Mixteco 'el to'un savi o dà'àn davì [el toʔũ saβi] [ðãʔã ðaβi]
Faláu en	Méxicu
Rexón	Oaxaca, Puebla, Guerrero.
Falantes	471 710
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Llingües otomangueanas  Otomangueanas orientales   Mixtecanoamuzgas    Mixtecanas     Llingües mixteques
Estatus oficial
Oficial en	En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[1]
Reguláu por	Academia de la Llingua Mixteca - Inali
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3
Llingües mixteques y llingües vecines d'otros grupos otomangues.

Les llingües mixteques son un conxuntu de variedaes llingüístiques de filiación otomangueana orixinaries de La Mixteca, una rexón d'aproximao cuarenta mil quilómetros cuadraos alcontrada nel sur de Méxicu. Nel añu 2000, los falantes de les llingües mixteques constituyeron la cuarta comunidá llingüística indíxena pol so númberu de falantes en Méxicu, con un total de 446 236 individuos mayores de cinco años.^[2] Por cuenta de los procesos históricos y a les condiciones de probeza en La Mixteca, los movimientos migratorios de los mixtecos dieron llugar a qu'esta llingua atope presente en toles entidaes federatives de Méxicu —principalmente nel estáu de Méxicu y el Distritu Federal— ya inclusive n'Estaos Xuníos, onde les nueves xeneraciones suelen ser billingües, pero de mixteco ya inglés.^{[ensin referencies]}

Fonolóxicamente, les llingües mixteques carauterizar por un fuerte enclín nasal de la que da cuenta'l gran númberu de fonemes nasales y prenasalizados del so repertoriu fonolóxicu. Como'l restu de les llingües otomangues, les fales mixteques son tonales, pero hai demasiada variación nel númberu de tonemas y les sos combinaciones posibles. Les llingües mixteques son llingües altamente analítiques. A diferencia del español y otres llingües indoeuropees, en mixteco los morfemes suelen tener una sola forma, ensin declinaciones de xéneru, númberu o casu. Identificóse siquier tres tipos de sistemes pronominales dientro d'esta agrupación llingüística, el primeru cuenta con pronomes honoríficos pa primer y segunda persona, el segundu tien pronomes qu'estremen el númberu en primer y segunda persona, y el tercer tipu ye mestu, con carauterístiques de los otros dos. En tolos casos, empléguense pronomes incluyentes y escluyentes pa la primer persona plural, y un complicáu sistema de pronomes pa tercer persona. La estructura típica de les oraciones en mixteco ye verbu suxetu oxetu.

El conxuntu de les fales mixteques inscríbese dientro del brazu oriental de la familia otomangueana, una de les más antigües de Mesoamérica. Xunto coles llingües cuicatecas y les llingües triquis constitúi'l grupu mixtecano, que tien nel amuzgo al so pariente llingüísticu más cercanu. El númberu de variedaes de les llingües mixteques varia acordies cola fonte consultada. SIL International considera 52;^[3] l'Institutu Nacional de Llingües Indíxenes de Méxicu (Inali) contempla 81;^[4] ente que Josserand clasificó toa esa diversidá en cinco grandes rexones dialeutales.^[5] Esto xeneró un gran discutiniu ente especialistes y falantes sobre la naturaleza de les fales mixteques. Pa unos, tratar d'idiomes independientes ente sigo; pa otros, toles variedaes constitúin verdaderamente una sola llingua.

El númberu de falantes de cada variedá llingüística ye bien variable. Diez d'elles son clasificaes por Unesco como llingües amenaciaes o severamente amenaciaes, pos son falaes per dellos cientos de persones y atópense en peligru inminente de desapaición por cuenta de la sustitución llingüística.^[6] Otres atópense brengoses y el so númberu de falantes va n'aumentu. En tiempos recién, surdió un movimientu de recuperación del mixteco como llingua lliteraria nel que participen autores qu'escriben en diverses variedaes de la llingua. Amás ye importante señalar que'l mixteco ye una de les llingües nacionales de Méxicu, y como tal, el so usu ye oficial poles instancies del Estáu. En correspondencia con esto, la Constitución mexicana foi traducida, y cúntase con llibros de testu gratuitos pa la enseñanza básica en delles de les variedaes mixteques. Per otru llau, los falantes y especialistes crearon l'Academia de la Llingua Mixteca, que ye una asociación civil que busca promover l'usu y conocencia de les fales mixteques.

