caza como F-35 foi una sorpresa pa Lockheed, que nos sos documentos internos referir al avión como "F-24".[15]

Nome

El 7 de xunetu de 2006, la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos anunció oficialmente que'l nome del F-35 sería Lightning II,[16] n'honor al bimotor P-38 Lightning de la Segunda Guerra Mundial, tamién fabricáu por Lockheed, según al reactor de la Guerra Fría English Electric Lightning. Dase la circunstancia que la división aeronáutica d'English Electric foi una de los fundadores de British Aircraft Corporation, que de la mesma foi la precursora de British Aerospace (BAe), socia prioritaria de Lockheed Martin nel programa JSF.

Participación internacional

Los principales veceros y patrocinadores del programa son los Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. Amás, otros siete naciones (Holanda, Italia, Australia, Canadá, Dinamarca, Noruega y Turquía) contribuyeron económicamente al desenvolvimientu d'avión ensin afitar una decisión de compra en firme. Envalórase que los costos totales del programa de desenvolvimientu superaron los 44 800 millones de dólares d'Estaos Xuníos (USD), ente que la fabricación de los 2457 previstos va suponer un costu de 400 000 millones de dólares, el doble de lo previsto primeramente.[17]
La participación internacional nel proyeutu clasificar en tres categoríes. El Reinu Xuníu ye l'únicu sociu de «Nivel 1», contribuyendo con 2 500 millones de dólares, alredor del 10 % de los costos de desenvolvimientu. Los socios de «Nivel 2» son Italia, que contribúi con 1 000 millones de dólares y los Países Baxos, con 800 millones. Los socios de «Nivel 3» son Canadá, con 440 millones de dólares; Turquía, con 175 millones USD; Australia, con 144 millones USD; Noruega, con 122 millones y Dinamarca, con 110 millones de dólares. Los niveles reflexen la participación financiera nel programa, la cantidá de teunoloxía tresferida y subcontrataciones abiertes pa empreses nacionales, según l'orde de prioridá de los países na adquisición de los aviones.

Un modelu a escala del F-35 pa comprobar l'aerodinámica nun túnel de vientu.

Dellos países socios duldaron nos sos compromisos públicos respectu al programa JSF, suxuriendo o sollertando sobre'l so abandonu del proyeutu nun siendo que recibieren más subcontrates o tresferencies de teunoloxía. Noruega amenació en delles ocasiones con retirar el so sofitu nun siendo que se apurrieren garantíes d'una medría na participación industrial nel programa. A pesar d'estes amenaces, Noruega robló tolos memorandos d'entendimientu, incluyendo'l que detalla la fase de producción del programa JSF. Sicasí, tamién indicaron qu'amontaren y reforzaren la so cooperación colos programes competidores del JSF, en concretu col Eurofighter Typhoon y el Saab 39 Gripen .[18]

Pruebes

El 19 de febreru de 2006 foi presentáu'l primera F-35A en Fort Worth (Texas). L'avión foi sometíu a pruebes en tierra na base aérea de Edwards na seronda de 2006. El 15 de setiembre d'esi añu, el primer motor turbofán F135 foi probáu nuna estructura del avión, completando les pruebes el 18 de setiembre tres un ensayu estáticu con postquemador. Les pruebes de motor realizáronse coles mesmes que'l F-35 yera dafechu funcional colos sos propios sistemes de propulsión. El 15 d'avientu de 2006, el F-35 completó'l so primer vuelu.

Crítiques

El desatamañáu aumentu de costos del programa fíxo-y acreedor de severes crítiques y motivó que delles fuercies aérees replantéguense la so compra o amenorgaren sustancialmente el númberu d'unidaes encargaes.[19] Coles mesmes los múltiples problemes de diseñu evidenciados mientres el periodu de pruebes semaron series duldes sobre la viabilidá operativa del avión[20] y sobre l'aparente incapacidá de Lockheed Martin d'arreglar esos fallos antes del pase del programa a la fase de producción.".[20]
Unes filtraciones asocedíes en xunetu de 2015 revelaron que'l F-35 fuera superáu nun combate aereu cercanu simuláu pol General Dynamics F-16, que'l so diseñu remontar a la década de los setenta.[21] El Pentágonu reconoció que'l motivu del fracasu del F-35 nesa escaramuza foi por escarecer de la capa de pintura anti radar cola que sí van tar forníes les unidaes de serie.[22]

Diseñu

El F-35 ye un caza de pesu mediu y monomotor, paez una versión más pequeña, más convencional y con un solu motor, del Lockheed Martin F-22 Raptor pesáu y bimotor, y de fechu dambos modelos comparten munchos elementos comunes.
Lockheed acomuñar con Yakovlev nos años 1990 por cuenta de la competencia exercida por empreses como McDonnell Douglas y British Aerospace[23]nes fases iniciales del concursu JSF estauxunidense, faciéndose d'esta manera cola última teunoloxía rusa desenvuelta pal Yakovlev Yac-141, un caza supersónicu esperimental de despegue vertical que nunca se fabricó en serie, que'l so proyeutu pa l'armada rusa foi abandonáu por falta de presupuestu, precisaba más años d'investigación y desenvolvimientu, pruebes de vuelu y más teunoloxía, como l'asistencia de vuelu por ordenadores que nesa dómina taba nel so primer nivel de desenvolvimientu.

