asturianu
Faláu en
Faláu en Portugal y España
Númberu de falantes
Falantes Tipu Añu
100 000llingua materna2007
110 000llingua maternadécada de 2000
450 000segunda llinguadécada de 2000
450 000segunda llingua1994
Datos
Familia dominiu llingüísticu astur
Estáu de vulnerabilidá 3 definitivamente en peligru
Sistema d'escritura alfabetu llatín
Reguláu por Academia de la Llingua Asturiana
Códigos
ISO 639-2 ast
ISO 639-3 ast
Mapa de distribución
Mapa llingüísticu del asturllionés
Cambiar los datos en Wikidata

L'asturianu ye una llingua romance propia d'Asturies,[1] perteneciente al subgrupu asturllionés.

Esisten trés variedaes predominantes dientro d'Asturies (l'asturianu central, oriental y occidental que ye la variante mayoritaria en Lleón y Zamora, u se conoz como llionés), qu'al empar poseyen más subvariantes, magar que por razones hestóriques y demográfiques l'estándar llingüísticu fízose basáu nel dialeutu central d'Asturies. En Cantabria conozse tradicionalmente al idioma col nome de montañés. Esiste una gramática del asturianu,[2] un Diccionariu de la Llingua Asturiana[3] y unes Normes ortográfiques[4] del asturianu.

Historia

Romanía
Romanía
Esti artículu forma parte de la serie
Llingües romániques
Grupos llingüísticos

Iberorrománicu

gallegu-portugués
astur
español
aragonés
catalán-valencianu
mozárabe

Galorrománicu
Retorrománicu
Italorrománicu
Balcanorrománicu
Sardorrománicu

La llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín llantáu pol Imperiu Romanu nel territoriu de los ástures y cántabros ya dende'l sieglu I. De la llingua astur, o llingües que falaben estos puelos pre-romanos poco se sabe, pero de xuru que foi'l deprendizax del llatín con vezos llingüísticos y articulatorios estremaos a los romanos, y por supuestu, a los d'otros pueblos peninsulares, lo que-y dió'l so fustax propiu, al traviés d'un procesu de formación calmu y progresivu.

De temprana documentación, sobre too nos fueros (Avilés 1155, Uviéu 1295, Campumanes 1247) cartafueyos notariales de los sieglos XII-XIII, o'l Llibru d'Alexandre (erroniamente atribuyíu a les lletres castellanes) l'asturianu ye una de les fales meyor conseñaes na Península Ibérica. La normalización llingüística ye, por embargu, un fechu muncho más recién. Mesmo qu'otres llingües minoriegues de la Península, darréu'l s. XIV, l'asturianu entamó a encoyer tres convertise'l castellanu na llingua de les clases altes y l'alministración.

Asina, nun ye fasta'l sieglu XVII que nun apaez el primer autor modernu con nome ya obra conocíos Antón de Marirreguera. A elli sígui-y Francisco Bernaldo de Quirós, del que numai llegó hasta güei'l poema "El Caballu".

Llueu del sieglu XIX dase un resurdimientu del asturianu que concuaya cola actitú amosada por Gaspar Melchor de Xovellanos (1744-1811) que reconocía la vitalidá del “dialeutu d'Asturies” ya entamaba, ente otros proyeutos, un diccionariu. En 1839 el que foi gran amigu d'él Xosé Caveda y Nava (1796-1882), iguaba la so Colección de Poesías en Dialecto Asturiano que diba ser el primer llibru imprentáu nesta llingua.

Nel sieglu XIX rexístrense los primeros intentos d'escribir n'asturianu codificáu: en 1869 Xuan Junquera Huergo finaba una Gramatica Asturiana xera fundamental que nun llegó a editase. En 1891 Apolinar de Rato y Hevia espublizaba'l Vocabulario de palabras y frases bables que se hablaron antiguamente y de las que hoy se hablan en el Principado de Asturias.

Sin embargo, metanes el s. XX l'asturianu entá se consideraba, en xeneral, un dialeutu, o un conxuntu de fales, conciencia a la que respondía la espublización d'abondos trabayos estremaos que, dende 1947, venía realizando l'Institutu d'Estudios Asturianos (IDEA), a traviés del so boletín.

La reconocencia de la esistencia del idioma asturianu cuayó en 1974 cola fechura d'un garrapiellu d'intelectuales nomáu Conceyu Bable, ya encumó en 1981 cola confecha de l'Academia de la Llingua Asturiana (ALLA). Los sos Estatutos vindiquen la codificación, y la tresmisión de la llingua como ún de los sos oxetivos cimeros. Dende 1982, l'Academia edita un boletín oficial, Lletres Asturianes (Ll.A.)