Nome

El glotónimo mixteco ye la castellanización de la pallabra d'orixe náhuatl mixtécatl, que significa 'habitante del país de les nubes'.^[7] Esta pallabra ye la traducción averada en náhuatl del nome que se daben a sigo mesmos los mixtecos na dómina colonial, esto ye, ñuu dzahui, que se traduz como 'pueblu de l'agua', 'país de l'agua' o 'nación del dios de l'agua'. Los falantes de mixteco llamen a la so llingua con dalgún de los diversos cognaos en caúna de les variedaes pal conceutu 'pallabra de l'agua' o 'llingua de l'agua'. En mixteco clásicu, esti nome yera dzaha dzahui, ente que nes llingües mixteques contemporánees el nome más estendíu ye tuhun savi.^[8]

Distribución xeográfica

El territoriu tradicional de los falantes de les llingües mixteques ye la rexón Mixteca, que s'atopa nel centru sur de Méxicu. La Mixteca atópase estremada ente los estaos de Puebla, Guerrero y Oaxaca. Nesti postreru concéntrase la mayor parte de los falantes de mixteco y el mayor númberu de variedaes d'esta macrollingua.^[9] En La Mixteca tamién conviven comunidaes falantes de triqui, amuzgo, tlapaneco, náhuatl y cuicatecu.^[10] La penetración del español en La Mixteca ye bien avanzada pero non uniforme. Hai comunidaes onde la fala mixteca foi abandonada por completu, ente que n'otres esiste un altu grau de billingüismu. El númberu d'usuarios monollingües varia acordies con cada llocalidá.^[11]

La migración llevó a los falantes de les llingües mixteques a establecese en sitios bien distantes de los sos llugares d'orixe. Por ello, hai importantes comunidaes de falantes de llingües mixteques nos Valles Centrales d'Oaxaca, les zones metropolitanes de Puebla, Tehuacán y la ciudá de Méxicu. En tiempos recién, los destinos principales de los mixtecos treslladáronse más al norte, y constitúin una población importante nos estaos de Sinaloa, Baxa California y Baxa California Sur, según en California y Nueva York, yá en territoriu estauxunidense.^[12] Les nueves xeneraciones nacíes fuera de la Mixteca siguen calteniendo la llingua.^[13]

Persones de 5 años y más que falen llingües mixteques en Méxicu[14] Por entidá federativa
Aguascalientes	53	Baxa California	14 184	Baxa California Sur	2 137	Campeche	167
Coahuila	62	Colima	365	Chiapas	216	Chihuahua	620
Distritu Federal	16 337	Durango	39	Guanajuato	228	Guerrero	103 152
Hidalgo	235	Jalisco	1 486	Méxicu	27 314	Michoacán	723
Morelos	3 867	Nayarit	108	Nuevo León	444	Oaxaca	245 755
Puebla	8 259	Querétaro	104	Quintana Roo	266	San Luis Potosí	130
Sinaloa	13 895	Sonora	1 684	Tabasco	298	Tamaulipas	204
Tlaxcala	136	Veracruz	3 629	Yucatán	92	Zacatecas	47
Fonte: Inegi (2000): XII Censu de Población y Vivienda.

Clasificación llingüística

Manuscritu sobre l'idioma con confesiones del sieglu XVI, autor desconocíu.

