Llocalidaes estremeres

Llenda al norte con Allo, Oteiza de la Solana y Larraga, al este con Miranda de Arga y Falces, al sur con Andosilla y Cárcar y al oeste con Sesma.

Clima

Lerín cunta con un clima mediterraneu continental subárido, carauterizáu por tener unos iviernos fríos y unos branos templaos, les agües son escases ya irregulares.

Los datos de la ficha meteorolóxica de Lerín, facilitaos polos Departamentos de Desenvolvimientu Rural ya Industria del Gobiernu de Navarra, en rellación a precipitaciones (años 1958-2004) y temperatures (años 1975-2004), son los siguientes:

Meses	Ene	Feb	Mar	Abr	May	Jun	Jul	Ago	Sep	Oct	Nov	Dic	Añu
Precipitación media (mm)	37,4	24,4	29,3	47,3	54,8	40,3	24,2	20,9	34,6	42,4	42,9	44,1	442,5
Díes d'agua	7	5	6	8	7	5	4	3	4	8	8	8	73
Temp. media máxima (°C)	9,4	11,8	15,1	16,6	21,1	26,0	29,2	29,6	25,3	19,4	13,4	10,0	18,9
Temperatura medio (°C)	6,2	8,1	10,6	11,9	15,9	20,1	22,9	23,3	19,8	15,0	10,0	7,0	14,2
Temp. media mínima (°C)	3,0	4,4	6,1	7,2	10,8	14,2	16,6	16,9	14,3	10,7	6,7	4,0	9,6

Edá Antigua

Posiblemente l'home habitó en Lerín dende hai miles d'años, nel so términu municipal atopáronse restos de la Edá del Bronce, según un posible xacimientu de la Edá del Fierro, y diversos asentamientos de la dómina romana, que bien probablemente fueren "villes" d'esplotación agrícola o ganadera.

Edá Media

La so castiellu, yera cabeza d'una tenencia siquier dende'l sieglu XI (1066). La villa pertenecía al rei. Sancho VII el Fuerte en 1211, concedió un fueru d'unificación de pechas, y amás, reglamentó sobre'l trabayu y prestaciones que debíen de realizar los llabradores nel Castiellu cuando fueren riquíos. Pa eses feches yá debía d'esistir un conceyu, qu'unos años dempués, en 1263, dexó al monarca'l derechu de patronatu sobre la ilesia. Mientres unos años les pechas y rentes fueron vencíes a un caballeru castellanu, Ruiz López de Abalos, pero en 1406 volvió cobrales la corona.

En 1425 Carlos III el Noble, instituyó el condáu de Lerín pa la so fía natural Juana, casada con Luis de Beaumont. La villa convertir nel centru de les posesiones beaumontesas (Sesma, Cirauqui, Eslava y Sada).

Dende'l castiellu de Lerín entamáronse llevantamientos frente a Xuan II, polo que sufrió dellos asedios ya importantes daños (1469). Mientres los reinaos de Francisco Febo y Catalina y Juan d'Albret, siguieron los llevantamientos beaumonteses, polo que se buscó la mediación pacificadora del rei de Castiella, que comprometióse a alloñar al conde rebalbu, pero pa llevar a cabu la so misión les tropes castellanes ocuparon les posesiones beaumontesas, ente elles Lerín.

El conde reconciliar cola Corona y fuéron-y devueltes les sos places (1501). Nun tardó enforma en volver a entamar los conflictos, por esti motivu Lerín foi asediado, y tomáu en 1507, incorporándose a la Corona. Como reconocencia a los pobladores qu'ayudaren a espulsar a los beaumonteses, los reis de Navarra, concediéron-y al llugar el títulu de bona villa con derechu d'asientu en Cortes, y declaró llibres a los sos habitantes.

Cola incorporación del reinu a la Corona de Castiella, restituyéronse-y al Conde toles sos posesiones. Carlos I confirmó en 1520 el privilexu del Príncipe de Viana.

A finales del sieglu XVI quedó venceyáu'l títulu de Conde de Lerín col de la casa d'Alba, na persona d'Antonio Álvarez de Toledo y Beaumont, sestu conde de Lerín pola so madre Brianda de Beaumont, y quintu duque d'Alba pol so padre Diego Álvarez de Toledo.

Edá Contemporánea

Hasta la primer metá del sieglu XIX, había na villa un conventu de capuchinos, otru de monxes concepcionistas y un hospital, que esistía dende 1567 y yera propiedá de la Cofradería de San Pedro. Coles desamortizaciones les comunidaes relixoses y l'hospital sumieron.

En 1820 Lerín foi convertíu en cabeza de partíu xudicial, pero en 1823, tres la derogación de la obra de les Cortes españoles y de los gobiernos del trieniu lliberal, perdió esa calidá.