La motorización d'aviones de despegue vertical ye bien complexa y Lockheed Martin nun disponía d'esa teunoloxía, desenvuelta mientres munchos años de pruebes na década de 1970 por Inglaterra col Harrier y la Xunión Soviética col Yakovlev Yac-38 de dellos prototipos construyíos a finales de la década de 1960, que foi un demostrador teunolóxicu operativu pa despegues verticales sobre la cubierta d'un portaviones pero con munches llimitaciones en velocidá, algame, autonomía de vuelu y capacidá de carga d'armes, el F-35 ye'l desenvolvimientu final de más de 30 años de pruebes d'aviones de despegue vertical.

L'alcuerdu con Yakovlev, anunciáu nel branu de 1995, aforrólu a Lockheed millones de dólares en costos de desenvolvimientu, munchos años d'investigación y desenvolvimientu, pruebes de vuelu y problemes acomuñaos al desenvolvimientu d'un nuevu diseñu d'avión tan sofisticáu, anguaño ye l'avión más modernu de producción en serie nel mundu. [24] Otros de los aspeutos innovadores nel diseñu del F-35 son el so teunoloxía stealth, duradera y de senciellu caltenimientu; el so tobera d'emburrie vectorial, desenvuelta a partir de la del Yac-141; una aviónica integrada pa combinar la información esterna ya interna y aumentar l'alerta situacional del pilotu, ameyorar la identificación y usu d'armamentu y tresmitir la información con velocidá a otros aviones o centros de control y mandu, o la integración nel cascu de tola información proporcionaes poles pantalles pantalles y en sustitución del tradicional HUD.

La versión F-35B corría'l riesgu d'incumplir los requisitos de rendimientu por cuenta de qu'entepasaba nuna tonelada métrica (un 8 % del total) el pesu máximu fitu nes especificaciones. Como respuesta, Lockheed Martin añadió más potencia al motor y allixeró l'avión amenorgando la bodega d'armes, reenviando parte de la potencia de les toberas secundaries a la principal y rediseñando la cubierta de les ales, partes del sistema llétricu y la parte darréu posterior a la cabina.[25]

Sensores y aviónica

Sistema de designación de blancos electro-ópticu (EOTS) sol morru d'una maqueta a escala real d'un F-35.

El conxuntu de sensores y equipos de comunicaciones del F-35 ta destináu a facilitar la conciencia situacional, el mandu y control y la capacidá de guerra centrada en redes.[1][26] El principal sensor a bordu del F-35 ye'l so radar activu de barríu electrónicu AN/APG-81, diseñáu por Northrop Grumman Electronic Systems.[27] El radar ye acompañáu por un sistema de designación de blancos electro-ópticu diseñáu por Lockheed Martin, conocíu pol so acrónimu n'inglés EOTS (Electro-Optical Targeting System), que va montáu sol morru del avión.[28] Este apurre les mesmes capacidaes que'l contenedor de designación de blancos Lockheed Martin Sniper XR pero calteniendo la baxa detectabilidad del avión.[29][30]

El F-35 cuenta con seis sensores infrarroxos pasivos adicionales distribuyíos por tola aeronave como parte del sistema d'apertura distribuyíu o DAS (Distributed Aperture System) Northrop Grumman AN/AAQ-37,[31] qu'actúa como un sistema d'alerta d'aproximamientu de misiles, informa de los llugares de llanzamientu y detecta y rastrexa l'aproximamientu d'aeronaves en redol al F-35, reemplazando amás les tradicionales gafes de visión nocherniega pa navegación y operaciones de nueche o en condiciones de lluz amenorgada. L'equipu de sistemes de guerra electrónica AN/ASQ-239 Barracuda del F-35 ta diseñáu por BAE Systems ya inclúi componentes de Northrop Grumman.[32] L'equipu de comunicaciones, navegación ya identificación o CNI (Communications, Navigation and Identification) ta tamién diseñáu por Northrop Grumman ya inclúi l'enllaz de datos avanzáu multifunción MADL (Multifunction Advanced Data Link). El F-35 va ser el primer caza de reacción con fusión de sensores que combina'l rastrexu por radiofrecuencia y por infrarroxos pa una detección ya identificación de blancos continua en toles direiciones y que ye compartida al traviés de MADL con otres plataformes ensin comprometer la baxa detectabilidad del avión.[33]
Los sensores del F-35 fueron diseñaos ya integraos p'apurrir una imaxe coherente de la realidá en redol al avión y tar disponibles en principiu pal so usu comoquier y en cualquier forma posible. Tolos sensores inflúin direutamente nos procesadores principales pa sofitar la misión del avión. Por casu, el AN/APG-81 non solo funciona como un radar multimodo, sinón tamién como parte del sistema de guerra electrónica del avión.[34]

Materiales

Estructura d'un nanotubo.

El F-35 ta compuestu por dellos materiales, como'l titaniu, el aluminiu o la fibra de carbonu.[35]
Nel so desenvolvimientu emplegar nueves téuniques d'ellaboración d'estos materiales, como'l procesáu del titaniu por criogenización, que fai a esti material más resistente y llixeru o l'usu per primer vegada na aviación de los nanotubos de carbonu,[36][37] utilizaos nos carenados de les puntes alares.

