Islla d'Irlanda
Situación
Tipu	islla
Parte de	Islles britániques
Asitiáu en	Océanu Atlánticu
Coordenaes	53°21′04″N 7°55′16″W / 53.351°N 7.921°O / 53.351; -7.921
Islla d'Irlanda Islla d'Irlanda (Irlanda)
Datos
Puntu más altu	Carrantuohill (es)
Superficie	84 421 km²
Población	6 572 728
Fusu horariu	UTC±00:00
Llonxitú	450 km

La Islla d'Irlanda, nomada tamién cenciellamente Irlanda (n'inglés Ireland, en gaélicu irlandés Éire), ye la tercer islla más grande d'Europa,^[1] y la ventena del mundiu.^[2] Alcuéntrase nel noroeste del continente européu y ta arrodiada por cientos d'islles ya isllotes. Al este d'Irlanda, separtada pol Mar d'Irlanda, ta la islla de Gran Bretaña. Políticamente, la República d'Irlanda compriende cinco sestes partes de la islla, con Irlanda del Norte (perteneciente al Reinu Xuníu) comprendiendo la parte restante.

La población de la islla algama poco más de los 6 millones de persones (datos de 2007), siendo 4,4 millones los habitantes de la República^[3] (1,7 millones sólo na capital, Dublín, y estrarradios^[4]) y los 1,75 millones restantes son los estimaos n'Irlanda del Norte^[5] (800.000 na capital, Belfast, y nucleos averaos^[6]). Éstos son datos persuperiores en comparanza colos rexistraos nos años 1960, pero siguen tando perdebaxu del máximu algamáu a entamos del sieglu XIX, con más d'ocho millones, anterior a la Gran Fame Irlandesa (años 1840).

El nome Irlanda deriva del nome Ériu (n'irlandés modernu, Éire) cola adición de la pallabra xermánica land. La mayoría de los otros nomes occidentales pa Irlanda deriven de la mesma fonte, como nel francés Irlande, n'asturianu, castellanu, italianu, rumanu, aragonés, catalán, gallegu, portugués y vascu, Irlanda, nel alemán, Irland y n'holandés, Ierland.

Xeografía política

Mapa d'Irlanda qu'amuesa la República d'Irlanda ya Irlanda del Norte

La islla d'Irlanda tien dos xurisdicciones estremaes:

• República d'Irlanda,^[7] un estáu soberanu, que cubre les cinco sestes partes de la islla. La so capital ye Dublín.
• Irlanda del Norte, parte del Reinu Xuníu, cubre la parte restante. La so capital ye Belfast.

Tradicionalmente, Irlanda ta dixebrada en cuatro provincies: Connacht, Leinster, Munster y Ulster; y, nun sistema desendolcáu ente los sieglos XIII y XVII, 32 condaos. Ventiseis de los condaos s'atopen na República d'Irlanda, y los seis restantes son los que componen Irlanda del norte (toos nel Ulster). Notablemente, basaos en llendes establecíes nel periodu de la Edá Moderna, l'Ulster ya Irlanda del Norte nun son sinónimos dafechu, ya que los condaos de Cavan, Donegal y Monaghan, pertenecientes al Ulster, son alministrativamente parte de la República d'Irlanda. Pese a tóu, "Ulster" ye dafechu emplegáu coloquialmente como sinónimu d'Irlanda del Norte. Amás d'eso, los condaos de Dublín, Cork, Limerick, Galway, Waterford y Tipperary tienen sío dixebraos n'árees alministratives más pequeñes, pero siguen siendo consideraos oficialmente condaos nel Ordnance Survey Ireland (n'asturianu Serviciu Oficial de Cartografía d'Irlanda). D'otra miente, los condaos n'Irlanda del Norte nun tienen utilidá dala por parte'l gobiernu llocal, pese a que consérvense eses fronteres pa actividaes de tipu deportivu, fenómenos culturales y tamién determinaes ceremonies.

Xeografía

Imaxe real d'Irlanda, a color, tomada por un satélite de la NASA a 4 de xineru de 2003, col Océanu Atlánticu al oeste y el Mar d'Irlanda al este

Puntos más destacaos de la islla d'Irlanda. Ver tamién esta imaxe más grande.

Un aniellu de montes costeros alrodia les planicies del centru d'Irlanda. La cima más alta ye Carrauntoohil (Corrán Tuathail n'irlandés) nel condáu de Kerry, con 3.406 pies (1.038m).^[17] El ríu Shannon, con 240 milles (386km) ye'l más llargu d'Irlanda.^[18] La bayura de vexetación, un productu del apacible clima y orbayu frecuente, ye'l que-y otorga'l nome a Irlanda de la "Islla Esmeralda". L'área de la islla ye de 32.591 milles²^[19] (84.412km²).

La tierra de peores carauterístiques pal cultivu alcuéntrase nos condaos del sureste y oeste. Estes árees son permontañoses y rocoses, con dramáticos panorames, herencia atributiva del términu "la Islla Esmeralda".

Xeoloxía

Paisax irlandés

Xeolóxicamente la islla consiste nun númberu de provincies: nel más llonxanu oeste de Galway y Donegal ye un gráu metamórficu de mediu a altu, y con afinidá a un complexu ígneu d'Oroxénesis caledonia. A lo llargo del sureste del Ulter, y estendiéndose pel sureste hasta Longford y el sur de Navan, ye una provincia de roques ordovicies y silúriques con más afinidá a les Southern Uplands (provincia escocesa, significa Tierres Altes del Sur). Más al sur, hai un área a lo llargo de la costa de Wexford con constitución d'intrusiones de granitu, con más afinidá faza roques de tipu ordovícicu y silúricu al estilu galés.

Nel suroeste, alrodiu de la Bahía de Bantry y los montes de Macgillicuddy's Reeks, dase un área sustancialmente deformada pero sólo con delles roques metamorfoseades de la era del Devónicu.