Les llingües mixteques comparten numberoses traces con otros idiomes del área llingüística mesoamericana. Estes carauterístiques particulares fueron plantegaes por Campbell, Kaufman y Smith-Stark nun artículu de 1986. Ente otres coses pueden citase los sistemes de numberación con base vigesimal, la inclusión de la vocal zarrada central non arrondada ([ɨ]),^[15] l'ausencia del verbu nel final de la oración^[16] y dellos calcos semánticos.^[17]

En 1867, Manuel Orozco y Berra propunxo qu'esistíen semeyances ente'l mixteco y el zapoteco y arrexuntar na familia "mixteco-zapoteca", xunto col chochu y el amuzgo.^[18] Otros autores atoparon dempués semeyances ente estos dos llingües y otres que se falen en Oaxaca y Puebla como'l mazateco, cuicatecu, popoloca.^[19] En 1929, Edward Sapir incluyó nuna acorica familia a les llingües del grupu oaxaqueño coles llingües otopameanes. Deber a Lyle Campbell la organización de los grupos de la familia otomangueana, incluyendo un grupu mixtecano coles llingües mixteques, triquis y cuicatecas. Nos años socesivos fueron Kathryn Josserand y Terrence Kaufman quien reforzaron l'argumentu en favor de l'agrupación propuesta por Campbell.^[20]

Dientro de la familia otomangue, les llingües mixteques tán hermaniaes con otros idiomes y formen el grupu mixtecano. Amás de la macrollingua mixteca, nél inclúyese a les llingües triquis y al cuicatecu. Toes estes llingües deriven d'una protollingua llamada protomixtecano.^[21] La organización interna de la familia otomangue ye aldericada polos especialistes. Kaufman propunxo que'l grupu mixtecano podría formar parte d'un grupu otomangueano oriental coles llingües zapotecanas, popolocanas y l'idioma amuzgo.^[22] Per otra parte, dellos autores inclúin el amuzgo. Dellos autores propunxeron amás la inclusión d'esta última llingua nel grupu mixtecano.

Evolución fonolóxica de les llingües mixteques

Fonoloxía

La llingua mixteca ye la más falada de les llingües mixtecanas, de la familia otomangue. En realidá tratar d'un complexu de dialeutos y llingües rexonales qu'en munchos casos son inintelixibles ente sigo. Esta situación esistió por dellos sieglos. Dalgunos de los cronistes de la conquista y posteriores indicaron que les variedaes del mixteco pasaben de la docena. Na actualidá, el gobiernu de Méxicu reconoz más de 60 llingües mixteques partíes en distintos nichos xeográficos.^[31]

Los esfuercios por estandarizar la escritura y el léxicu de los mixtecos, llevaos a cabu pola Academia de la Llingua Mixteca nun rindieron frutos abondos.

Escritura

Les primeres muestres de la escritura mixteca vienen de la rexón Ñuiñe. Dintel de Cerro de las Minas, periodu Clásicu. Coleición del MNA.

Na actualidá l'alfabetu emplegáu pa la escritura de la llingua mixteca ye'l llatín, anque con delles diferencies respeuto al que s'emplega n'español. Cabo recordar que dellos pueblos mesoamericanos desenvolvieron sistemes d'escritura propiu. Los mixtecos cuntaron con un sistema d'escritura pictográficu, anque tamién tenía dellos símbolos complexos pa conceutos astractos como los numberales, el signu d'añu y otros similares. L'orixe de la escritura mixteca ta amestáu al surdimientu de los primeros centros urbanos de la Mixteca Alta a la fin del Preclásicu: Huamelulpan y Yucuita.^[32] La escritura mixteca viose altamente influyida pola qu'emplegaben los zapotecos nos valles centrales d'Oaxaca. Munches muestres d'escritura mixteca mientres esa etapa atópase en cercos y otres obres d'arte procedente de la Mixteca Baxa, onde florió la cultura ñuiñe.^[33]

Exemplu de la escritura mixteca na dómina precolombina. Llámina 37 del Códiz Yuta Tnoho, en que narra'l mitu del orixe míticu de los mixtecos.