Variantes

Diseñáronse trés variantes distintos del F-35 pa satisfaer les necesidaes de los sos distintos usuarios:

F-35A

Un F-35 Lightning II, nomáu AA-1, aterrizando na Base Aérea Edwards el 23 d'ochobre de 2008.

El F-35A ye la variante pa despegue y aterrizaxe convencionales (CTOL), destinada a la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos y otres fuercies aérees. Ye la versión más pequeña y llixera del F-35 y ye la única fornida con un cañón internu, el GAU-22/A. Esti cañón automáticu de calibre 25 mm ye un desenvolvimientu del GAU-12 Equalizer que forne'l AV-8B Harrier II del Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos. Ta diseñáu p'amontar la efectividá contra blancos terrestres en comparanza col cañón M61 Vulcan de 20 mm que fornen de normal los caces estauxunidenses.
Espérase que'l F-35A iguale al caza llixeru F-16 en maniobrabilidad, capacidá d'elevación, rendimientu sosteníu ya instantáneu a grandes aceleraciones y superar en capacidá furtiva, carga útil, algame, capacidá pa tresportar más combustible internu, rendimientu en vuelu a media y baxa velocidá, aviónica, efectividá operacional, cencellez de caltenimientu y capacidá de sobrevivencia.[38] Espérase qu'iguale l'aceleración d'un F-16 que porte los tanques de combustible esternos habituales.[39]
Tamién cunta con un designador láser internu y sensores infrarroxos que cumplen la mesma función del contenedor esternu Sniper XR que porta'l F-16, pero amenorgando la seición radar equivalente y la resistencia aerodinámica.

Esta variante A ta destinada principalmente a reemplazar al F-16 Fighting Falcon de la Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos. Tamién va reemplazar al A-10 Thunderbolt II a partir de 2028.[40][41]

F-35I

La versión pa la Fuercia Aérea Israelina va ser designada como F-35I y va incorporar cambeos específicos desenvueltes pa Israel por aciu una carauterística plug-and-play añadida al ordenador principal que va dexar l'usu d'electrónica israelina a manera de complementu. D'esta miente Israel va poder instalar los sos propios contenedores esternos de guerra electrónica, según fornir los misiles aire-aire y bombes empuestes de fabricación israelina nes bodegues d'armes del F-35.[42] En xunetu de 2011, informóse qu'Estaos Xuníos alcordara dexar a Israel instalar nun futuru los sos propios sistemes de guerra electrónica y sistemes d'armes nos F-35I.[43]

CF-35

El CF-35 canadiense va estremar del F-35A estauxunidense pola adición d'un paracaíes de frenáu y una sonda pa reabastecimiento en vuelu del estilu del F-35B/C.[44][45] Noruega tamién pue que incluya la opción del paracaíes de frenáu nos sos F-35, yá que pola so situación xeográfica y condiciones climátiques ye habitual la presencia de xelu nes pistes d'aterrizaxe.[46]

F-35B

Sistema de turbina pal despegue curtiu y aterrizaxe vertical (STOVL) del F-35B.
F35B realizando pruebes de apontaje sobre la cubierta del USS Wasp.

L'avión STOVL F-35B ta diseñáu pa reemplazar a la segunda xeneración del Harrier, que foi'l primer avión operacional d'aterrizaxe vertical y despegue curtiu, que la so participación na Guerra de les Malvines en 1982 y darréu en 1991 y 2003 n'Iraq demostró la so efectividá nes operaciones de guerra dende portaviones llixeros.
La RAF y l'Armada Británica van utilizar esti avión pa reemplazar a los Harrier GR9 nos sos portaviones, ente que'l Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos va usar los F-35B pa sustituyir a los AV-8B Harrier II y a los F/A-18 Hornet.

El F-35B ye similar en tamañu al F-35A de la Fuercia Aérea estauxunidense, sicasí escarecen del cañón automáticu, que ye opcional y tien de ser tresportáu externamente nun contenedor sol fuselaje, yá que el so llugar tres la cabina del pilotu ta ocupáu nel F-35B pol impulsor vertical, innovación que foi unu de los factores decisivos na selección del diseñu ganador del programa JSF.
Pal despegue/aterrizaxe vertical el F-35B utiliza un sistema distintu a les toberas xiratories del motor Pegasus de los Harrier. Consiste nuna turbina, patentada por Lockheed Martin, desenvuelta por Rolls-Royce y bien similar al sistema emplegáu nel Yakovlev Yac-141, nel qu'un turbopropulsor encualláu verticalmente nel centru del fuselaje proyeuta'l so remexu de propulsión escontra baxo per mediu de dos toberas asitiaes a cada llau del fuselaje, coles mesmes que s'abrir una pequeñes compuertes na parte cimera del avión pa dexar pasar l'aire al motor. Esti sistema complementar cola tobera del motor principal, d'emburrie vectorial y asitiada na cola del avión.
La planta motriz del F-35B actúa como un multiplicador del fluxu, de manera similar a un turbofán y consiguiendo el mesmu efeutu que la turbina principal del anterior caza Harrier. Sicasí tou esti mecanismu adicional ye un pesu muertu mientres el vuelu normal del avión y amenorga la capacidá de carga d'armes y combustible del avión, según llinda la so capacidá d'executar maniobres d'altes G.
Mientres el diseñu, utilizáronse dos estructures pa realizar les pruebes d'esta versión: el Lockheed X-35A (que más tarde sería convertíu nel X-35B) y el X-35C, de mayor valumbu. [47] Una de les primeres demostraciones de la capacidá del X-35 foi mientres les pruebes de vuelu pa la calificación nel programa JSF, nES que'l X-35B desapegó tres una carrera de menos de 150 metros, algamó velocidá supersónica y aterrizó verticalmente. Un llogru que'l modelu de Boeing nun pudo igualar.[48]