Esti aniellu xeolóxicu parcial de roca duro ta cubiertu d'una manta de llimu del Carboníferu qu'aporta hasta más allá del centru'l país, dando esi llímite col comparable fértil, frondosu y famosu paisax del país. Nel distritu de The Burren alrodiu de Lisdoonvarna, na costa oeste, tien amás desendolcáu carauterístiques karstificaciones. N'otres partes, una mineralización significantemente estratificada de zinc s'atopa nos llimos (alrodiu les villes de Silvermines y Tynagh).

Continúa aínda una esploración a la busca d'hidrocarburos al mesmu tiempu. El primer y mayor alcuentru foi'l campu de gas natural de Kinsale Head, en Cork/Cobh, por Marathon Oil a mediaos de los años 1970. Más recientemente, en 1999, Enterprise Oil anunció el descubrimientu del Corrib Gas Field. Esto tien incrementao muncho l'actividá na costa occidental, paralelamente a les "rexones petrolíferes d'Europa", siguiendo'l desendolcu d'esta zona como provincia petrolífera propiamente dicha. La esploración continúa, con una meta bien planeada sobre'l norte de Donegal p'agostu de 2006, y con intenciones d'esplorar incluso nel Mar d'Irlanda y la Canal de San Xurde.

Vida xabaz

Irlanda tien menos especies animales y vexetales que Gran Bretaña o centroeuropa debio a que convirtióse n'islla poco dempués de la cabera glaciación, hai unos 10.000 años. Na islla puen atopase munchos hábitats estremaos, incluyendo tierres de cultivu, viesques abiertes, viesques temperaes d'árboles de fueya caduca, plantaciones de coníferes, pantanos y turbes, y dellos hábitats costeros. Según la WWF, el territoriu d'Irlanda pue dixebrase en dos ecorrexones: les viesques celtes de fueya caduca y les viesques llentes noratlántiques d'árboles perennes.

Historia

Pasiellu de tumbes de la Edá de Piedra en Carrowmore, condáu de Sligo

Un llargu periodu climáticu fríu prevaleció fasta'l final de la cabera glaciación, hai unos 9.000 años, y la mayoría d'Irlanda atopábase cubierta de xelu. El nivel del mar yera más baxu entós, ya Irlanda, como la so vecina Gran Bretaña, en llugar de ser islles yeren parte del gran continente européu. Nel Mesolíticu (na edá de piedra) pueblos aportaron, aproximadamente dempués del 8000 e.C.. L'agricultura aportó col Neolíticu ente los años 4500 y 4000 e.C., cuando les oveyes, cabres, ganáu y los cereales foren importaos dende'l sureste continental européu. Nos Campos de Céide, nel condáu de Mayo, un estensu campu sistema de campu neolíticu (posiblemente'l más vieyu del mundiu) tiense preservao baxo una manta de turba. Consistente en pequeños campos separtaos ún del otru pos muries de piedra seques, los Céide Fields foren cultivaos demientres bayura sieglos ente los años 3500 y 3000 e.C.. El trigu y la cebada yeren los cultivos cimeros.^[31]

La Edá del Bronce, qu'entamó alrodiu del añu 2500 e.C., dio a la producción d'ornamentos ellaboraos fechos d'oru y bronce, armes y ferramienta. La Edá del Fierro n'Irlanda ta asociada colos pueblos conocíos como celtes. Tradicionalmente, piénsase que los celtes colonizaron Irlanda nuna serie de foles ente los sieglos VIII y I e.C., colos galos, la cabera fola de celtes, conquistando la islla y dividiéndola en cinco o más reinos. Munchos científicos y académicos agora favorecen el puntu de vista que-y da puxu a la difusión coltural dende allende'l mar sobre la teoría de la colonización significativa, como paez demostrase col Home de Clonycavan.^[32][33] Los romanos refiriéronse a Irlanda como Hibernia^[34] y/o Scotia.^[35] Claudiu Ptoleméu nel añu 100 rexistró les tribus y xeografía d'Irlanda.^[36] Munchos de los datos recoyíos tan llimitaos a la poesía irlandesa, mitos y arqueoloxía. La rellación ente Roma y les tribus d'Hibernia nun ye ñidia, y les úniques referencies consisten n'escritos romanos.

Na era medieval, un monarca (tamién conocío como'l Gran Rei) gobernaba sobre les (naquelles, cinco) provincies d'Irlanda. Eses provincies tamién teníen el so propiu rei caúna, quien al menos nominalmente yera nomáu pol monarca residente en Tara. El sistema xudicial escritu yera la Llai de Brehon, y yera alministráu por xuristes profesionalizaos, conocíos como los Brehons.

Según les primeres críniques medievales, nel 431, l'obispu Paladiu aportó a Irlanda nuna misión, unviáu pol Papa Celestine I pa obrar como pastor de los irlandeses "ya creyentes en Cristu". A fin de cuentes, yera una estratexa pa convertir la Ilesia Celta al catolicismu romanu. Les mesmes cróniques rexistren que San Patriciu, santu patrón d'Irlanda, aportó nel 432. Hai un contínuu alderique sobre les misiones de Paladiu y Patriciu, pero'l consensu xeneral ye que dambos esistieron y qu'analistes del sieglu VII quiciaves confundieron delles de les sos actividaes ente dambos. Paladiu paez ser que foi a Leinster, demientres que Patriciu créyese que tendría ido al Ulster, onde ye probatible que pasare el so tiempu en cautividá como home mozu.