Por cuenta de el so orografía yera especialmente aptu pa la defensa, por esti motivu sufrió les guerres del sieglu XIX. El 26 d'ochobre de 1808 foi amburáu en parte poles tropes franceses. En Lerín el guerrilleru Espoz y Mina sufrió una importante derrota. Mientres les guerres carlistes sirvió de fortaleza a los lliberales, y el pueblu sufrió daños.

Mientres la segunda metá del sieglu XIX la villa tuvo un desenvolvimientu espectacular. Nos años venti del siguiente sieglu, la villa cuntaba con un conventu de les hermanes de Santa Ana, nuevu hospital fundáu pol Conceyu en 1916, salines, talleres de maquinaria, dos molinos d'aceite y unu fariñeru, dos fábriques de chocolate, otra de veles, d'aguardiente, dos de calzáu.

Baigorri, despoblado qu'atiesta con Lerín, perteneció a la Casa d'Alba hasta l'añu 1977, añu nel que vendió los sos 27.000 robaes a los renteros.

Lerín contribuyó viviegamente al desenvolvimientu del movimientu cooperativista: en 1947 fundáronse la Cooperativa Agrícola-Caxa Rural, y el Trujal Cooperativu San Isidro, en 1956 la Bodega Cooperativa Virxe Blanca, en 1960 la Cooperativa Conservera Virxe de Gracia, en 1965 la Cooperativa del Campu Santa Bárbara.

Castiellu

La villa tuvo defendida na Edá Media por un castiellu del que nun queden muertes. Tiénense noticies de la so esistencia nel añu 1066, Sancho VII el Fuerte, en 1211, realizó reglamentaciones relatives al caltenimientu del Castillo. Nel añu 1430 la guarnición cuntaba con 60 homes d'armes y 90 ballesteros. Na villa, esistió un palaciu que pertenecía a los condes de Lerín, d'él solo queda un antiguu suétanu. Se emplazaba nun llugar del pueblu qu'inda güei se conoz como “El Palaciu”.

Los primeros condes de Lerín tuvieron soterraos nun mausoléu asitiáu na capiya mayor de la ilesia. Yera un sepulcru cola estatua d'un home de rodíes, arrodiáu de catorce escudos, construyíu en mármol y alabastru. Teniendo en cuenta que'l sacerdote impartía la misa de llombu al pueblu y tenía xusto detrás d'él el mausoléu ye d'entender que les xentes nun taben bien contentes col so allugamientu. De les parés colgaben trofeos de guerra, ente ellos l'estandarte de César Borgia, les xentes del conde matar en 1507 en Viana. Tuvieron que pasar 3 sieglos hasta que los lerineses, mientres el trieniu lliberal destuyeron dichu mausoléu.

Conceyu

Foi construyíu en 1927 por Víctor Eusa, nun solar sobre'l que tuvo la ilesia del conventu de Capuchinos. Hasta 1867 el Conceyu tuvo na cai del Abadexu, y hasta 1928 nel antiguu conventu de Capuchinos, güei asilu hospital.

Ilesia

Ilesia asunción gf

Nel centru de Lerín atópase la ilesia de Nuesa Señora de l'Asunción, ilesia d'orixe medieval (sieglu XIII), ampliada y reformada nel sieglu XVI y con dellos agregos nos sieglos XVIII y XIX, por importantes maestros como Orbara, Garaicoechea, Aranaralde, Garayoa y Legarra. La planta ye de cruz llatina con gran cruceru y cabecera pentagonal ente dos pequeñes capiyes iguales y sacristía adosada a la cabecera pel llau del evanxeliu. L'espaciu interior resulta solemne y grave. L'esterior del templu ta construyíu en sillería, onde s'aprecien con claridá les distintes fases constructives. L'accesu dende la plaza facer dende un gran pórticu realizáu a principios del sieglu XVIII, apuértase tamién dende otru pórticu, el del evanxeliu, que se construyó na primer metá del sieglu XVIII, pa protexer la puerta gótica. La torre de lladriyu ye barroca y debió de construyise a partir de 1694. Nel coru alto atópase una bella sillería, de dos órdenes d'asientos n'estilu rococó del sieglu XVIII. Los 46 asientos arriquecer con relieves de variada temática.

De la coleición de retablos destaca'l retablu mayor d'estilu rococó realizáu por Diego de Camporredondo, arquiteutu y escultor de Calahorra quien lo remató nel añu 1762. Nes capiyes y cruceru alcuéntrense dellos retablos barrocos realizaos ente finales del sieglu XVII y XVIII.

L'órganu construyir en 1738, tanto'l tracista, como'l realizador del proyeutu, y l'autor de la mecánica yera artesanos locales. Lerín constitúi un casu singular na organería hispana, probablemente nun haya otru pueblu en tou España que tenga 12 organeros que mientres los sieglos XVII y XVIII trabayaren por tol país. Na actualidá ta mudu.

Construcciones blasonadas

Ente les sos construcciones civiles pueden mentase delles cases blasonadas y dalguna palaciana.