El F-35B realizó'l so primer vuelu'l 25 de febreru de 2009 y el 3 d'ochobre de 2011 empezó les sos pruebes iniciales de toma vertical sobre la cubierta del buque d'asaltu anfibiu, de tipu LHD, USS Wasp.[49][50]

F-35C

Un F-35C (esquierda) y dos F-35B en formación, nótese'l mayor tamañu de les ales del F-35C.
Un F-35C del VX-23 lleva a cabu'l so primera apontaje a bordu del portaviones USS Nimitz (CVN-68) el 3 de payares de 2014.

El F-35C ye la variante naval, con ales plegables y de mayor tamañu, superficies de control más grandes p'ameyorar el control a baxes velocidaes y un tren d'aterrizaxe más resistente p'aguantar los apontajes (aterrizaxes) convencionales en portaviones. Ta provistu d'un sistema de gabitu traseru p'atrapar los cables de frenáu y unes barres nel tren d'aterrizaxe delanteru p'acoplase a la catapulta de los portaviones.
Esti modelu ye más grande y pesáu al tener mayor superficie alar, que va ameyorar el comportamientu de vuelu a media y baxa altitú y va aumentar la capacidá de carga, doblando amás l'algame que tenía la primer versión del F/A-18C Hornet.
L'Armada estauxunidense tien cuenta de mercar 480 aviones F-35C pa reemplazar los modelos A, B, C y D del caza F/A-18, que de la mesma sustituyeron a los aviones subsónicos d'ataque A-7 Corsair y el A-6 Intruder y al caza naval pesáu Grumman F-14 Tomcat. Nel futuru va complementar a los F/A-18Y/F Super Hornet, anguaño en serviciu na Armada de los Estaos Xuníos.[51]
El Reinu Xuníu afixo'l diseñu de los sos nuevos portaviones Clase Queen Elizabeth pa poder utilizar el sistema de llanzamientu per catapulta y el sistema de recuperación por cables CATOBAR que va utilizar el F-35C y que nun yera emplegáu na Royal Navy dende la retirada del serviciu del portaviones HMS Ark Royal (R09), en 1979.

La variante F-35C ye más económica, tien mayor algame y la capacidá de tresportar una mayor y más diversa carga útil que'l modelu F-35B. La nueva configuración CATOBAR va dexar tamién a los socios d'Estaos Xuníos, como'l Reinu Xuníu y Francia, operar les sos aeronaves dende los portaviones en misiones conxuntes en distintos llugares del mundu pa sofitar a la OTAN y a los sos aliaos.

Usuarios

Unu de los primeros F-35A autralianos, n'avientu de 2014.

F-35A

Bandera de Australia Australia
 Corea del Sur
 Dinamarca
  • Real Fuercia Aérea de Dinamarca - 27 previstos.[55]
 Estaos Xuníos d'América
 Israel
  • Fuercia Aérea Israelín - 33 encargaos y otros 42 previstos.[57]. Primer pais n'emplegar oficialmente en combate'l F-35.
 Italia
  • Aeronautica Militara - Italia dio preferencia al proyeutu F-35 frente al desenvolvimientu del EADS Typhoon, nel qu'Italia participa. 1 avión, yá apurríu y usáu pa pruebes[58] y otros 30 encargaos, que les sos entregues facer escalonadamente hasta l'añu 2020.[59]
 Xapón
  • Fuercia Aérea de Autodefensa de Xapón - 42 encargaos.[60]
F-35A holandés en xunetu de 2013
Noruega
  • Real Fuercia Aérea Noruega - 52 unidaes encargaes.[61]
 Países Baxos
  • Real Fuercia Aérea de los Países Baxos - 2 aviones apurríos y usaos pa pruebes y 35 encargaos.[62]
 Turquía
  • Fuercia Aérea Turca - 6 encargaos y 94 más previstos.[63]

F-35B

F-35B británicu na Base de la Fuercia Aérea Eglin, mayu de 2014
 Estaos Xuníos d'América
  • Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos - 340 previstos[64][65][66]
 Italia
  • Marina Militara - 15 previstos.[67]
  • Aeronautica Militara - 15 previstos.[68]
Bandera del Reinu Xuníu Reinu Xuníu

F-35C

 Estaos Xuníos d'América

Usuarios Potenciales

F-35A

El F-35A, la versión convencional pa operar dende bases aereas, ye la que más usuarios potenciales tien y mayor interés ta espertando. La tensión n'Oriente mediu, nel Pacíficu y con Rusia faen bien posible la so compra por dellos países. Ente los candidatos la mayor parte son países de la OTAN.