En cuantes a la codificación, la Gramática Bable de Cano Rodríguez (1976) supunxo un importante intentu: afitó la ortografía so la cenciellez ya menor distancia col castellanu. Nes siguientes décades ye perimportante'l llabor de l'ALLA, qu'espublizó, nel mesmu añu de la so fundación, les primeres Normes ortográfiques y entamos normativos (1981). Siguieren la Conxugación de verbos (1989), la Gramática de llingua asturiana (1998) y a lo cabero, el Diccionariu de llingua asturiana (2000).

Demientres los caberos años, les midíes pa protexer ya dar puxu a la llingua tienen llograo amenorgar l'asitiamientu de diglosia llantada a lo llargo los sieglos. Al endefechu, entá nun foi a rabicar el billingüismu espardíu n'Asturies, que ye inorganicu, ye dicir, que tiende a la meza de les dos variedaes llingüístiques implicaes, y asimétricu, esto ye, el castellanu sigui amenazando al asturianu.

Darréu d'ello, la vindicación del estatus de llingua oficial pal asturianu, y la garantía de los plenos derechos de los asturiano-falantes entá continúa vindicándose nes estayes sociales ya polítiques.

Va pocu, el Tribunal Constitucional alcordó pol Autu 27/2010, de 25 febreru reconocer el derechu de los ciudadanos a esbillar la llingua del procedimientu nes sos comunicaciones col Principáu d'Asturies, imponiendo-y a ésti la so obligación de tramitar los escritos, ya'l so valir a tolos efeutos.[5]

Familia llingüística y carauterístiques xenerales

Sede de l'Academia de la Llingua Asturiana n'Uviéu.

Indoeuropea, itálica, romance, iberorrománica. Forma parte del subgrupu nomáu ástur. Tien como dialeutos internos tamién al nomáu montañés y estremeñu.

Les carauterístiques xenerales y comunes a les fales del subgrupu ástur son:

  1. Ye dable que'l trazu más carauterísticu que define fonéticamente al dominiu llingüísticu asturlleonés seya l'enclín al piesllu de les vocales átones finales: lleñi, nuechi, baxu, llechi, y non finales: firida, vicín, vixigu, custiella, mulín, furmiga, etc. El piesllu masivu que reduz a a/u/i el vocalismu átonu produzse en tol dominiu asturlleonés y espárdese con particular fuercia pa les fales de transición col castellanu: estremeñu (ñubi, grandi, libru, ḥuerti) na fala del Rebollal (nochi, ḥoci 'foz', mesmu) y cántabru (lus poblis, lus hombris, yo triji, bebi tu, ḥuenti, tardi, lechi)[6]. Sin embargu, pal asturianu l'ALLA tien normativizáu l'usu de les formes etimolóxiques: nueche, lleche, vecín, molín, costiella, etc.
  2. Palatalización de la inicial /L-/. lleche, llingua, lluna, llosa, llabor. Ye aquesti'l trazu común a toles faces del asturianu que llu dixebra mesmo del gallegu que del castellanu y fales de transición.
  3. Caltenimientu del fonema inicial /F/ llatín que nel dialeutu oriental llo fai de xeitu aspiráu, /h~x/: fégadu/ḥégadu, afogar/aḥogar, fema/ḥema.
  4. Resultáu de palatal /j/ viniente de -LY- y -C'L- latinos, nun siendo nel dialeutu mirandés (que presenta /ʎ/ y nes faces B y D d'occidente (que presenten /tʃ/): muyer, abeya, fueya, güeyu.
  5. Soluciones en fonema prepalatal fricativu sordu /ʃ/ pa los grupos latinos -ss-, /d/+yod, -x- (/ks/): coxu, xatu, baxu. Mesmu resultáu pa los grupos /IU/, /GI/, /GE/ nun siendo nel dialeutu asturianu oriental: xugu/ugu, xuntar/untar, xelu/elu, xema/ema, muxir/muir.
  6. Resultáu palatal en tol dominiu asturianu pa los grupos CL-, PL- FL- (y BL-, GL-) inda que con diferente materialidá fonética (ll~ḷḷ y ch). llave (< clavem), llover (< plovere), llama (< flammam), llande (< glandem).
  7. Inserción d'artículu ante l'axetivu posesivu: el mio maríu, la to casa.
  8. Enclisis o asitiamientu postverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes afirmaciones: contóme, díxo-y, diérennos los llibros, viénenvos a buscar.
  9. Proclisis o asitiamientu preverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes negaciones ya nes subordinaciones: nun me contó, nun-y dexé, tienes que lo facer, tuvi que-ylu dexar, callo pa nun te cansar, tienes que te llavar. Dáse tamién proclísis n'oraciones condicionales tres preposición de más infinitivu: enantes de lo comer, habríes llimpiálo.
  10. Perda de la /R/ cabera del infinitivu énte pronome enclíticu: xubilu, cayese, morrenos.
  11. Caltenimientu del grupu interior /-mb-/: llamber, llombu, camba, embelga.
  12. Reducción del grupu secundariu /-m'n-/ a /-m-/: fame, semar, enxame, nome, sacantes delles faces del asturianu oriental y na fala de La Cabreira[7].
  13. Conversión en /l/ del primer elementu de los grupos -p't-, -b't-, -v't-, -p'd-, -v'd-, -d'c-, -v'c- y -t'm-: yelsu, coldu, dulda, xulgar, vilba, dolce, trelce, selce, lleldu, recaldu, mayoralgu.
  14. Davezu, los diptongos /UE~UO/ y /IE/ nun desendolquen énte /N/: ponte, fonte, temblo, morrendo, conca.
  15. Ensin xustificación etimolóxica, apaición de vocal /I/ o «yod epentética»: blandiu / llandiu, mundiu, congriu, muriu, curtiu. El sufixu viniente del llatín -antium-am/-anteum-am dulda nel resultáu, y asina dase danza frente a sabencia o les pareyes matanza/matancia, seguranza/segurancia, etc.
  16. Caltenimientu del cuelmu N'R: tienru < TENeRU, xenru < GENeRU, vienres < VENeRIS, senra < SENaRA, cenrada < INCINeRATA[8], tenrá < TENeRA[9].
  17. Reaición escontra hiatos iguando yod epentética: trayer, oyer, cayer, criyar.
  18. Amiestu de -e paragóxica tres llíquida átona (/R/ y /L/)[10],[11]: ámbare, nácare, trébole, árbole, cárcele, fácile, zúcare, mármole, dócile, débile, almíbare, acíbare que dacuando desendolca con síncopa secundaria: nacre, zucre, deble, almibre, acibre, alcazre[12].
  19. Deseguranza de la nasal cabera átona, que desapaez o afita col amiestu de /-e/ paragóxica: quexume/quexúmene, dentame/dentámene, ensame/ensámene, virxe/vírxene.
  20. Amiestu sin explicación etimolóxica del sufixu –ALU, -ARU, -ANU, ensin que afeute al significáu de la pallabra: *viespa/viespara, ñicu/ñícaru, concha/cónchara, ascu/áscaru, llasca/lláscara, llueca/lluécara, xuncu/xúncalu, zuecu/zuécalu, calambru/calámbranu, cabruncu/cabrúncanu, *murciegu/murciéganu, demongu/demónganu, tambu/támbanu, fueca/fuécana, etc. Davezu produzse síncopa secundaria: xunclu, nocla<*nócala, nucla<*núcala, viespre, demongru, ruedra <*ruédara, etc.[13][14]
  21. Apócope de la vocal cabera nos sufixos -ASE/-ACE: clase/clas, envase/envás, fase/fas, enllace/enlláz. Nos sufixos -ISE/-ICE: dice/diz, índice/índiz, hélice/héliz, vértice/vértiz, análise/analís, y nos sufixos –UCE: cruce/cruz, conduce/conduz, duce/duz[15].
  22. Dase en toles variedaes del asturianu, y caltria pela llende del gallegoasturianu, un fenómenu de metafonía que camuda la /á/ > /e/, cuando la pallabra acaba'n -a, y la vocal del mediu ye zarrada. Asina dáse Salia > Seya, Àstura > Esla, plátiga > plétiga, á(g)uila > é(g)uila, água > égua, árguma > èrguma, llárima > llérima, etc. Ye un trazu non normativizáu y por cuenta d'ello encamiéntase l'usu de les variantes etimolóxiques.[16].
  23. Dixebra ente los prefixos DES- (dende'l llatín dis-) y los prefixos ES- (dende'l llatín ex-) el primeru marca idea contraria: facer/desfacer, iguar/desiguar, aniciar/desaniciar, mecer/desamecer. El segundu indica aición esnidiar, esgayar, esmigayar.[17].
  24. Tendencia a la epéntesis de oclusiva cum líquida nel aniciu de pallabra: gurupu 'grupu', taranca 'tranca', barenga 'brenga', berezu 'brezu', garayu 'glayu', torozu 'trozu', calaviya 'llavía', garanu 'granu', embeligu 'ombligu'. Ye dable que seya un fenómenu de sustratu.
  25. Palatalización de /LL/ del cuelmu R'L perlla < *pirula, garllar < *garrulare, burlla < *burrula, parllar < *parolare, Carllos[18] < *Carolus, Arllós < agrum lausi[19], esterllina < Sterling[20], orlla < *orula[21].
  26. Palatalización de /LL/ del cuelmu S'L apusllar < *a-puslar < pustula, islla < islla < insula, pesllar < *peslar < pestulare, usllada < *uslada < ustulata[22].
  27. Palatalización de /LL/ viniente de l'asimilación R > L: character > caretre > caletre > calletre, *miraculu > milacru > millagru, *parabola > pallabra > pallabra, *periculum > pelicru > pelligru[23].
  28. Palatalización de /LL/ por aciu d'una yod a resultes d'un diptongu: valentis > valiente > vallente, calentem > caliente > callente, alecrem > aliegre > allegre, colobra > culuebra > culiebra > cullebra, alenitus > alientu > allentu.