Ermita de La nuesa Señora de la Blanca

Atópase xunto al ríu Ega, foi construyida n'estilu barrocu de lladriyu a partir de 1694 y restaurada en 1907 pa iguar los efeutos de la primer guerra carlista. Trátase d'una formosa ermita de cruz llatina, con ampliu cruceru y cabecera recta, la bóveda ye de mediu cañón con fajones y media naranxa nel transepto. Nel so interior destaca la imaxe de la Virxe ye gótica de principios del sieglu XIV.

Población y edá

Si reparamos el cuador cimeru, comprobemos que na segunda metá del sieglu XIX, la población superó tolos años les 2.000 persones. Nel censu de 1900 yeren 2.315 habitantes de fechu. Nos trenta años siguientes, la población creció considerablemente, en 1930, había 3.413 lerineses. A partir d'esi momentu'l númberu empezó a baxar, anque hasta 1960 la población caltúvose próxima a los 3.000. Ente 1960 y 1975 producióse un fuerte movimientu d'emigración escontra la ciudá, por esti motivu en 15 años la población menguó en casi 800 persones, quedando en 2.349 en 1975. A partir d'esi añu, y hasta l'añu 2007, sigue produciéndose un amenorgamientu siguíu nel númberu d'habitantes, pero a partir de 2007 la población aumentó en 83 habitantes. El crecedera vexetativa mediu dende 1975 hasta 2007, foi negativu en 9,47 persones, pero nos diez últimos años ta siendo de 15,2.

En rellación a la edá media de la población, reparar que nel añu 1975 yera de 38 años, ente que 2008 xubiera hasta los 47. En 1975 les persones de menos de 20 años suponíen un 27,54% de la población, nel añu 2007 menguaren hasta un 14,16%. Nes mesmes feches los mayores de 59 años pasaron de representar un 21,37% de la población en 1975 a ser el 36% en 2007.

Sobre la base de los datos anteriores, reparar que la población ta menguando y tase avieyando.

Población activa

Los datos de la población activa nel añu 1984, y nel añu 2001 según datos del censu de población, son los que s'indiquen na siguiente taba:

Reparando los datos indicaos na tabla axunta, deduzse que dende 1984, al igual qu'asocedió na economía polo xeneral, l'agricultura perdió importancia y esta pasó al sector industrial pero sobremanera al de servicios.

Agricultura

La superficie cultivada nel conceyu amontar a principios del sieglu XX, cola apaición de la filoxera, producióse un importante movimientu de derrompimientu de tierres. La superficie de secanu cultivada nel añu 1891 yera de 2.100 ha, nel añu 1935 pasó a ser de 5.626 hai, y según el censo de 1999 cultivábense 6.704 hai. Sicasí la superficie dedicada al cultivu de la vide sufrió un importante retrocesu a lo llargo del sieglu XX. En 1891 dedicar al so cultivu 660 hai, en 1982 yeren 354 y nel censu de 1999 cultivábense 243 hai.

Según el censu agrariu de 1999, el repartu de les tierres sería'l siguiente: superficie agrícola utilizada 9.843 hai, d'elles 3.139 hai seríen camperes permanentes, y 6.704 hai tierres cultivaes, estes de la mesma pártense de la siguiente forma: 6.323 hai n'herbales y barbechos, 34 hai frutales, 85 hai olivar, 243 viñéu, y 20 hai otros. Nel añu 1980 fíxose la concentración parcelaria. Alredor d'un 40% del términu municipal ye comunal, concentrar nun 25% de la superficie cultivada y nel terrén forestal y de campera. Alredor d'un 10% de la superficie total cultivada ye de regadío.

Tocantes a la ganadería y en base al censu de 1999, los datos son los siguientes: cabeces de bovín 883, d'ovín 3.792 y de porcín 4.923.

Fiestes patronales

Les Fiestes Patronales celébrense'l 15 d'agostu n'honor a la Virxe de l'Asunción. El día 14 tien llugar el chupinazo y mientres toa una selmana'l pueblu entornar nos sos festexos ente los que destaquen los encierres de vaca braves.

Fútbol

La llocalidá cunta con un club de fútbol denomináu Club Deportivo Lerinés, que xuega los sos partíos nel campu de La Romaleta.^[13]

Atletismu

La llocalidá cunta con un club d'atletismu denomináu Club Atlético Lerinés y qu'entama na actualidá les competiciones siguientes:

• La San Montesa de Lerín, la carrera de San Montesa más prestixosa de Navarra y que se celebrada dende 1985 mientres el día de Nuechevieya.^{[14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25]}

• El Cross Pinares de Lerín, una de les carreres del atletismu navarru más importantes yá que forma parte del Circuitu Navarro.^[26][27][28]

Bibliografía

CAN Navarra, guía y mapa 1986, pp 346-347. Gráfiques Estella. Caxa d'Aforros de Navarra