F-35B

Varios países amuesen diversos graos d'interés na versión d'aterrizaxe vertical.[72][73][74]

  • La Real Marina Australiana podría mercar dellos F-35B como componente aereo de los sos buques LHD clase Canberra, que'l so diseñu dexa operar hasta 12 F-35B.[75][76][77]
  • L'Armada española tamién amosó interés nel F-35B, al ser el unico reemplazu esistente pa los AV-8B+ españoles. Nel so momentu cuatro puntos fueron especialmente preparaos na cubierta de vuelu del LHD "Xuan Carlos I" pal aterrizaxe de los caces F-35B.La situación española ye bien paecida a la d'Italia y dambes marines podríen acabar cooperando pa tratar d'amenorgar costos operativos del F-35.[78][79][80][81]
  • la Fuercia Aerea de Taiwan repitió en delles ocasiones el so interés en mercar un gran numbero de F-35B Lightning II .[82] Dotaríase asina con un caza modernu col qu'intentar caltener un equilibriu con China y amenorgaría la so vulnerabilidá al poder operar el F-35B fora de les bases aereas convencionales.[83][84] Sicasí l'altu costu y les dificultaes qu'enfrentaríen ante un posible ataque chinu faen pocu aconseyable y creible que Taiwan llegue a mercar estos aviones.[85]
  • Ante'l rearmamientu chinu Xapón ye otru de los países que se pleantea mercar aviones F-35B. Politicamente ye ta decisión podría crea-y más problemes con otros países vecinos que beneficios en casu d'operar esos F-35B dende los sos buques, asina qu'en casu de adquirlo sería casi con seguridá solo un puñáu y pa basalo en dalguna de les islles en pleitu.[86][87][88][89][90]
  • Poles mesmes razones que Xapón y la falta de sustitutos pa los aviones que pueden operar dende los sos portaviones India ye otru más de los países que pueden finalmente decidise a mercar aviones F-35B.[91][92][93] L'altu costu ye'l principal problema, xuníu a les politicas de compres y resistencia d'estamentos militares a mercar armamentu a EE.XX..
  • La tensión nel pacíficu llevó tamién a Corea del Sur a interesase nel F-35B.[94] Se emplearína basaos en buques anfibios, lo cual daría-y a Corea flexibilidá pa enfrentar una amenaza dende cualquier direición.[95]

Especificaciones (F-35A)

Plantía:Especificaciones d'aeronave

La primer apaición d'un F-35B nel cine foi na película Live Free or Die Hard, protagonizada por Bruce Willis en 2007. Na película usó una combinación ente un modelu a escala real y animación CGI pa representar de forma dramatizada la so capacidá de vuelu estacionariu.[96] Tamién apaeció na película Llinterna Verde, na que'l protagonista apaez pilotando unu de los 2 aviones de combate emplegaos, nun combate aereu simuláu contra un avión ensin tripular ficticiu.
En The Avengers, onde les variantes F-35B y F-35C preséntense como l'avión estándar del Helicarrier de S.H.I.E.L.D., un F-35B en manera estacionaria ataca ensin ésitu a Hulk, siendo finalmente destruyíu per este. Un F-35C ye destruyíu por Nick Fury con un llanzacohetes mientres ta desapegando del Helicarrier, mientres otru F-35C desapiega ya intres dempués llanza un misil nuclear tácticu sobre Nueva York (anque finalmente Iron Man llogra esvialo).

Videos

Ver tamién

  • CTOL
  • STOVL
  • CATOBAR
  • British Aerospace Sea Harrier
  • Yakovlev Yac-141
  • Yakovlev Yac-38
  • USS Gerald R. Ford (CVN-78)
  • Lockheed Martin F-22 Raptor
  • Lockheed Martin X-35
  • Bandera de Rusia Sukhoi La so-57
  • Bandera de RusiaBandera de India Sujói/HAL FGFA
  • Bandera de la República Popular China Chengdu J-20
  • Bandera de la República Popular China Shenyang J-31
  • Bandera de Xapón Mitsubishi X-2 Shinshin
  • Bandera de Corea del Sur KAI KF-X
  • Bandera de Turquía TAI TFX
  • Bandera de India HAL Advance Medium Combat Aircraft
  • Caces de reacción de quinta xeneración