Variantes internes

  • Asturianu occidental: Modalidá llingüística del asturianollionés propia del les tierres asturianes occidentales ente los ríos Navia y Nalón, occidente de les provincies de Lleón, Zamora y Salamanca. La so extensión vien definía poles siguientes isogloses:
    • Plurales femeninos en -as.
    • Caltenimientu de los diptongos decrecientes /ei/ /ou/.
    • Ausencia de neutru de materia.
  • Asturianu central: Modalidá que s'espárde ente'l ríu Seya y una linia que va de Ḷḷena a la desembocadura del ríu Nalón, n'Asturies, y pel norte de Lleón. Ye la variante modelu de llingua escrita. La so extensión vien definía poles siguientes isogloses:
    • Plural femenín -es.
    • Premedura de los diptongos /ou/, /ei/ en /o/ y /e/.
    • Neutru de materia. Lleche frío, carne tienro. Isoglosa que lu xebra del Asturianu occidental.
  • Asturianu oriental: Variante que se fala ente'l ríu Seya y la llinia que marca'l ríu Miera con variante nel norte de Cáceres y sur de Salamanca. La so extensión vien definida poles siguientes isogloses:
    • Soníu nomáu como efe aspirada (F.) (representáu cola grafía /ḥ/) onde les otres fales faen /f/. Dizse asina ḥoguera, ḥacer, ḥigos, ḥornu, en cuenta de foguera, facer, figos y fornu.
    • Plural femenín -as (esceptuando les poblaciones más averaes al marxe oriental del ríu Seya onde se caltién -es: ḥabes, ḥormigues, ḥiyes, etc.)
    • Tresformación de -e final en -i: xenti, tardi, ḥuenti.
    • En delles arees caltiénse'l neutru de materia pesllando en -u: agua friu, xenti güenu, ropa tendíu, carne guisáu, etc.
    • Nos conceyos que llenden col ríu Seya, tanto al oriente como al occidente, alcontramos nel so sistema pronominal l'estremu ente los pronomes direutos me/te y los indireutos mi/ti: Busquéte (a ti) y alcontréte/Busquéti les llaves y alcontrétiles. Llévame (a mi) en carru/Llévami la fesoria/ḥosoria en carru.

Falantes

Según l'estudiu "Los Asturianos y la Lengua Asturiana. Estudio Sociolingüístico para el Principado de Asturias", (Uviéu, 1994), del profesor de la Universidá del País Vascu Francisco Llera Ramos, n'Asturies habría 100.000 falantes nativos n'Asturies, a los qu'hai d'amestar 450.000 más que la usen como segunda llingua, siendo a la falar y calletrar. Nesi estudiu cuntábense alrodiu de 50.000 falantes d'asturianu central, 30.000 d'asturianu occidental y 20.000 d'asturianu oriental.

Estensión

Nel Principáu d'Asturies el so dominiu espárdese pel territoriu a l'esti del riu Navia.

En Cantabria, onde con mayor o menor vitalidá algama hasta'l valle del ríu Miera.

Na provincia de Llión estiéndese pela fastera norte y Oeste hasta'l ríu Cúa, na de Zamora pela parte Oeste.

Na provincia de Salamanca, especialmente nes fasteres occidental y meridional.

Nel norte de la provincia de Cáceres onde se conoz como estremeñu.

Na comarca portuguesa de Miranda de l Douro ye llingua oficial y propia d'una población estimada nunos 15.000 habitantes.

¿Asturianu o bable?

N'Asturies, la llingua asturiana, asturianu, o bable, tienen d'interpretase como términos referíos a la mesma fala pero con "distintos matices". Llingua asturiana o asturianu, ye la llingua falada n'Asturies. Sicasí, bable nun se refier a tola estensión de la llingua, sinón a una variante llocal. El términu usóse per primer vegada nel conceyu de Carreño. En 1794 el carreñegu Carlos González de Posada escribía nes sos Memories Hestóriques del Principáu d'Asturies, la primer constatación d'esti términu (bable) al referise al «idioma asturianu qu'ellí (Carreño) dicen Vable». Darréu, "bable" emplegóse con mayor o menor frecuencia, pero enxamás goció de muncha fama nel raigón popular, darréu que los asturianos denominaron mayoritariamente la so tradicional manera de falar como «asturiano» o «asturianu». Asina consta, por exemplu, nel tomu I del Atles Llingüísticu de la Península Ibérica, asoleyáu en 1962, au se recueyen los datos arrexuntaos n'encuestes orales efectuaes enantes de la Guerra de 1936, y onde a la entruga de cuál yera'l nome que recibía la so llingua, la mayoría de los encuestaos respondíen «asturiano» o «asturianu».