La tradición de la escritura mixteca del Posclásico empezó alredero del añu 1000 y perduró hasta'l sieglu XVI.^[34] Empezar a desenvolver na rexón d'Oaxaca y Puebla ya influyó nes tradiciones d'escritura de toa Mesoamérica, notablemente nel sistema d'escritura mexica.^[35] La escritura taba presente en toa clase d'oxetos de luxu, dende la talla en güesu hasta la orfebrería. Sicasí, ente les numberoses muestres d'escritura mixteca precolombina que llegaron hasta'l presente, destaquen los códices. Estos yeren oxetos bien apreciaos pol pueblu mixteco, sicasí, al sobrevenir la Conquista de La Mixteca, munchos d'esos códices fueron destruyíos por considerar se oxetos que contravenían la fe cristiana. Los códices Yuta Tnoho, Tonindeye, Añute y Ndisi Nuu caltiénense fora de Méxicu. Un códiz más de la dómina precolombina subsiste en dos fragmentos, ye'l Códiz Iya Nacuáa: el fragmentu Becker atopar nel Muséu d'Etnoloxía de Viena (Austria), y el fragmentu Colombín reposa na Biblioteca del Muséu Nacional d'Antropoloxía (Ciudá de Méxicu).

Dempués de la Conquista, en La Mixteca siguió emplegándose la escritura precolombino nos documentos escritos. Códiz de Yanhuitlán, lam. 19.

Detalle del códiz Mixteco Postcortesiano Non. 36, procedente de la rexón de San Pedro Atoyac, na Mixteca Baxa d'Oaxaca. Foi realizáu nel sieglu XVI, momentu nel que s'empezaron a escribir los primeros testos en mixteco faciendo usu del alfabetu llatín. Reparar trés gloses sobre glifos toponímicos: Dodoyaa ('Peña de les Águiles'), Itnodiyuchi ('Cuesta de los Cuchiellos') y Yoçotayu ('Llanu del Ixtle').

Los misioneros qu'entamaron la evanxelización de la Mixteca propunxéronse aprender la llingua de los nativos, y producieron delles artes de la llingua mixteca, similares a la Gramática de Nebrija. Dende aquellos tiempos intentóse trescribir al alfabetu llatín l'idioma dzaha dzavui, y esa norma caltúvose más o menos hasta la década de 1990, cuando l'Academia de la Llingua Mixteca adoptó una norma distinta pa la representación gráfica de los fonemes. Esta norma presenta delles diferencies cola emplegada polos misioneros y l'Institutu Llingüísticu de Branu nos sos trabayos de la década de 1970:

• La oclusiva glotal, o (según l'analís) la traza distintiva d'una vocal glotalizada) yera representáu pola grafía "h" nos escritos antiguos y dellos otros alfabetos. L'Academia emplega'l apóstrofu (en realidá, xeneralmente una barra vertical superior o daqué similar) '. Por casu: vehe versus ve'y 'casa'.
• La vocal central zarrada foi representada polos misioneros como y. El ILV y l'Academia representar con ɨ. Por casu: ýyn versus ɨɨn = 'unu'.
• Los tonos nun apaecen nos escritos de los misioneros. El ILV representar en dellos trabayos (xeneralmente con acentu agudu pa tonu altu y macrón pa tonu mediu, dexando tonu baxu (bien común) ensin diacríticu. La norma adoptada pola Academia representa'l tonu baxu sorrayando les vocales. Por casu, cuu versus ku̱o = 'ser'.
• Nel exemplu anterior tamién puede reparase que'l fonema /k/ yera representáu acordies cola ortografía española (con "c" y "qu") n'alfabetos propuestos según les polítiques de gobiernos anteriores. L'Academia propón adoptar la única grafía "k".