La tradición druida viénose abaxu al enfrentase al xorrecer y espardise la nueva relixón. Estudiosos cristianos irlandeses afondaren nel estudiu del llatín y del griegu y na teoloxía cristiana nos monasterios que florecieron na islla, preservando'l deprendimientu de dambes llingües dimientres tola Alta Edá Media. L'arte de los manuscritos ilustraos, trabayu del metal, y la escultura florecieron y produxeron delles ayalgues como'l Llibru de Kells, xoyería ornamental, y les enforma cruces de piedra tayaes que s'atopen per tola islla. Dende'l sieglu IX, foles de saqueadores viquingos atacaron monesterios y ciudaes, sumándose al efeutu endémicu de los saqueadores de la propia islla y los apaecíos por mor de les guerres. Finalmente, los viquingos estableciéronse n'Irlanda, fundando delles ciudaes, como ye'l casu de les modernes ciudaes de Dublín, Cork, Limerick y Waterford.

Aughnanure, el castiellu cimeru d'O'Flaherty.

Dende 1169, Irlanda sufrió la invasión cambro-normanda por parte de señores de la guerra, liderada por Richard de Clare, segundu Conde de Pembroke (Strongbow),^[37] nuna invitación del entós Rei de Leinster. En 1171, el Rei Enrique II d'Inglaterra viaxó a Irlanda y reclamó la soberanía de la islla, forciando a los señores de la guerra cambro-normandos y dellos reis gaélico-irlandeses a aceutálu como'l so señor, argumentando tal movimientu cola posición que-y otorgaba la Bulda Laudabiliter de 1155 asoleyada pol Papa Adrianu IV (por mor de la negativa del los monesterios irlandeses a ser controlaos pol propiu Papa). La llei inglesa foi introducida a partir del sieglu XIII n'Irlanda. En acabando'l sieglu XIII los Hiberno-normandos teníen establecío'l sistema feudal a lo llargo de la mayoría de les tierres baxes d'Irlanda. El so asentamientu carauterizose pol establecimientu de los barones, señoríos, ciudaes y grandes comunidaes monástiques, dueñes d'amplies estensiones de terrenos, y el sistema de los condaos. Les ciudaes de Dublín, Cork, Wexford, Waterford, Limerick, Galway, New Ross, Kilkenny, Carlingford, Drogheda, Sligo, Athenry, Arklow, Buttevant, Carlow, Carrick-on-Suir, Cashel, Clonmel, Dundalk, Enniscorthy, Kildare, Kinsale, Mullingar, Naas, Navan, Nenagh, Thurles, Wicklow, Trim y Youghal taben so'l control hiberno-normandu.

Nel sieglu XIV l'establecimientu inglés entamó un periodu de declive en bayura zones, como por exemplu Sligo, onde'l territoriu foi reocupao por delles divisiones familiares gaéliques (septs). La presencia inglesa medieval n'Irlanda foi noqueada pola apaición de la Peste Prieta, qu'aportó a la islla nel añu 1348.^[38] Dende finales del sieglu XV, la llei inglesa tornó a espardise pela islla, primeru gracies al esfuerciu de los Condes de Kildare y Ormond, y dempués poles actividaes del Estáu Tudor baxo aición d'Enrique VIII y María y Sabela. Esto resultó cola completa conquista d'Irlanda en 1603 y la final cayida de la cadarma social y política gaélica n'acabando'l sieglu XVII, como resultáu de les colonizaciones protestantes inglesa y escocesa nes Plantaciones d'Irlanda,y les Guerres de los Tres Reinos y la Guerra Xacobina. Aproximadamente 600.000 persones, cerca de la metá de la población d'Irlanda, morrió demientres la conquista d'Irlanda a manes de Cromwell.^[39]

Aforcamientu d'un sospechosu de ser miembru de la Society of United Irishmen.

Dempués de la rebelión irlandesa de 1641, los católicos irlandeses y nun-conformistes protestantes foren escluyíos del drechu a votu y la representación nel Parllamentu irlandés. La nueva clas gobernante y protestante inglesa yera conocida como l'Ascendencia Protestante ( The Protestant Ascendancy). N'acabando'l sieglu XVIII la totalidá del Parllamentu Anglicanu irlandés alcordó un gran decretu d'independencia del parllamentu Británicu qu'ésti previamente retuvo. Baxo lleis penales, nengún católicu irlandés podía tener un asientu nel Parllamentu d'Irlanda, índa cuando'l 90% de la población nativa yera católico-irlandesa nel momentu en que la primer prohibición fízose vixente, nel añu 1691. Esta prohibición foi siguía por otres en 1703 y 1709 como parte d'un sistema que comprendía desaventaxar a la comunidá católica y amenorgar l'efeutu de los protestantes disidentes.^[40] En 1798 munchos miembros d'esta tradición discrepante fixeron causa común colos católicos nuna rebelión inspirada y liderada pola Society of United Irishmen (Sociedá d'Irlandeses Xuníos). Foi puesta n'escena col envís de crear una Irlanda independiente dafechu, com un estáu de constitución republicana. Pese a los sofitos de Francia, la Rebelión Irlandesa de 1798 foi reducía poles fuercies britániques.

En 1800 el Parllamentu Británicu (y consecuentemente l'irlandés) dieron pasu al Acta de Xunión que, en 1801, xunió'l Reinu d'Irlanda y el Reinu de Gran Bretaña pa crear el Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda. El pasu del Acta de Xunión nel Parllamentu Británicu algamóse con sustanciales mayoríes, en parte (según documentos contemporáneos) debio a sobornos, concesión de periatos, y poniendo en dubia l'honor de los cargos con tal de facese colos votos.^[41] Con ello, Irlanda pasó a ser parte d'un estensu Reinu Xuníu, gobernáu pol Parllamentu del Reinu Xuníu en Londres.