Lo mesmo ha de caltenese en tiempos más recientes según se desprende de la encuesta de Llera Ramos efectuada en 1991. La persistencia del términu bable nos ambientes más familiarizaos cola tradición escrita puede ser la responsable de que, n'ocasiones, nos niveles populares «bable faiga sinónimu de fala zarrada».

La insistencia na diversidá llingüística (ye dicir, l'intentu en desaniciar la referencia al idioma propiu pa falar sólo de «bables»), fizo de bable un heteroglotónimu, qu'alquier un significáu despeutivu al ser usáu polos prexuicios políticos y estayes sociales contraries a la normalización del idioma.

Fonoloxía

La trescripción faise acordies coles normes del Alfabetu Fonéticu Internacional.

Vocales

El sistema vocálicu del asturianu distingue cinco fonemes, xebraos en tres graos d'abrimientu (mínimu, mediu y máximu) y tres allugamientos (central, anterior y posterior).

Anteriores (palatales) Centrales Posteriores (velares)
zarraes (d'abrimientu mínimu) i   u
medies (d'abrimientu mediu) e   o
abiertes (d'abrimientu máximu)   a  

Consonantes

LlabialesDentalesAlveolaresPalatalesVelares
oclusives sordes pt t͡ʃk
oclusives sonores bd ʝg
fricatives fθsʃ 
nasales m nɲ 
llaterales   l(ʎ) 
vibrantes   ɾ/r  

Gramática

L'alfabetu

El sistema fonolóxicu de l'asturianu tien representación escrita per aciu del alfabetu llatín. D'esta miente, l'asturianu emplega les lletres que vienen darréu.

LletraNomeFonema
A, aa/a/
B, bbe/b/
C, cce/θ/, /k/
D, dde/d/
E, ee/e/
F, fefe/f/
G, ggue/ɣ/
H, hhache-
I, ii/i/
L, lele/l/
M, meme/m/
N, nene/n/
Ñ, ñeñe/ɲ/
O, oo/o/
P, ppe/p/
Q, qcu/k/
R, rerre/r/, /ɾ/
S, sese/s/
T, tte/t/
U, uu/u/
V, vuve/b/
X, xxe/ʃ/
Y, yye, y griega/ʝ/, (/i/)
Z, zzeta, zeda, ceda/θ/

Vocabulariu

La llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín faláu nel territoriu de los antiguos ástures y cántabros. Poro, la inmensa mayoría de les pallabres de la llingua asturiana, como de les otres llingües romániques, vienen del llatín: ablana, augua, falar, güeyu, home, llibru, muyer, pesllar, pexe, prau, suañar....

A esta base llatina hai qu'amestar les pallabres qu'entraren nel fondu léxicu del dominiu asturianu dende llingües falaes enantes de la llegada del llatín (sustratu) o dempués (superestratu). A la influyencia del sustratu y superestratu hai qu'amestar los emprestos posteriores a d'otres llingües.

Sustratu

De la llingua de los ástures y cántabros sábese bien poco, anque ye dadero que tuviere allegau a dos llingües indoeuropees, el celta y el lusitanu. Atrópense col nome de sustratu prellatín a les pallabres veníes de la llingua de los astures o d'otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu: bedul, boroña, brincar, bruxa, cándanu, cantu, carrascu, comba, cuetu, güelga, llamuerga, llastra, llócara, matu, peñera, riega, tapín, zucar...

D'otra miente abondos celtismos fueren integraos pola mesma llingua llatina y pasaren dempués al asturianu: bragues, camín, caballu, camisa, carru, cerveza, sayu...

Superestratu

Col nome de superestratu conozse la influyencia que dexaren otres llingües posteriores a la llegada'l llatín. Nel asturianu, fueren especialmente importantes los xermanismos.

Xermanismos

Los pueblos xermánicos qu'asitiaren na península Ibérica, especialmente godos y suevos, dexaren nel asturianu pallabres como blancu, esquila, estaca, mofu, serón, espetar, gadañu o tosquilar.

Arabismos

Los arabismos pudieren llegar al asturianu direutamente, per aciu de los contautos ente los falantes del dominiu asturianu colos árabes o con xente arabizao del sur de la Península. N'otros casos pudieren llegar al traviés del castellanu. Los que vienen darréu son dalgunos de los arabismos del asturianu: acebache, alfaya, altafarra, bañal (posible llatín < *balne-alem), ferre, galbana, mandil, safase, xabalín, azafate, zuna, zucre.