Referencies

  1. 1 2 Lockheed Martin (2009). «F-35 Capabilities» (inglés). lockheedmartin.com. Archiváu dende l'orixinal, el 24 de xunetu de 2010. Consultáu'l 9 de febreru de 2009.
  2. ↑ Globes (Israel). «Knesset Finance Committee approves F-35 deal» (inglés). globes.co.il. Consultáu'l 29 de payares de 2010.
  3. ↑ «F-35 versions» (inglés). JSF.mil. Consultáu'l 20 d'agostu de 2008.
  4. ↑ . Consultáu'l 26 de xunu de 2016.
  5. ↑ «F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Lightning II International Partners» (inglés). GlobalSecurity.org. Consultáu'l 20 d'agostu de 2008.
  6. ↑ «Lockheed X-35 Test Flights» (castellanu). EspejoAeronautico.com (22 d'avientu de 2006). Consultáu'l 20 d'agostu de 2008.
  7. ↑ PBS. «[https://web.archive.org/web/20100826113224/http://www.pbs.org/newshour/bb/military/jan-june10/defense_04-21.html Pentagon's F-35 Fighter Under Fire in Congress]» (inglés). pbs.org. Archiváu dende l'orixinal, el 26 d'agostu de 2010. Consultáu'l 22 d'agostu de 2010.
  8. ↑ Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos (Febreru de 2010). «FY 2011 Budget Estimates (páxs. 1–47)» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 4 de marzu de 2012.
  9. ↑ «The F-35I Looks Pregnant» (inglés). strategypage.com (21 d'ochobre de 2010).
  10. ↑ Ian McPhedran (25 d'agostu de 2010). «Stealth fighters cheap at $140m» (inglés). Herald Sun. Consultáu'l 21 d'ochobre de 2010.
  11. ↑ «O.S. Program Acquisition Costs by Weapon System» (inglés). defense-aerospace.com (6 d'abril de 2011).
  12. ↑ Oficina del Subsecretariu de Defensa. «United States Department of Defense Fiscal Year 2012 Budget Request: Program Acquisition Costs by Weapon System» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 4 de marzu de 2011. Consultáu'l 6 d'abril de 2011.
  13. ↑ «DARPA / Navy Common Affordable Lightweight Fighter (CALF) 1993-1994» (inglés). GlobalSecurity.com (19 d'avientu de 2005). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  14. ↑ «Joint Advanced Strike Technology (JAST)» (inglés). GlobalSecurity.com (26 de febreru de 2006). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  15. ↑ Andreas Parsch (27 d'abril de 2006). «Non-Standard DOD Aircraft Designations - Lockheed Martin F-35» (inglés). designation-systems.net. Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  16. ↑ «Lockheed Martin Joint Strike Fighter officially named “Lightning II”» (inglés). JSF.mil (7 de xunetu de 2006). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  17. ↑ «The F-35: Is the world's most expensive weapons program worth it?» (inglés). Consultáu'l 26 de xunu de 2016.
  18. ↑ «[http://www.defenseindustrydaily.com/f35-lightning-ii-cares-continued-dogfights-in-norway-03034/ F-35 Lightning II Cares Continued Dogfights in Norway]» (inglés). DefenseIndustryDaily.com (8 de febreru de 2007). Consultáu'l 26 d'agostu de 2008.
  19. ↑ «Canada's F-35 Decision Poised To Shake Up Fighter Jet Market» (inglés).
  20. 1 2 Adam Ciralsky. «Will the F-35, the U.S. Military's Flaw-Filled, Years-Overdue Joint Strike Fighter, Ever Actually Fly? - Sera el F-35 Avion militar Estauxunidense llenu de falles capaz de Volar?». Vanity Fair. Consultáu'l 29 de setiembre de 2015.
  21. ↑ «Report: In test dogfight, F-35 gets waxed by F-16».
  22. ↑ Pentagon say reason most expensive fighter jet ever the F35 lost a dogfight with an F16 from 40 years ago was because it did not have a special coat of stealth paint, Dailymail
  23. ↑ «Lockheed/Yakovlev discuss ASTOVL-21/06/1995-Flight International».
  24. ↑ «Yac-41 'Freestyle'» (inglés). AeroFlight.co.uk (28 de marzu de 2005). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  25. ↑ David A. Fulghum y Robert Wall (19 de setiembre de 2004). «USAF Plans for Fighters Change» (inglés). AviationWeek.com. Archiváu dende l'orixinal, el 12 d'agostu de 2011. Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  26. ↑ John McHale. «F-35 avionics: an interview with the Joint Strike Fighter's direutor of mission systems and software» (inglés). Military Aerospace. Consultáu'l 5 de xunu de 2010.
  27. ↑ Northrop Grumman Electronic Systems. «APG-81 (F-35 Lightning II)» (inglés). northropgrumman.com. Archiváu dende l'orixinal, el 31 de xineru de 2009. Consultáu'l 4 d'agostu de 2007.
  28. ↑ Lockheed Martin. «Lockheed Martin Missiles and Fire Control: Joint Strike Fighter Electro-Optical Targeting System» (inglés). lockheedmartin.com. Archiváu dende l'orixinal, el 6 de xineru de 2009. Consultáu'l 11 d'abril de 2008.
  29. ↑ William B. Scott (3 d'ochobre de 2004). «Sniper Targeting Pod Attacks From Long Standoff Ranges» (inglés). Aviation Week. Consultáu'l 23 de payares de 2009.
