Primeres lluches pola independencia

Yera fíu de Manuel Esteban Pérez de la Valleja Gómez -español orixinariu de Huesca, estanciero acomodáu- y de Ramona Justina de la Torre Ábalos^[2] -española tamién-.^[3]

El so hermanu, Manuel Lavalleja (1797-1852), tamién foi militar, y foi unu de los 33 Orientales que lo acompañaron na epopeya independentista de 1825.

El llevantamientu del so país respondiendo al alzamientu asocedíu'l 25 de mayu de 1810 en Buenos Aires, tuvo en Lavalleja un decidíu y entusiasta soldáu dende'l so entamu, qu'engarró na Batalla de Les Piedres en 1811, siendo promovíu a capitán en 1814.

Acompañando a Artigas y primeramente a les órdenes del llugarteniente d'aquel Fructuoso Rivera na llucha entablada contra los unitarios, bater con Manuel Dorrego nos campos de Guayabos, el 10 de xineru de 1815, siendo esti postreru derrotáu.^[3]

Actuación mientres les invasiones portugueses

En 1816 producióse la invasión per parte del Reinu Uníu de Portugal, Brasil y Algarve, bien vista polos enemigos de Artigas, y Lavalleja supo desempeñase con bon ésitu contra los estranxeros na rexón minuana, que los sos paraxes bien conocía.

En 1817 sostúvose puxantemente xunto a Rivera nel Pasu de Pescuezu, contra bien cimeru númberu de soldaos del xeneral portugués Carlos Federico Lecor. Esi mesmu añu casóse con Ana Monterroso, fía de Don Marcos Monterroso y que la so madre, Doña Juana Bermúdez Artigas, yera prima hermana del Prócer José Gervasio Artigas. El 3 d'abril de 1818 una fuercia portugués fíxolo prisioneru nel arroyo Valentín (Saltu). Unviáu a Montevideo, foi trasbordado a Rio de Janeiro, onde quedó confináu nun pontón, darréu foi tresferíu a la isla Das Cobres xunto con Fernando Otorgués, Manuel Francisco Artigas y Leonardo Olivera.^[3]

En 1821 autorizóse la so vuelta a Montevideo y darréu tomó serviciu nel Reximientu de Dragones de la Unión, que'l so xefe yera'l coronel Rivera.^[3]

Cuando se proclamó la independencia de lo que güei ye Brasil pa constituyise en Imperiu de Brasil, Rivera y Lavalleja tuvieron xunto con Lecor a favor, roblando l'acta d'aclamación y reconocencia del emperador Pedro I de Brasil, el 17 d'ochobre de 1822.^[3]

Al pasar a Buenos Aires en 1824, les autoridaes imperial declarar desertor confiscándole los bienes.

Desembarcu de los Trenta y tres

Los sos antecedentes significaben enforma pa la emigración oriental partida en toles Provincies Xuníes del Ríu de la Plata, y los planes de revolucionar la Provincia Cisplatina qu'amodo se veníen texendo, cobraron visos de realidá. Y en combinación colos xefes que teníen dalgún mandu na Banda Oriental que se topaben dispuestos a secundar una tentativa de revuelta, de xuru axustando primero que naide al coronel Fructuoso Rivera, al serviciu del gobernador Lecor, llogróse axuntar tres munchos esfuercios, el dineru necesario pal equipu de la pequeña espedición que desembarcando na mariña oriental, tenía de provocar el llevantamientu de la provincia contra los sos ocupantes.

Lavalleja foi l'escoyíu pa xefe de la peligrosa empresa, encamentáu pol so temerariu valor y la so probada audacia. La épica fazaña realizóse'l 19 d'abril de 1825, amiyando na vera del Ríu Uruguái, sablera de la Engraciada, con unes poques armes y al mandu de un grupu indetermináu de compañeros orientales y d'otres provincies, que la tradición denomina trenta y tres orientales, na so mayoría xefe y oficial.

Entamáronse operaciones ofensives, llogrando'l 24 entrar en Santo Domingo de Soriano y siguir depués en busca del coronel Rivera, al cual atopóse-y na paraxa llamada Monzón el día 29. Tres curtia entrevista, Rivera quedó incorporáu a les fuercies patriotes colos soldaos a los sos órdenes.

Esti eventu históricu ye referíu col nome d'Abrazo del Monzón sobre'l cual esiste discutiniu sobre si Rivera foi sorprendíu y fechu prisioneru por Lavalleja en Monzón, como lo diz ésti en carta a la so esposa fechada en San José el 2 de mayu, y en tales circunstancies Rivera optó por plegar se a les huestes invasores, o si aquello vieno ser la consecuencia d'un arreglu primeramente combináu.

L'adhesión de Rivera, individuu con gran prestíu y vinculación na campaña, equivalió ensin dala dulda a una primer batalla ganada. Prosiguiendo les operaciones, les villes de San José y Canelones cayeron en poder de los patriotes, y el 14 de xunu yera establecíu en Florida un Gobiernu Provisional so la presidencia de Manuel Calleros y ellí, el 25 d'agostu de 1825, la Sala de Representantes proclamó la independencia de la provincia y de momentu declaró la so unión a les demás del Ríu de la Plata.