Emprestos

L'asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües allegaes, como'l castellanu, el francés, l'occitanu o'l gallegu. A traviés del castellanu, tamién llegaren pallabres d'idiomes más llonxanos.

N'orde d'importancia, el castellanismu asítiase nel primer llugar na llista d'emprestos al asturianu. Sicasí en dellos casos, pola mor del gran allegamientu ente‘l castellanu y l'asturianu ye bien lluendio saber si una pallabra ye un emprestu del castellanu, un resultáu común a les dos llingües dende'l llatín, o un emprestu del mesmu asturianu pal castellanu. Dalgunos castellanismos n'asturianu son echar, antoxu, guerrilla, xamón, siesta, rexa, hoxaldre, vainilla, xaréu, la conxunción y nel asturianu central (asturianu medieval ye) ocho (asturianu medieval vuechu, senabrés y mirandés vuoitu), privilexu (asturianu medieval privilleyu).

El castellanu valió tamién d'intermediariu pa la llegada de pallabres d'otros idiomes, especialmente d'América. Por exemplu, pasando pel castellanu, llegaren pallabres del náhuatl (cacagüesa, chicolate, tomate), del quechua (cóndor, llama), del caribe (caimán, caníbal, piragua) o del arawak (iguana, furacán).

Tamién pasaren pel castellanu delles pallabres veníes del inglés (esprái, fútbol, güisqui, ḥoquei, water-polo), o d'otres llingües: bumerán (de les llingües aboríxenes australianes, pasando pel inglés), cachalote (del portugués), caolín (del chinu), kamikaze (del xaponés), vampiru (del serbiu) o vodka (del rusu).

Dacuando, los emprestos del gallegu son lluendios d'identificar, pol allegamientu d'esta llingua coles variedaes más occidentales del dominiu llingüísticu astur. Suelen considerase pallabres d'orixe gallegu dalgunes como cachelos, chombada, falcatrúa o quimada.

Los galicismos (pallabres tomaes del francés) y occitanismos apaecen bien ceo, lo que paez ñiciar que los contautos con xente d'alluendi los Pirineos fueren frecuentes, non namás al traviés del camín de Santiago, sinón, tamién per vía marítima. Munches d'estes pallabres pertenecen n'efeutu al léxicu marín, anque na mayoría de los galicismos llegaren al asturianu per vía direuta, n'otros casos pasaren enantes pel castellanu.

Ente los galicismos podemos amentar sable, malvís, arranchar, chalana, coñá, espáis, foina, galipote, llixeru, malvís, mesón, pote, somier, tolete, vagamar, xaqueta, xamán, xalé, xarré, xofer, xira, monxur, arxán, bixú, madama, búgare o bugre < bugle 'bueyucu' < buculus.

Del occitanu vienen pallabres como hostal, parrocha o tolla.

Escritura

Dende los primeros testos, l'asturianu emplega l'alfabetu llatín. En 1981, l'Academia de la Llingua Asturiana editó unes normes ortográfiques que, con escases esceiciones, son usaes pola práutica totalidá de los escritores n'asturianu.

Orde alfabéticu y valor de los grafemes

(La trescripción faise d'alcuerdu coles normes del Alfabetu Fonéticu Internacional).

Mayúscula ABCDEFGHILMNÑOPQRSTUVXYZ
Minúscula abcdefghilmnñopqrstuvxyz
Nome abecedeeefeguehacheieleemeeneeñeopecuerreeseteuuvexeyezeda
Fonema abθ / kdefg-ilmnɲopkɾ/rstubʃʝθ

Dígrafos

Dellos fonemes represéntense con un dígrafu (pareya de lletres):

Mayúscula CHGU+ E ILLQU + E IRR (ente vocales)
Minúscula chgu + e illqu + e irr (ente vocales)
Nome che-ellecuerre doble
Fonema t͡ʃgʎ~ʝkr

Grafíes dialeutales

  • El dígrafu ḷḷ (ḷḷ vaqueira) emplégase pa representar dellos sones consideraos variedaes del fonema /ʎ/, principalmente n'asturianu occidental (ḷḷingua).
  • EL dígrafu ts emplégase pa representar el soníu [t͡s] (nun cal confundilu col anterior), qu'apaez en pallabres con -ch-/-it- nel restu del dominiu, nos conceyos de Quirós y Teberga (otso, cutsu).
  • El dígrafu yy emplégase pa representar el soníu [kʸ], en zones de les Brañes occidentales, que se correspuende pero un llau a la -y- del restu del dominiu (o -ch-), y per otru, a ll-/ḷḷ-/ch- inicial (muyyer, fiyyu; yyegar).
  • El grafema ḥ (hache aspirada) representa'l fonema /h/, especialmente nes fasteres del asturianu oriental onde s'aspira la f- llatina: (ḥaba) Tamién apaez en dalgunes pallabres como guaḥe o ḥispiar y pue emplegase en dellos emprestos del castellanu.