Gramática y sintaxis

Influencia del mixteco nel español

En contra de lo qu'asocedió con otres llingües, especialmente'l taíno nes Antilles, y el náhuatl en tou Méxicu, el mixteco nun apurrió demasiaos neoloxismos al idioma español. La llista de mixtequismos ye curtia, y el so espardimientu ye más bien acutada a la rexón tradicional de la fala mixteca. Quiciabes l'aportación más significativa sía nel campu de los topónimos, sobremanera nel estáu d'Oaxaca, onde numberoses comunidaes caltienen el so nome en mixteco como única denominación. Tal ye'l casu de San Juan Ñumí, San Bartolo Yucuañe, Santa Cruz Itundujia y munches más, alcontraes nel poniente d'esi estáu. En Puebla y en Guerrero, la toponimia mixteca foi sustituyida por nomes nahuas o castellanos, como Yucu Yuxin (Cuetu de la Xoya), en Puebla, que camudó'l so nome por Gabino Barreda. L'únicu topónimu mixteco que sobrevivió en Puebla ye'l del ríu Tizaac, que yera orixinalmente en castellanu ríu Tizaa. Vien de la pallabra mixteca "tisa'a", que quier dicir "ríu encenizado". Anguaño, los mixtecos yá nun lu llamen asina al ríu, pero usen el nome pa la ciudá de Acatlán de Osorio, llamada nunes variantes "Tisa'a" y n'otres "Tesa'a".

Otra buelga del mixteco na fala española del sur de Méxicu ye la que s'atopa na fonoloxía. Los mixtecos, falantes nativos d'esta llingua o del español, suelen pronunciar les pallabres que terminen en vocal glotalizándolas (esto significa, que cierren el pasu del aire coles cuerdes vocales, cortando de tayo'l soníu). Amás, suel presentar un tracamundiu ente ciertos fonemes, claramente sustitúin [t] por [d] (anque esti últimu fonema esiste en mixteco ye menos frecuente na llingua de l'agua que nel español), confunden [b] con [v], estremen [j] de [y], o tienen dificultaes p'articular el fonema vibrante palatal múltiple [rr], que suel ser articuláu como simple. Otra traza bien carauterística del español faláu polos mixtecos ye la tonalización. Yá que el mixteco ye una llingua tonal, con frecuencia son treslladaes les combinaciones tonales carauterístiques d'esa llingua al falar en castellán, alzando al tonu alto la sílaba tónica de la pallabra española. En concencia, la tonalización escarez nesi casu de valor fonémico.

Lliteratura en llingua mixteca

Antes de la conquista española, asocedida na segunda década del sieglu XVI, los indíxenes mesoamericanos cultivaben dellos xéneros lliterarios. Les composiciones yeren tresmitíes de manera oral, per mediu d'instituciones onde una élite adquiría la conocencia tanta de la lliteratura como d'otres cañes de l'actividá intelectual. Cuando'l españoles peracabaron la conquista, tuvo llugar una tarrecible destrucción d'estes instituciones, lo que dexó como resultáu que bona parte de la tradición oral indíxena fuera escaecida pa siempres. La mayor parte de los códices onde se rexistraben los sucesos históricos o la conocencia míticu del mundu fueron destruyíos, y los pocos que se caltuvieron fueron alloñaos de los pueblos que los crearon. D'esta suerte, sobrevivieron cuatro códices mixtecos prehispánicos, onde se rellaten les fazañes béliques del señor Ocho Venado. D'éstos, trés reposen en coleiciones de museos, biblioteques y universidaes europees (ver Códiz Nuttall). Hasta hai apenes unes cuantes décades, la forma en que se lleíen estes pintures foi descifrada, gracies al notable trabayu d'Alfonso Caso, pero los mixtecos perdieron la conocencia sobre les regles de la so ancestral métodu d'escritura y llectura.