La Gran Fame, qu'entamó nos años 1840, causó la muerte d'un millón d'irlandeses asina como la emigración de cuasi un millón d'otros tantos.^[42] En acabando los años 1840, como resultáu de la gran fame, la metá de tolos inmigrantes a los Estaos Xuníos yeren d'orixe irlandés. Un total de 35 millones d'estauxunidenses (12% del total de la población) rexistraba ascendencia irlandesa nel añu 2005 na American Community Survey (Serviciu Americanu a la Comunidá).^[43] La emigración n'Irlanda siguió como resultáu de la fame y siguió descendiendo la población de la islla hasta aportar a avanzao'l sieglu XX. El máximu d'habitantes rexistrao n'Irlanda enantes de La Gran Fame yeren 8 millones nel censu de 1841, y dempués d'ello la población ya nunca tornó a ese nivel.^[44]

El sieglu XIX y los entamos del XX vieron el xurdimientu del nacionalismu irlandés ente la población romano-católica. Daniel O'Connell lideró una campaña esitosa pola emancipación católica, pasando'l Parllamentu del Reinu Xuníu. Una subsecuente campaña pa refugar l'Acta de Xunión, a diferencia de l'anterior, nun llegó a conseguise. Más tarde, Charles Stewart Parnell y otros ficieron campaña pol autogobiernu o Home Rule (Llei Llariega). Los protestantes, perconcentraos nel Ulster y que s'autoconsideraben tan británicos como irlandeses, opusiéronse dafechu a tala llei baxo lu qu'ellos nomaron los intereses sureños y católicos. Pa prevenir la llei llariega los Voluntarios del Ulster foren formaos nel añu 1913 baxo'l liderazgu de Lord Carson, y pa imponer tala llei llariega formáronse los Voluntarios Irlandeses nel sur nel añu 1914 baxo'l mandu de John Redmond. Rebeliones armaes, como la del Alcíu de Pascua de 1916, y la Guerra de la Independencia Irlandesa de 1919, diéronse llugar n'este periodu. En 1921, un tratáu foi concluyíu ente'l Gobiernu Británicu y los llíderes de la República Irlandesa, como la figura de Michael Collins. El tratáu reconocía los dos estaos, creando l'Acta de Gobiernu d'Irlanda de 1920. Irlanda del Norte almitiría la Home Rule y entraría nel nuevu estáu irlandés llibre salvo que fore refugao pola mesma, y debio a que la mayoría de la so población yera protestante, asina foi, escoyendo siguir formando parte del Reinu Xuníu, incorporando, pese a tóu, endientru de les sos llendes significantes minoríes católiques y nacionalistes. Una Comisión de Llendes foi establecida p'algamar un alcuerdu sobre éstes ente dambos estaos, anque foi abandonada dempués de recomendar sólo un insignificante númberu de cambeos nos llímites. Los desalcuerdos sobre delles disposiciones del tratáu llevaron a una dixebra nel nacionalismu irlandés, entamando la Guerra Civil Irlandesa, la cual finó nel añu 1923 cola derrota de les fuercies anti-tratáu, ya incluso cola muerte del cabezaleru del nuevu gobiernu irlandés, Michael Collins.

Historia dende la dixebra

Independencia d'Irlanda: L'Estáu Llibre Irlandés, Éire, Irlanda

Bandera de la República d'Irlanda

El tratáu anglo-irlandés foi ratificáu pol Dáil Eireann en xineru de 1922 por 64 votos contra 57. La minoría refugó aceutar el resultáu de forma qu'ello desembocó na Guerra Civil Irlandesa, que duró hasta l'añu siguiente. El 6 d'avientu de 1922, en mediu de la Guerra Civil, L'Estáu Llibre Irlandés fízose vixente. Demientres los sos primeros años l'estáu foi gobernáu por los vencedores de la Guerra Civil. De toes formes, nos años 1930 el partíu Fianna Fáil, que yera'l partíu de los que refugaren el tratáu, foi elixíu como nuevu partíu gobernante. El partíu propunxo, y asina lu aceutó l'electoráu nun referendu en 1937, una nueva constitución que camudó'l nome d'Estáu Llibre Irlandés a Éire o na llingua inglesa, Ireland (artículu 4 de la Constitución).

L'estáu irlandés foi neutral dimientres la Segunda Guerra Mundial, que yera conocida internamente como La Emerxencia (The Emergency n'inglés). Ufiertóse aida a los Aliaos, especialmente n'Irlanda del Norte. Ta estimáu qu'unos^[45] 50.000 voluntarios d' Éire/Irlanda xuniéronse a les fuercies armaes britániques dimientres esta guerra. En 1949, Irlanda declaróse a sí mesma república, pasando a nomase tal y como ye conocida agora, República d'Irlanda/Poblacht na hÉireann.

Irlanda esperimentó una gran escala d'emigración nos años 1950 y de nuevu nos años 1980. Dende 1987 la economía meyoró y nos años 1990 entamóse a ver l'inesperáu ésitu económicu, un fenómenu conocíu como'l Tigre Celta ("Celtic Tiger" n'inglés). Nel 2007 yá se convirtiere nel quintu país más ricu (en términos de PIB per cápita) del mundiu, y nel segundu más ricu na Xunión Europea, pasando de ser un recibidor netu de los Fondos Europeos a ser un contribuidor dafechu pal periodu de 2007 a 2013, y de ser un país d'alta tasa emigratoria a ser un de los de mayor tasa d'inmigración. N'ochobre de 2006 entamaron conversaciones los gobiernos de la República d'Irlanda y Estaos Xuníos pa negociar una nueva política d'inmigración ente dambos países, en rempuesta del riscar de la economía irlandesa y el deseyu de munchos ciudadanos estauxunidenses de colar a Irlanda a la busca d'un trabayu.^[46]

Irlanda del Norte

L'emblema del Ulster, usao como bandera del yá nun esistente Gobiernu d'Irlanda del Norte de 1953 - 1972, agora estreoficialmente por delles organizaciones deportives que representen a la zona, delles autoridaes llocales de control xunionista y llealistes.