  30. ↑ Joe Pappalardo (Avientu de 2009). «How an F-35 Targets, Aims and Fires Without Being Seen» (inglés). Popular Mechanics. Consultáu'l 6 d'abril de 2010. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
  31. ↑ Northrop Grumman. «F-35 Distributed Aperture System (EO DAS)» (inglés). northropgrumman.com. Consultáu'l 6 d'abril de 2010.
  32. ↑ «JSF EW Suite» (inglés). istockanalyst.com. Archiváu dende l'orixinal, el 18 de setiembre de 2010. Consultáu'l 23 de payares de 2009.
  33. ↑ Andy Nativi (5 de marzu de 2009). «F-35 Air Combat Skills Analyzed» (inglés). Aviation Week.
  34. ↑ Ron Sherman (1 de xunetu de 2006). «F-35 Electronic Warfare Suite: More Than Self-Protection» (inglés). aviationtoday.com. Consultáu'l 22 d'agostu de 2010.
  35. ↑ «Lockheed Martin F-35 Lightning II» (inglés). Airframer.
  36. ↑ Rob Vogelaar (13 de setiembre de 2010). «Lockheed Martin F-35 Leads To New Titanium Machining Process» (inglés). International Aviation News. Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xineru de 2013. Consultáu'l 3 de xunu de 2012.
  37. ↑ Stephen Trimble (19 d'agostu de 2011). «Composite nanotubes find new aerospace applications» (inglés). Flightglobal.com.
  38. ↑ John Pike. «F-35A Joint Strike Fighter» (inglés). Globalsecurity.org. Consultáu'l 23 de payares de 2009.
  39. ↑ «Flying The F-35: An Interview With Jon Beesley, F-35 Chief Test Pilot» (inglés). lockheedmartin.com. Archiváu dende l'orixinal, el 18 d'avientu de 2014. Consultáu'l 25 de payares de 2010.
  40. ↑ Adam J. Hebert (Julio de 2007). «Lightning II: So Far, So Good» (inglés). airforce-magacín.com, Air Force Association, Volume 90, númberu 7. Consultáu'l 3 d'avientu de 2008.
  41. ↑ Ron Laurenzo (9 de xunu de 2003). «Air Force: No Plan To Retire A-10» (inglés). GlobalSecurity.org, Defense Weekly. Consultáu'l 3 d'avientu de 2008.
  42. ↑ Alon Ben-David (27 d'agostu de 2010). «Israel To Buy F-35s With Cockpit Mods» (inglés). Aviation Week.
  43. ↑ Alon Ben-David, Amy Butler y Robert Wall (7 de xunetu de 2011). «Israel, O.S. Strike F-35 Technology Deal» (inglés). Aviation Week. Consultáu'l 8 d'ochobre de 2011.
  44. ↑ Department of National Defence (Canada) (21 de marzu de 2011). «Canadian DND Reinforces Its Estimates for F-35 Acquisition» (inglés). defpro.com. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
  45. ↑ Brian Daly (1 de setiembre de 2010). «Harper, Ignatieff spar over fighter jets» (inglés). Calgary Sun.
  46. ↑ «F-35 Lightning Drag Chute» (inglés). Consultáu'l 26 de xunu de 2016.
  47. ↑ «Lockheed X-35 Test Flights» (inglés). JSF.mil. Consultáu'l 3 de setiembre de 2008.
  48. ↑ «History of the X-Planes» (inglés). PBS.org (4 de febreru de 2003). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  49. ↑ Trimble, Stephen (4 d'ochobre de 2011). «"VIDEO: F-35B completes first shipboard vertical landing."». The DEWline.
  50. ↑ «Primer aterrizaxe vertical del F-35B nel USS Wasp». El llobu cerval analista (4 d'ochobre de 2011). Consultáu'l 2 de payares de 2011.
  51. ↑ «F-35C Carrier Variant Joint Strike Fighter (JSF)» (inglés). GlobalSecurity.com (12 de xunetu de 2006). Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.
  52. ↑ «Joint Strike Fighters: Government to spend $12 billion on 58 more next-generation F-35s». ABC (Australia) (2014). Consultáu'l 22 d'abril de 2014.
  53. ↑ Mclaughlin, Andrew (22 d'abril de 2014). «Australia to confirm 58-aircraft F-35 order». flightglobal.com. Reed Business Information. Archiváu dende l'orixinal, el 24 d'abril de 2014. Consultáu'l 23 d'abril de 2014.
  54. ↑ «South Korea agrees to buy F-35s» (inglés). Janes. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  55. ↑ «Agreement on Procurement for New Fighters» (danés). Ministry of Defence. Consultáu'l 9 de xunu de 2016.
  56. 1 2 3 «Global: Participation: Three Variants for Three Services» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  57. ↑ «Israel signs for next batch of F-35 'Adir' fighters» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  58. ↑ «Italy Takes Delivery of First F-35» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'avientu de 2015. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  59. ↑ «Italy Plans First F-35 Flight in October» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  60. ↑ «Lockheed Martin Wins Japan Order for 42 F-35 Fighter Planes» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  61. ↑ «F-35 Partnership» (inglés). F-35 Lightning II. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  62. ↑ «F-35 Lightning II for the Netherlands». F-35 Lightning II. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  63. ↑ «Turkey to Order Four More F-35 Fighter Jets» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  64. ↑ «Plan Improves Navy, Marine Corps Air Capabilities» (inglés). American Forces Press Service. United States Department of Defense. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  65. ↑ «More Marines to fly carrier-variant JSFs» (inglés). Marine Corps Times (14 de marzu de 2011). Archiváu dende l'orixinal, el 28 d'abril de 2011. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  66. ↑ «Marine Corps continues flying with Joint Strike Fighter program» (inglés). Headquarters Marine Corps. United States Marine Corps (14 de marzu de 2011). Archiváu dende l'orixinal, el 25 de marzu de 2011. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  67. ↑ «World Air Forces 2014» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  68. ↑ «Italian AF, Navy Head for F-35B Showdown» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  69. ↑ «UK receives final F-35 test aircraft» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 31 de mayu de 2016. Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  70. ↑ «Prince of Wales aircraft carrier 'makes little sense' without aircraft to fly from it» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  71. ↑ «Defence Review: Fighting old battles?» (inglés). Consultáu'l 27 de xunu de 2016.
  72. ↑ https://www.defenseindustrydaily.com/australia-raises-their-f-35-commitment-023629/
  73. ↑ {{cita publicación |apellíu=Kerr |nome=Julian |fecha=26 May 2014 |url=http://www.janes.com/article/38374/australia-could-buy-f-35b |títulu=Australia could buy F-35B |work=IHS Jane's Defence Weekly |fechaaccesu=8 June 2014 |deadurl=yes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140602021021/http://www.janes.com/article/38374/australia-could-buy-f-35b |fechaarchivu=2 June 2014
  74. ↑ "Custom tool to save weeks in F-35B test and evaluation". Naval Air Systems Command, 6 May 2011.
  75. ↑ Butterly, Nick (17 May 2014). «Jump jets on Defence radar». Yahoo7 News. https://au.news.yahoo.com/thewest/national/a/23583014/jump-jets-on-defence-radar/. Consultáu'l 8 June 2014.
  76. ↑ Kerr, Julian (22 December 2011). «Amphibious ambitions: expanding Australia's naval expectations». Jane's Information Group.
  77. ↑ http://centralblue.williamsfoundation.org.au/putting-f-35b-on-the-canberra-class-lhds-the-debate-continues-steve-george/
  78. ↑ "F-35B on Italian "Cavour" aircraft carrier". Military-today.com, 4 December 2011.
  79. ↑ https://www.larazon.es/espana/asi-ye-el-f-35b-el-avion-de-combate-que-quier-l'armada-espanola-AF17479810
  80. ↑ http://www.infodefensa.com/es/2018/01/31/noticia-armada-espanola-dibuxa-carlos-cubierta.html
  81. ↑ https://www.elconfidencial.com/tecnologia/2017-03-14/f35-caces-tecnologia-militar-eeuu-espana-exercito-aire-harrier_1347749/
  82. ↑ https://thediplomat.com/2018/03/taiwan-wants-the-f-35-stealth-fighter/
  83. ↑ https://thediplomat.com/2017/04/why-selling-f-35s-to-taiwan-is-a-terrible-idea/
  84. ↑ https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR1000/RR1051/RAND_RR1051.pdf
  85. ↑ https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR1000/RR1051/RAND_RR1051.pdf
  86. ↑ http://galaxiamilitar.es/por-que-el-f-35-nun ye-lo-abondo-bono-pa-japon/
  87. ↑ https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR1000/RR1051/RAND_RR1051.pdf
  88. ↑ http://galaxiamilitar.es/japon-puede-mercar-hasta-40-aviones-de-combate-f-35b-de despegue vertical/
  89. ↑ http://galaxiamilitar.es/por-que-el-f-35-nun ye-lo-abondo-bono-pa-japon/
  90. ↑ https://defensasur.com.ar/index.php/asia/33-japon/10829-japon-analiza-mercar-el-f-35b-pa-defender-islles-y-fornir-la so-jmsdf
  91. ↑ http://galaxiamilitar.es/la india-reconsidera-el so-programa-de-avion-de-combate-de-quinta-generacion-con-rusia/
  92. ↑ https://www.hindustantimes.com/opinion/f-35s-are-not-the-right-choice-for-india/story-HZbYkoBcUewaTHS0kYRjAL.html
  93. ↑ http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/india-really-interested-buying-the-f-35-24724
  94. ↑ http://galaxiamilitar.es/corea-del-sur-entama-esplegar-aviones-f-35b-en-los-nuevos-barcos-anfibios/
  95. ↑ http://www.businessinsider.com/south-korea-aircraft-carrier-f-35-nightmare-kim-jong-un-2018-1?DIR=T
  96. ↑ Edward Douglas (14 de xunu de 2007). «Bruce Willis Gets a Second Life!» (inglés). ComingSoon.net. Consultáu'l 21 d'agostu de 2008.

Bibliografía

  • Bill Sweetman (1999). Joint Strike Fighter: Boeing X-32 vs Lockheed Martin X-35. Motorbooks International. ISBN 978-0-7603-0628-4.
  • Mike Spick (2002). The Illustrated Directory of Fighters. Salamander. ISBN 1-84065-384-1.
  • Bill Sweetman (2003). Ultimate Fighter: Lockheed Martin F-35 Joint Strike Fighter. Zenith Press. ISBN 978-0-7603-1792-1.
  • Jim Winchester (2005). Concept Aircraft: Prototypes, X-Planes and Esperimental Aircraft. Grange Books plc. ISBN 1-84013-309-2.

Enllaces esternos

Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.