A pesar de lo anterior, los misioneros d'Indies d'aquellos años dar al llabor de alfabetizar a los indíxenes (especialmente a los nobles). Fora polos mesmos misioneros, o bien, por obra de los indios llatinizaos, dalgunes de les obres de la lliteratura indíxena prehispánica pudieron pervivir hasta los nuesos díes. Nos cinco sieglos posteriores a la Conquista, la lliteratura de los mixtecos foi amenorgada al ámbitu de lo popular. Acomuñada a creaciones musicales, o a la celebración de ciertos ritos, la lliteratura popular mixteca sobrevivió de la mesma en que lo fixo mientres milenios: per mediu de la tresmisión oral.

Nun foi sinón hasta la década de 1990 cuando en Méxicu tuvo llugar una nueva puxanza de les lliteratures indíxenes. La vanguardia, ensin dulda, yeren los zapotecos del ismu de Tehuantepec, qu'escribíen na so llingua a lo menos dende la segunda metá del sieglu XIX. A imitación del gran movimientu cultural indíxena de los juchitecos de los años ochenta, munchos pueblos indios reivindicaron la so llingua como llingua lliteraria. En 1993 foi instituyida l'Asociación d'Escritores en Llingües Indíxenes, y trés años más tarde, la Casa del Escritor en Llingua Indíxena. Coles mesmes, foi instituyíu'l Premiu Nezahualcóyotl de Lliteratura en Llingües Indíxenes, p'aguiyar la creación n'idiomes indoamericanos.

Na Mixteca, el resurdimientu lliterariu foi encabezáu polos pueblos de la Mixteca Alta, como la Heroica Ciudá de Tlaxiaco y Juxtlahuaca. La primer ciudá foi'l trubiecu de dos notables escritores, como Raúl Gatica, que publicó'l llibru Asaltu a la pallabra, una compilación de poetes mixtecos; y Juan de Dios Ortiz Cruz, quien amás d'arrexuntar les composiciones llíriques de la rexón realizó notables composiciones, como Yunu Yukuninu (Árbol, Cuetu de Yucuninu), musicalizada por Lila Downs. Esta postrera ye una de les figures de la música mixteca contemporánea más emblemática. Grabó dellos discos nos cualos suel incluyir dalguna composición en llingua mixteca, qu'aprendió de la so madre.

Significáu d'un bellu cantar mixteca

Samani, samani, samani nin.
Samani, samani, samani iú
Ita nuyahui nacuyu mbaa.
Ita sanuni sacuyu lu

Ciñu, ciñu, ciñu equí
ciñu, ciñu, ciñu ellí
Flores del maguey pa los campadres
flores del maíz pa los otros

Orixe y significáu de samani: Mixteco y significa "ciñu"

Ver tamién

• Mixteco
• Llingües de Méxicu
• Llingües otomangueanas

Notes

Bibliografía

• (1977): Mixteco de Santa María Peñoles, Oaxaca. El Colexu de Méxicu. Méxicu.
• Academia de la Llingua Mixteca (2007) Bases pa la escritura de la to'un savi. Oaxaca de Juárez: Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes-Secretaría de Cultura del Gobiernu d'Oaxaca.
• Alexander, María Ruth (1980) Gramática mixteca de Atatlahuca/ Gramatica yuhu sasáu hee cahan nayuu San Esteban Atatlahuca.. Tlalpan: Institutu Llingüísticu de Verano. Consultáu'l 9 de xineru de 2016.
• Anguiano, María Eugenia (1993), "La migración d'indíxenes mixtecos, movilidá poblacional y preservación d'identidaes en DEAMOS, (6).
• Beaty de Farris, Kathryn (2004) Diccionariu básicu del mixteco de Yosondúa, 2a., Tlalpan: Institutu Llingüísticu de Verano. ISBN 968-31-0320-0. Consultáu'l 31 d'avientu de 2015.
• Bellwood, Peter S. (2005), The first farmers: the origins of agricultural societies, Wiley-Blackwell, *

Benton, Joseph P. (1999), "How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies for indigenous languages in Mexico", correxíu en payares de 1999, nel sitiu n'internet de SIL International.