Edificios del Parllamentu, asitiamientu actual de l'Asamblea d'Irlanda del Norte.

Irlanda del Norte foi creada como una división alministrativa del Reinu Xuníu pol Acta de Gobiernu d'Irlanda de 1920. Dende 1921 a 1972, Irlanda del Norte disfrutó d'un autogobiernu col Reinu Xuníu, col so propiu parllamentu y primer ministru.

Na primer metá del sieglu XX Irlanda del Norte foi enforma golpeada pola llucha de la Guerra Civil, y amás hebo esporádicos episodios de violencia intercomunal ente nacionalistes irlandeses y xunionistes demientres les décades que vinieron darréu a la dixebra. Pese a que l'Estáu Llibre Irlandés foi neutral demientres la Segunda Guerra Mundial, Irlanda del Norte, como parte del Reinu Xuníu nun lu foi, y quedó envuelta nel esfuerciu británicu de guerra (anque ensin el serviciu militar, que sí foi introducíu en Gran Bretaña). A parte d'eso, Belfast sufrió un bombardéu por parte la Luftwaffe alemana nel añu 1941.

Nes eleiciones del periodu de 1921 a 1972 al gobiernu rexonal, les comunidaes protestantes y católiques d'Irlanda del Norte votaben ca una d'amplia manera en llinies mui sectaries, dando como resultáu nel Gobiernu d'Irlanda del Norte (elixíu por sistema eleutoral plural dende 1929) al control por parte'l Partíu Xunionista del Ulster. Col tiempu, la minoría católica entamó a sentise más y más alienada pol gobiernu rexonal, con una disafección adicional alitada con práutiques como'l gerrymandering del Distritu de Derry, y la presunta discriminación escontra católicos na concesión de viviendes y emplegu.^[47]

En acabando los años 1960 les quexes nacionalistes foren airaes con protestes en masa en defensa de los derechos civiles, que davezu resultaben en confrontación con llealistes anti-protesta. La reacción del Gobiernu a les confrontaciones foi vista como parcial y represiva, y la llei y l'orde viniéronse abaxu como resultáu de la xubida de la violencia ente les comunidaes. N'agostu de 1969, el Gobiernu d'Irlanda del Norte solicitó aida al Exércitu Británicu como sofitu a la policía, que taba sobresaturada poles circunstancies y tres delles nueches enllenes de disturbios. En 1970, el grupu paramilitar provisional del IRA, qu'amosábase a favor de la creación d'una Irlanda xunida, formóse y entamó una campaña escontra lo que nomaron la "ocupación británica de los seis condaos". Hebo otros grupos, pertenecientes a dambos llaos, que participaron violentamente nel periodu conocíu como "The Troubles" (del inglés, Los Problemes), resultando d'él más de 3.600^[48] muertes a lo llargo de les subsecuentes tres décades. Debio a la situación del conflictu de "The Troubles", el Gobiernu Británicu suspendió les lleis rexonales y llocales d'Irlanda del Norte, pasando ésta a ser direutamente controlada y llexislada dende Westminster.

Hebo bayura intentos políticos (caberamente infructuosos) pa da-y fin al "The Troubles", como l'Alcuerdu de Sunningdale de 1973 y l'Alcuerdu anglo-irlandés de 1985. En 1998, tres l'altu del fueu provisional del IRA y les conversaciones billaterales, l'Alcuerdu de Belfast concluyó y foi ratificáu por referendu. Este alcuerdu buscaba retornar al autugobiernu d'Irlanda del Norte na bas de la partición del poder ente dambes comunidaes. La violencia baxó enforma dempués de firmase l'alcuerdu, y el 28 de xunetu de 2005, l'IRA Provisional anunció'l final de la so campaña armada y qu'inspeutores internacionales d'armes supervisaríen lo qu'ellos nomaron como'l desarme dafechu del IRA.^[49] L'asamblea d'Irlanda del Norte foi suspendía delles vegades, pero l'8 de mayu de 2007 foi reestablecida.

Dende'l 2 d'agostu de 2007, los británicos finaron oficialmente'l soporte militar a la policía d'Irlanda del Norte, entamando a retirar les tropes. En 1972 les tropes britániques n'Irlanda del Norte yeren más de 25.000, demientres que tres d'eso malpenes algamen los 5.000 soldaos nel territoriu.

Ciencia

Irlanda tien una hestoria rica no que cinca a la ciencia y ye conocida pola so escelencia na busca ya investigación científiques, dirixíes por bayura d'universidaes. Destaca sobre tóu les contribuciones d'Irlanda a la teunoloxía de la fibra óptica y teunoloxíes asemeyaes.

L'investigador de química moderna Robert Boyle yera orixinalmente un filósofu, químicu, físicu, inventor y científicu anglo-irlandés, más conocíu po los sos trabayos en física y química. Ye más conocíu aínda pola formulación de la Llei de Boyle.

Otros físicos irlandeses destacaos inclúin Ernest Walton (ganador del Premiu Nobel de Física en 1951 con Sir John Douglas Cockcroft por separtar el nucleu d'un átomu de mena artificial y por contribuciones nel desendolcu d'una nueva teoría pala ecuación d'ondes), George Johnstone Stoney (famosu por introducir el términu electrón en 1874 y como tíu del físicu George FitzGerald y familiar llonxanu del matemáticu Alan Turing), Joseph Larmor (quien predixo el fenómenu de la dilatación del tiempu, y espublizó un artículu describiendo la contraición de Lorentz unos dos años enantes que'l propiu Hendrik Lorentz, y unos 8 años enantes qu'Albert Einstein), John Stewart Bell (famosu por ser el facedor del Teorema de les campanes y el so papel no que cinca al descubrimientu de l'Anomalía de Bell-Jackiw-Adler, de la que Bell foi nomáu pal Premiu Nobel), George Francis FitzGerald, sir George Gabriel Stokes y munchos otros.