Rivera batió a los sos adversarios en Rincón de Haedo el 24 de setiembre y el 12 d'ochobre Lavalleja llogró'l so trunfu en Sarandí Grande.

Actuaciones posteriores

El gobiernu de Buenos Aires, remanáu pola creciente presión de la opinión pública, aceptó a la Provincia Oriental como xunida a les otres, lo que significaba la guerra col Imperiu de Brasil empecipiándose les hostilidaes en xineru de 1826 (Guerra rioplatense-brasilana). Pero yá surdieren les primeres disensiones ente Lavalleja y Rivera que, magar s'acallantaron casi aína, quedaron en puntu que volveríen españar.

Lavalleja foi incorporáu al Exércitu Republicanu precisamente p'alloñar del campu de la política y coló a la campaña de Rio Grande do Sul, tocándo-y topase na xornada victoriosa d'Ituzaingó el 20 de febreru de 1827. Siguieron los sos desafectos col xeneral en xefe Carlos de Alvear, lo que produció la inacción del Exércitu Republicanu, mientres los imperiales preparábense viviegamente pa reabrir les hostilidaes. Hubo necesidá de retirase y Alvear establecer en Cerro Largo y Lavalleja nel Durazno, hasta qu'a la separación de Alvear, en xunetu de 1827, Lavalleja foi investido col mandu cimeru del Exércitu.

Envueltu en disidencies y ambiciones de la dómina, deseosu de mandu y ensin la diplomacia que ye atributu esencial de los homes de gobiernu, el xeneral Lavalleja arreyóse llueu nuna serie de violencies d'orde políticu-alministrativu, rematando cola execución del so orde del 12 d'ochobre de 1827 na que s'eslleió la Xunta de Gobiernu que presidía Joaquín Suárez.

La Convención Preliminar de Paz que se convieno en 1828 ente l'Imperiu de Brasil y les Provincies Xuníes, fixo a Lavalleja deponer la so dictadura y el xeneral José Rondeau fíxose cargu del Gobiernu Provisional del acabante crear Estáu Oriental el 1 d'avientu.

Nes primeres eleiciones que tuvieron llugar na naciente república, n'agostu de 1830, dellos de los sos partidarios aportaron a les cámares llexislatives. Sicasí, Rivera llogró una cantidá mayor de sofitos, siendo proclamáu n'ochobre d'esi añu como Presidente.

Lavalleja remontar contra la presidencia de Rivera, alzándose n'armes en xunetu de 1832, siendo derrotáu y obligáu a abellugase nel Brasil. En 1834 ye protagonista d'un nuevu llevantamientu armáu, invadiendo la República Oriental col auxiliu de Juan Manuel de Rosas. Nesta ocasión tamién foi derrotáu.

Na presidencia de Manuel Oribe, 1835-36 tando emigráu na Confederación Arxentina, Rosas sofitar contra Oribe. Sicasí, cuando'l xeneral Rivera remontar contra'l gobiernu, a mediaos del añu 1836, Lavalleja vieno ufiertar la so espada a Oribe, desembarcando en Colonia el 1 d'agostu de 1836 al mandu de un centenar d'homes. Foi-y restablecíu'l so grau del exércitu nacional, y compartió col xeneral Ignacio Oribe la victoria na Batalla de Carpintería, el 19 de setiembre de 1836, pero tamién-y cupió la responsabilidá de la derrota de Palmar, el 15 de xunu de 1838.

Al arrenunciu de Oribe n'ochobre de 1838, Lavalleja, previa entrega a los riveristas de la plaza de Paysandú, crució a Buenos Aires pa ponese a serviciu direutu de Rosas, acompañó al xeneral Pascual Echagüe, na invasión de 1839 y el 29 d'avientu sufrieron una estrueldosa derrota na batalla de Cagancha. Tornaron y en 1840 fueron vencíos en Don Cristóbal.

El llargu periodu de la Guerra Grande trescurrió oscuramente pa él, residente dende 1845 nel campu del Cerrito, onde tenía'l so gobiernu Oribe. Pasó inalvertíu y, según pallabres d'Antonio F. Díaz, sufrió verdaderes privaciones materiales.

Dempués de la paz del 8 d'ochobre de 1851, foi dau d'alta nel exércitu como brigadier xeneral, confiándose-y la Comandancia Militar de los departamentos de Cerro Largo, Mines y Maldonado.

Incluyóse-y xunto a Rivera y a Venancio Flores nel Triunviratu que'l 25 de setiembre de 1853 sustituyó al gobiernu constitucional de Juan Francisco Giró, pero antes de cumplir un mes nes sos funciones, finó de secute mientres espachaba nel fuerte de Gobiernu.

Homenaxes póstumos

Juan Antonio Lavalleja foi capitán de Artigas, xefe de los Trenta y tres y xeneral de Sarandí, inscribió'l so nome na Llista de los Grandes del Uruguái, consagrándolo como unu de los sos próceres.

En Mines, la ciudá del so trubiecu, alzar na plaza principal, el 12 d'ochobre de 1902, la primer estatua ecuestre llevantada na República Oriental y por llei del 26 d'avientu de 1927, el departamentu de Mines tomó la denominación de Lavalleja.

Una importante avenida del Centru de Montevideo lleva'l so nome.