• Bradley, C. Henry (1970): A linguistic sketch of Jicaltepec Mixtec. Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma.
• «El protomixteco y les sos descendientes». Añales d'Antropoloxía 19 (2):  páxs. 279-343. 1982. 
• Bradley, C. y Barbara E. Hollenbach, ed. (1988-1992): Studies in the syntax of Mixtecan languages. Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington. Dallas.
• Daly, John P. (1973): A generative syntax of Peñoles Mixtec. Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma. ISBN: n/a *

Dyk, Anne; Stoudt, Betty (1973) Vocabulariu mixteco de San Miguel el Grande. Tlalpan: Institutu Llingüísticu de Verano. Consultáu'l 10 de xineru de 2016.

• . Los pronomes honoríficos del mixteco: reflexu de la hestoria social del pueblu mixteco (2002). Consultáu'l 5 de payares de 2015.
• Erickson de Hollenbach, Elena (2013) Gramática del mixteco de Madalena Peñascu (Sa'an ñuu savi). Versión electrónica. Tlalpan: Institutu Llingüísticu de Verano. ISBN 978-607-9164-09-6. Consultáu'l 31 d'avientu de 2015.
• Ferguson de Williams, Judith (2007) Gramática popular del mixteco del conceyu de Tezoatlán, San Andrés Yutatío, Oaxaca. Tlalpan: Institutu Llingüísticu de Verano. ISBN 968-31-0323-5. Consultáu'l 9 de xineru de 2016.
• García, John (2015) Guía pal aprendizaxe del idioma da'an davi (mixteco poblano). Consultáu'l 9 de xineru de 2016.
• Gómez, Noemí (2002), "Un caminar que nun llegó al so destín. Los mixtecos sobre les víes", en Sinéctica (19): 107-120, Institutu d'Estudios Cimeros d'Occidente, Guadalajara.
• Hills, Robert A. (1990) «A syntactic sketch of Ayutla Mixtec», Studies in the syntax of Mixtecan languages 2 (n'inglés). Arlington: The Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington, páx. 1-260. ISBN 0-88312-108-5.
• Hollenbach F, Fernando y Elena Erickson de Hollenbach (s/f): "Los númberos del mixteco antiguu: Mixteco de Madalena Peñascu", nel sitiu n'internet del ILV, consultáu'l 14 de xunu de 2010.
• Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (2000) XII Censu de Población y Vivienda. Aguascalientes: Inegi.
• «Catálogu de Llingües Indíxenes Nacionales». Diariu Oficial de la Federación:  p. 30. 14 de xineru de 2008. http://www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completu.pdf. Consultáu'l 11 d'ochobre de 2015. 
• Jansen, Maarten; Pérez Jiménez, Gabina Aurora (2009) La llingua señorial de Ñuu Dzaui. Cultura lliteraria de los antiguos reinos y tresformamientu colonial. Oaxaca de Juárez: Colexu Cimeru pa la Educación Integral Intercultural d'Oaxaca.
• Josserand, Kathryn; Jansen, Maarten; Romero, María de los Ángeles (1984) Mixtec dialeutology: inferences of Linguistics and Ethnohistory (n'inglés). Nashville: Vanderbilt University Publications of Anthropology, páx. 141-163.
• Longacre, R. (1957): Proto-Mixtecan, Indiana University Research Center in Anthropology, Folclor, and Linguistics.
• Ndusu el to'un savi: abecedariu mixteco. 2003. http://fiob.org/2003/07/ndusu-tuun-savi-abecedariu-mixteco/. Consultáu'l 27 d'abril de 2016. 
• Macaulay, Monica Ann (1996) A grammar of Chalcatongo Mixtec. Berkeley: University of California Press. ISBN 0520098072.
• Montemayor, Carlos; otros autor1=Montemayor (2007) Diccionariu del náhuatl nel español de Méxicu. Ciudá de Méxicu: Gobiernu del Distritu Federal-Universidá Nacional Autónoma de Méxicu.