Notables matemáticos inclúin a Sir William Rowan Hamilton (matemáticu, físicu, astrónomu y descubridos de los caterniones), Francis Ysidro Edgeworth (influyente nel desendolcu d'economíes neo-clásiques, incluyendo la caxa d'Edgeworth), John B. Cosgrave (especialista en teoría de númberos, pasáu direutor del departamentu de matemátiques del St. Patrick's College y descubridor d'un nuevu númberu primu de 2000 díxitos en 1999 y el rexistru compuestu del númberu primu de Fermat en 2003) y John Lighton Synge (quien fizo munchu progresu en dellos campos estremaos de la ciencia, incluyendo métodos mecánicos y xeométricos na rellatividá xeneral y quien tuvo al matemáticu John Nash como un de los sos estudiantes).

L'Institutu d'Estudios Avanzaos de Dublín (DIAS) foi establecío en 1940 pol Taoiseach Éamon de Valera. En 1940, el físicu Erwin Schrödinger recibió una invitación p'aidar a establecer l'Institutu. Conviertióse nel Direutor de la Escuela de Física Teórica, quedando ehí por 17 años, demientres los cuales convirtióse nun ciudadanu irlandés más.

Cultura

Deportes

Los deportes más seguíos n'Irlanda son el fútbol gaélicu y el fútbol. Xuntos, col hurling y el rugbi, formen los cuatro mayores deportes d'equipos n'Irlanda. El fútbol gaélicu ye amás el más popular en términos d'asistencia per partíu y de influyencia na comunidá,^[52] y la All-Ireland Football Final ye considerada la dómina más importante nel calendariu deportivu irlandés. D'otra miente, el fútbol resulta ser el deporte davezu más xugáu n'Irlanda y el más popular nel que la República d'Irlanda caltién seleición nacional Amás, hai un gran interés y siguimientu per parte de los aficionaos irlandeses de fútbol nes lligues de fútbol inglesa y (en menos midida) escocesa. Munchos otros deportes tamién tienen un verdaderu siguimientu y xuéguense a gran escala, como ye'l casu del golf y les carreres de caballos, pero tamién equitación, carreres de galgos, natación, boxéu, baloncestu, críquet, pesca, balonmano, motociclismu, tenis y ḥoquei.

El hurling y el fútbol gaélicu, xunto col camogie, fútbol gaélicu femenín, balonmano y el rounders, constitúin los deportes nacionales d'Irlanda, coleutivamente conocíos como deportes gaélicos. Tolos deportes gaélicos son dirixíos pola Gaelic Athletic Association (GAA), cola esceición del fútbol gaélicu femenín y el camogie, que son llevaos por organizaciones estremaes. La GAA ye organizada nuna bas qu'estiéndese per tola islla y na que compiten los 32 condaos. La oficina central del GAA (y l'estadiu cimeru) alcuéntrase nel perfamosu Croke Park de Dublín, con capacidá pa 82.500^[53] espeutadores. Los partíos de xuegos gaélicos con más relevancia son xugaos ehí, incluyendo les semifinales y finales del All-Ireland Senior Football Championship (Campeonatu de Fútbol Sénior d'Irlanda) y la All-Ireland Senior Hurling Championship (Campeonatu de Hurling Sénior d'Irlanda). Demientres la remodelación del estadiu de Lansdowne Road, tamién los eventos más importantes de rugby y fútbol foren xugaos en Croke Park. Tolos xugadores de la GAA, incluso los de más nivel, son amateurs, nun cobrando poles sos participaciones deportives (pese a que tienen permisu pa recibir delles cantidaes de dineru de fuentes como los sponsor, subvenciones y beques).

L' Asociación Irlandesa de Fútbol (IFA) yera antiguamente l'organismu qu'alministraba'l fútbol na totalidá de la islla. El xuegu entamó a xugase n'Irlanda cola llegada de los años 1860, al crease el Cliftonville F.C. de Belfast, siendo l'equipu de fútbol más antíguu d'Irlanda, anque'l deporte caltúvose como una minoría hasta aportar los años 1880. De toes formes, dellos clubes formaos fuera de Belfast entamaron a sentir una discriminación positiva haza los clubes de dientro'l territoriu del Ulster, asina como clubes abiertamente protestantes o incluso en temes como los de la seleición nacional. Tres un incidente nel que, pese a una promesa inicial, la IFA, por razones de xurisdicción, treslladó la final de laIrish Cup o Copa d'Irlanda de Dublín a Belfast, los clubes asitiaos no que nun futuru sería l'Estáu Llibre Irlandés fundaron una nueva Asociación, la Football Association of the Irish Free State (Asociación de Fútbol del Estáu Llibre irlandés o FAIFS), agora conocida como la Football Association of Ireland (Asociación de Fútbol d'Irlanda o FAI), en 1921.

Pese a que al entamu foi puesta na llista prieta de l'asociación de les Home Nations, la FAI foi reconocida pola FIFA en 1923 y organizó el so primer enfrentamientu internacional en 1926 (escontra Italia). De toes formes, tanto IFA como FAI continuaron seleicionando los xugadores de los sos equipos de tola islla d'Irlanda, con dellos xugadores ganando copes internacionales en partíos con dambos equipos. Dambes al mesmu tiempu tamién se referíen a sí mesmes como «Irlanda». En 1950, la FIFA forció a dambes asociaciones a seleicionar xugadores sólo de los sos respeutivos territorios, y en 1953 tamién la FIFA estableció que'l equipu de la FAI sólo podría ser nomáu como «República d'Irlanda», y el de la IFA como «Irlanda del Norte» (con delles esceiciones).