Como los grafemes ḥ y ḷḷ nun apaecen nos más de los tipos de lletra emplegaos davezu tanto nos ordenadores como nes publicaciones gráfiques, suelen camudase por h. y l.l .

Otros grafemes

Pa reproducir sones de llingües daes, principalmente del español y del inglés, delles vegaes empléguense les lletres j (jota), k (ka) y w (uve doble), anque nun formen parte propiamente del alfabetu asturianu. Ex: Jalisco, Kuwait.

Otres normes

Amás, l'asturianu de Miranda de l Douro cuenta con una normativa propia venceyada a la portuguesa.

Signos ortográficos

L'asturianu emplega los signos ortográficos que vienen darréu:

  • L'acentu agudu ( ´ ) enriba una vocal ñicia en dellos casos la sílaba tónica (ex. daqué , llambión, escocés, móvil, pláganu). Tamién s'emplega dacuando pa estremar monosílabos homónimos : pá (sustantivu = padre) / pa (preposición).
  • L'apóstrofu ( ' ) ente dos lletres ñicia que perdióse un son ente elles: abri'l coche (en cuenta de *abri el coche).
  • La diéresis ( ¨ ) ponse enriba la vocal u cuando fai falta lleela nes secuencies güe, güi: güelu, llingüística.
  • El guión curtiu ( - ) emplégase delantre'l pronome personal -y (contesta-y), nes pallabres compuestes (político-relixosu) y en dellos casos más.
  • El guión llargu ( — ) úsase principalmente na trescripción de testos dialogaos pa ñiciar que toma la pallabra un personaxe:
    — ¿Qué hora ye?
    — Les dos y cuartu.
  • Los signos d'entruga ¿ y ? allúguense al entamu y a la fin d'una fras interrogativa direuta (¿Qué hora ye?).
  • Los signos d'esclamación ¡ y ! allúgense al entamu y al cabu d'una fras esclamativa (¡Qué grande ye!).
  • La coma ( , ).
  • El puntu ( . )
  • El puntu y coma ( ; ).
  • Los dos puntos ( : ).
  • Los puntos suspensivos ( … ).
  • El paréntesis ( ).
  • Les comines ( “” o «» ).

Sistema educativu

Desarrollu de la escolarización n'asturianu ente 1994 y 2019.
Datos escolarización n'asturianu en Secundaria y Bachilleratu ente 2013 y 2019.

La Llei d'Usu y Promoción del Asturianu diz que los neños con edaes ente los 6 y los 16 años han tener la posibilidá d'estudiar l'asturianu nel collexu como asignatura voluntaria, anque nun se considera en tolos centros. Ye optativu col francés y l'alemán como segunda llingua d'enseñu nel bachilleratu.

En Miranda de l Douro ye tamién llingua optativa. Non asina en Lleón.

Aconceyamientos y comuñes

L'Academia de la Llingua Asturiana fundóse en 1980, col rixu de recobrar l'antigua institución que yá proyeutare Xovellanos nel sieglu XVIII.

L'Aconceyamientu de Xuristes pol Asturianu fundóse en 2006, cola xida d'allendar, curiar ya escucar del cumplir de les lleis asturianes ya españoles, avenencies ya tratos internacionales roblaos pol Estáu, qu'afiten derechos llingüisticos palos asturianofalantes.

Dellos escritores n'asturianu

Anque'l primer testu n'asturianu data del sieglu X Nodicia de Kesos y el primer testu llegal ye'l Fueru d'Avilés, del sieglu XII, nun ye sinón dellos sieglos depués cuando se tien anuncia del primer facer na lliteratura escrito. El primer autor d'un testu lliterariu n'asturianu ye del sieglu XVII.