• Montiel y Aguirre, Gonzalo Mauro (s/f), "Mixtecos guerrerenses en Valle Verde, Tijuana", nel sitiu n'internet del Sistema d'Información del Edespig, Gobiernu del Estáu de Guerrero, consultáu'l 2 de xunu de 2010.
• Orozco y Berra Manuel (1864): Xeografía de les llingües y carta etnográfica de Méxicu precedíes d'un ensayu de clasificación de les mesmes llingües y d'apuntes pa les inmigraciones de les tribus, na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010.
• Pérez Jiménez, Gabina Aurora (2008) Sahìn saù. Cursu de llingua mixteca (variante de Ñuù Ndéyá). Oaxaca de Juárez: Conseyu Cimeru pa la Educación Integral Intercultural d'Oaxaca. Consultáu'l 30 d'avientu de 2015.
• Pimentel, Francisco (1874): Cuadru descriptivu y comparativu de les llingües indíxenes de Méxicu, 2 vols., na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, consultáu'l 4 de xunu de 2010.
• Reyes, Antonio de los añu=1593. Arte en llingua mixteca. Méxicu: Pedro Balli.
• Rivera Guzmán, Ángel Iván (2008) «Los oríxenes de la escritura mixteca», Mixtec writing and society. Escritura de Ñuu Dzaui. Ámsterdam: KNAW Press, páx. 109-146. ISBN 978-90-6984-544-9. Consultáu'l 5 de febreru de 2016.
• Rivera-Sánchez, Liliana (2003), "Tresformamientos comuñales y remeses socioculturales de los migrantes mixtecos poblanos", nel sitiu n'internet de la Rede Internacional de Migración y Desenvolvimientu, consultáu'l 2 de xunu de 2010.
• Rodríguez Cano, Laura (2004) «El sistema d'escritura mixteca nun documentu de la Mixteca Baxa del sieglu XVI», D'historiografía llingüística y hestoria de les llingües. Ciudá de Méxicu: Sieglu XXI, páx. 401-416. ISBN 9682325153.
• «Piedres grabaes de la Mixteca Baxa, Oaxaca». Anal d'Antropoloxía 33 (1996):  páxs. 165-205. 1996. http://www.revistas.unam.mx/index.php/antropologia/article/viewFile/23536/pdf_778. Consultáu'l 11 de xineru de 2016. 
• Shields, Janä K. (1988) «A syntactic sketch of Silacayoapan Mixteca», Studies in the syntax of Mixtecan languages (n'inglés). Dallas: The Summer Institute of Linguistics-University of Texas at Arlington, páx. 305-449. ISBN 0-88312-107-7. Consultáu'l 6 de xineru de 2016.
• «Otomanguean» (inglés). Ethnologue. Consultáu'l 11 d'ochobre de 2015.
• Small, Priscilla C. (1990) «A syntactic sketch of Coatzospan Mixtec», Studies in the syntax of Mixtecan languages 2 (n'inglés). Dallas: The Summer Institute of Linguistics - University of Texas at Arlington, páx. 261-479. ISBN 0883121085. Consultáu'l 10 de xineru de 2016.
• «UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger» (inglés) (2015). Consultáu'l 11 d'ochobre de 2015.

Enllaces esternos

• Diccionariu Español-Mixteco, nel sitiu de AULEX (Méxicu)
• Llingua mixteca en Méxicu
• Portal de la Cultura Mixteca
• Universidá Teunolóxica de la Mixteca
• Llibru de testu de la Secretaría d'Educación Pública de Méxicu en llingua mixteca del Monte de Guerrero
• Ethnologue.com. Institutu Llingüísticu de Branu (n'inglés)
• Familia Mixteca (ILV-Méxicu)
• Mixteco de Madalena Peñascu (ILV-Méxicu)
• Mixteco de Tezoatlán (ILV-Méxicu)
• Recursos disponibles en dellos variantes de mixteco

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.