Códigos ISO

ISO 639-1: Nun tien

ISO 639-2: ast

Referencies

  1. ↑ El art. 1 de la Llei de Promoción y Usu del Asturianu dispón: "El bable/asturianu, como llingua tradicional d'Asturies, gociará de proteición. El Principáu d'Asturies promoverá'l so usu, difusión ya enseñu"
  2. ↑ http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/gramatica_llingua.pdf
  3. ↑ http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/
  4. ↑ http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/normes.pdf
  5. ↑ «Los ciudadanos podrán usar el bable en sus relaciones con la Administración asturiana» (castellán). El País (8 de marzu de 2010). Consultáu'l 4 de setiembre de 2019.
  6. ↑ X. Lluis G. Árias. 1974. El habla de Teberga, sincronía y diacronía en Archivum nᵘ XXIV. pgs. 5-330. Ed. Universidad de Oviedo
  7. ↑ “El habla de la Cabrera Alta". María Concepción Casado Lobato. Llibrería llingüística ALLA. Uvieu 2002.
  8. ↑ Sin embargo l'ALLA encamienta cernada en cuenta de la variedá más correuta d'acordies col desendolcu n'asturianu.
  9. ↑ tenrá ye usau por Marirreguera, pero tamién xunta ternás, verná, porné, en "Diálogu", terná, verná en "Ensalmador", verné en "H&Ll", terné, porná en "D&E",etc.
  10. ↑ a la soma d'un árbole. tienes fueyes d'ámbare. tan fechos de ñácare. Pin de Pría La fonte'l cai en Lletres asturianes 12. Ed. ALLA. Uviéu 1982
  11. ↑ y dixoi con voz d'ánxele -Bienvenida siás tú. La que nacisti mártile y vienes a ista cueva: bienvenida, mió vírxene. Pin de Pría La fonte'l cai en Lletres asturianes 13. Ed. ALLA. Uviéu 1982
  12. ↑ L'ALLA paez nun guardar conciencia d'esti trazu cuando encamienta l'usu de resultaos estremaos. Asina, alxófar y cárcel en cuenta d'alxófare/alxófre y cárcele. A la escontra fréxole, mármole y ámbare en cuenta de fréxol, mármol y ámbar. Y entá nacre, azucre, acibre y almibre frente a nacar/nácare, azúcar/azúcare, acíbar/acíbare y almíbar/almíbare.
  13. ↑ "El habla de Cabreira alta" Px. 68. Mª Concepción Casado Lobato. Ed. Librería llingüística. Ed. ALLA. Uviéu 2002.
  14. ↑ sicasí, pa G. Árias sufixos -alu, -aru, -anu son toos continuadores del llatín -ULUS: "Continuadores del sufixu átonu -ŬLUS" X. LL. García Árias. Lletres asturianes 103. Ed. ALLA. Uviéu 2010.
  15. ↑ Tampoco ye esti un trazu normativizáu. Asina encamiéntase enllace frente a desenlláz, envás frente a trevase cruz y condúz frente a duce, etc.
  16. ↑ "Aspeutos evolutivos del vocalismu nel dominiu astur" X. LL. García Árias. Lletres asturianes 82. Ed. ALLA. Uviéu 2003.
  17. ↑ "Un reblaguín na normativización del Asturianu" Ramón d'Andrés. Lletres asturianes 18. Ed. ALLA. Uviéu.
  18. ↑ Xosé Ll. G. Arias "Contribución a la gramática histórica de la lengua asturiana y a la caracterización etimológica de su léxico" px. 119, Universidá d'Uviéu. 1988
  19. ↑ Xoxé Ll. G. Árias ¿"Las Marmas"? de Siero y otras cuestiones toponímicas y documentales. Archivum nu. 27-28.
  20. ↑ El cuelmu RL ye inseguru dafechu y tamién puede resolvese con metátesis. Asina conséñase tamién pelra, bulra, palra, Calros, etc.
  21. ↑ envolubrada nuna orlla d'entellazaos vexetales y animales fabulosos. Pablo Suárez García torna a l'asturianu de 'Tirant lo Blanc'. ALLA. 2012
  22. ↑ Xoxé Ll. G. Árias "Gramática histórica de la lengua asturiana: fonética, fonología e introducción a la morfosintaxis histórica", px. 210. ALLA, 2003.
  23. ↑ Ye trazu nun normativizáu. Inda que nun entamu l'ALLA encamentó l'usu de les formes millagru y pelligru (Adulces. Coleción Escolín nu. 4 px. 131), anguaño y a desemeyu de pallabra, ya nun apaecen conseñaes nel DALLA.

Enllaces esternos


Llingües romániques
Sardorrománicu Sardu
Iberorrománicu Galaicoportugués (Portugués • Gallegu • Gallegoasturianu • Fala de Xálima) • Asturlleonés (Asturianu • Lleonés • Mirandés • Estremeñu • Cántabru) • Castellanu • Navarroaragonés (Navarru • Aragonés)
Occitanorrománicu Gascón • Llinguadocianu • Provenzal • Catalán-valencianu-balear (Balear • Catalán • Valencianu)
Galorrománicu Llingües d'Oïl (Borbonés • Francés • Galó • Normandu • Picardu • Pictavín-santonxés • Franc-Comtois • Valón)
Galoitalianu Piamontés • Lombardu • Ligur • Emiliano-Romañol • Vénetu
Retorrománicu Romanche • Friulanu • Ladín
Italorrománicu Italianu • Corsu • Napolitanu • Sicilianu
Balcanorrománicu Dálmata • Rumanu • Macedorrumanu • Istriorrumanu • Meglenorrumanu
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.