Irlanda del Norte clasificóse pa la fas final de la Copa del Mundiu de fútbol en 1958 (algamando los cuartos de final), 1982 y 1986. L'equipu de la República clasificóse en 1990 (algamando los cuartos de final), 1994, 2002 y pal Campeonatu d'Europa en 1988. Aínda agora la FIFA caltién toles copes y trofeos ganaos pola seleición representante de tola islla nes sos oficines centrales de Belfast.

La seleición de rugbi d'Irlanda, a diferencia del fútbol, inclúi xugadores de norte y sur, y la Irish Rugby Football Union ye l'asociación qu'alministra esti deporte en tola islla. Consecuentemente, nel rugby internacional la seleición d'Irlanda representa la totalidá d'Irlanda. Esta seleición tien xugao toles ediciones de la Copa del Mundiu de Rugby, algamando los cuartos de final en cuatro ocasiones. Irlanda tamién acoyó partíos demientres les ediciones de 1991 y 1999 (incluyendo los cuartos de final). Tamién les cuatro rexones provinciales participen na Magners League y la Heineken Cup europea. El rugby irlandés tien xorrecío nel nivel competitivu tanto en niveles internacionales como provinciales dende que'l deporte profesionalizóse en 1994. Demientres ese tiempu, los equipos d'Ulster (1999) y Munster (2006 y 2008) tienen ganao una copa europea.

Al igual que col rugby y los xuegos gaélicos, el críquet, golf, tennis, remu, ḥoquei y munchos otros deportes son organizaos dende una bas qu'abarca la islla dafechu.

Les carreres de galgos y de caballos son dambes perpopulares n'Irlanda: los canódromos presenten bona asistencia y les competiciones de caballos son daqué común. La República destaca pol entrenamientu y preparación que reciben los caballos, y tamién ye una gran esportadora de galgos pa carreres. El sector de les carreres de galgos concéntrase enforma nel este central de la República.

El boxéu ye tamién alministráu en tola islla pola mesma asociación, la Irish Amateur Boxing Association (Asociación Irlandesa de Boxéu Amateur). En 1992 Michael Carruth ganó la medaya d'oru nos Xuegos Olímpicos de Barcelona.

L'atletismu irlandés tien tenío un desendolcu reciente, con Sonia O'Sullivan ganando la medaya d'oru nos Campeonatos del Mundiu d'Atletismu de 1995 na especialidá de 5.000 metros, y plata nos Xuegos Olímpicos de Sydney na mesma especialidá. Gillian O'Sullivan ganó la medaya de plata nos 20.000 de marcha nel Campeonatu del Mundiu d'Atletismu del 2003, y l'esprinter Derval O'Rourke algamó l'oru nos Campeonatos del Mundiu d'Indoor de Moscú en 2006.

El golf ye un deporte perpopular n'irlanda, y el turismu del golf resulta ser la mayor industria. La Ryder Cup de 2006 foi acoyida nel The K Club nel condáu de Kildare.^[54] Padraig Harrington convirtióse nel primer irlandés dende Fred Daly en 1947 en ganar el Open Británicu en Carnoustie en xunetu de 2007.^[55]

En 2007, l'equipu nacional irlandés de críquet foi una de les seleiciones qu'algamó la clasificación pa la Copa del Mundiu de Críquet de 2007. Tala seleición derrotó a Paquistán y foi segunda nel so grupu de clasificación, ganando una plaza pa la seición Super 8 de la competición.

L'oeste costeru d'Irlanda, Lahinch y Donegal Bay más en particular, tienen sableres d'importancia surfera; ya que delles partes del so llitoral atópense espuestes dafechu al gafu Océanu Atlánticu. Nun son pocos los surfistes que s'averen a Irlanda a la gueta de les mayores foles d'Europa. L'asitiamientu de Donegal Bay permíte-y recibir vientos atlánticos del oeste/suroeste, faciéndo-y propicia pa la realización del surf, sobre tóu demientres l'iviernu. Nos caberos años, Bundoran tien acoyío el campeonatu européu de surf. Nel suroeste d'Irlanda, como nel casu de Península de Dingle y Lahinch, tamién s'atopen sableres surferes.

El bucéu ye cada vegada más popular n'Irlanda pol so agua llipio y grandes poblaciones de vida marina, particularmente a lo llargo la costa oeste. Tamién hai munchos naufraxos a lo llargo de la costa irlandesa que faen d'esta una perimportante atraición pal bucéu d'inmersión, sobre too nel Cabu Malin y na costa del condáu de Cork.

Con miles de llagos y aínda más ríos, y cola estensísima llinia de costa, Irlanda pasa por ser un destín perimportante pa la pesca. El clima temperáu irlandés tamién paez ser afayaízu pa la pesca deportiva. Ente la pesca del salmón y la trucha, dambes populares ente los pescadores, la primera, nel 2006, recibió un duru golpe col pieslle de la rede de fluxo de les piscifactoríes del salmón. La pesca gruesa, a pesar de too, sigue correciendo. La pesca de mar ye desendolcada en munches sableres, y en tiempos recientes el rangu d'especies de pesca tien medrao considerablemente.^[56]

Sitios d'interés

Dellos sitios d'interés a la hora de visitar la islla d'Irlanda inclúin:

Blarney Castle

La Calzada del Xigante

Parque Nacional de Killarney

• Les Islles Aran, condáu de Galway
• Castiellu de Blarney, condáu de Cork
• Castiellu de Bunratty, condáu de Clare
• The Burren, condáu de Clare
• Castiellu de Cahir, cerca Cahir, condáu de Tipperary
• Castiellu de Carrickfergus, condáu d'Antrim
• Clonmacnoise condáu d'Offaly
• Croagh Patrick, condáu de Mayo
• Los cantiles de Moher, condáu de Clare
• La ciudá amurallada de Derry
• La península de Dingle, condáu de Kerry
• La Calzada de los Xigantes, condáu de Antrim
• Glendalough, condáu de Wicklow
• Los Glens d'Antrim, condáu de Antrim
• El Parque Nacional de Glenveagh, condáu de Donegal
• Grianan d'Aileach, condáu de Donegal
• La llomba de Tara, condáu de Meath
• El Parque Nacional de Killarney, condáu de Kerry
• Castiellu de Kilkenny, condáu de Kilkenny
• Castiellu del Rei John (Limerick)
• Knock Shrine, condáu de Mayo
• L'abadía de Kylemore, condáu de Galway
• los montes Mourne, condáu de Down
• Newgrange, condáu de Meath
• El Parque Phoenix, condáu de Dublín (el parque públicu urbanu zarráu más grande d'Europa).^[57]
• La Roca de Cashel, condáu de Tipperary
• Skellig Michael, condáu de Kerry
• La islla de Tory, condáu de Donegal
• [[Castiellu de Trim], condáu de Meath
• Trinity College, Dublín, condáu de Dublín. Cases del Llibru de Kells
• El Camín Wicklow, condáu de Wicklow

Arquiteutura moderna

Nel sieglu XX l'arquiteutura irlandesa siguió la dinámica internacional haza lo moderno, davezu con estilos radicales nos edificios, particularmente dempués de la Independencia, na primer metá del sieglu. Materiales vieyos d'otros edificios, asina como otros nuevos, fueron emplegaos de nueves formes enfocaes a un estilu masimista, enfotándose no espacioso, enllenu de lluz y eficiencia enerxética. L'añu de 1928 vio la construcción de la primer ilesia n'Irlanda d'Arte Deco en Turners Cross, Cork.^[58] L'edificiu foi diseñao pol arquiteutu de la ciudá estauxunidense de Chicago Barry Byrne^[59] y atopose con una bona acoyida ente aquellos más avezaos a los diseños más antiguos.

D'otra miente, en 1953 finó la construcción d'un de los edificios que, no que cinca al estilu, foi más radical foi la terminal cimera d'autobuses Bus Eireann, de Dublín, meyor conocida como Busáras. Foi construyida pesie la verdadera oposición pública y l'escesivu costu que n'aquelles supunxo, más d'un millón de llibres.^[60] Michael Scott, el so arquiteutu, ye agora considerao un de los más importantes arquiteutos del sieglu XX n'Irlanda.^[61]

Un importante cambéu na arquiteutura d'Irlanda tien tenío llugar a lo llargo de los caberos años, con un mayor movimientu haza lethos continental européu no que cinca a l'arquiteutura y l'urbanismu. Anguaño hai cuatro edificios planeaos que podríen clisar a los agora edificios col récor d'altura n'Irlanda (récor que, concretamente, ostenta'l Cork County Hall de Cork. Esos proyeutos inclúin lElysian Building en Cork y lU2 Building, Players Mill y The Tall Building en Dublín. Una de les más simbóliques cadarmes de l'arquiteutura moderna irlandesa ye la Spire of Dublin (lAguya de Dublín). Finada en xineru de 2003, la cadarma foi gallardoniada en 2004 col prestixosu Stirling Prize (Premiu Stirling).

Demografía

La población d'Irlanda y Europa comparaes cola densidá de población, amosando la desastrosa consecuencia de la Gran Fame de la pataca de 1845—49.

Irlanda ta habitada polo menos demientres 9.000 años, y pese a que ye sabío perpoco de los habitantes de la era paleolítica y neolítica de la islla (esiste al mesmu tiempu un estudiu xenéticu realizáu nel 2004 que refuga la idea d'una migración dende Europa central, proponiendo la hipótesis d'una migración proveniente del norte de la Península Ibérica, cruciando l'Atlánticu).^[62][63] Amás, rexistros xenealóxicos y históricos d'hai poco alvierten de la esistencia de dolcenes de pueblos estremaes que pudieren non ser del tóu mitolóxiques (Cruithne, Attacotti, Conmaicne, Eóganachta, Érainn, Soghain, ente otres).

Mapa de densidá de población d'Irlanda nel que pue vese cómo la mayoría de población alcuéntrase na costa este y nel norte de la provincia del Ulstes. Enantes de la Gran Fame les provincies de Connacht, Munster y Leinster yeren más o menos poblaes densamente. L'Ulster, yera precisamente la menos poblada d'ente les cuatro de la islla.

Demientres los caberos 1.000 años más o menos, viquingos, normandos, escoceses ya ingleses tamién tienen incorporao un pool de xenes a los raigaños irlandeses debio a les llegaes a la islla d'esos pueblos a lo llargo la hestoria.

Dientro de la población irlandesa, el grupu relixosu más numberosu ye'l perteneciente a la Ilesia Católica (más del 73% de tola islla, y alrodiu'l 86.8%^[64] na República), y la mayoria de la población restante quédase en dalguna de les delles variantes del protestantismu, col anglicanismu irlandés como'l más numberosu, conformáu pola Ilesia d'Irlanda. La comunidá islámica irlandesa ta xorreciendo nel presente, na mayoría los casos debio a la cada vegada más común inmigración. La islla tamién tien una pequeña comunidá xudía, pese a que se tien fizo menor col paso los caberos años. Más del 4% de la población de la República manifiéstase como non relixosu.^[64]

Irlanda tien sío un llugar d'emigración a lo llargo los sieglos, particularmente haza Inglaterra, Escocia, los Estaos Xuníos, Canadá y Australia, la Diáspora irlandesa. Con una prosperidá medrante, Irlanda tien pasao nos caberos años a ser un país d'inmigración dafechu. Dende que se xunieren a la XE en 2004, los polacos suponen la mayor fonte d'inmigración a Irlanda (más de 150.000) d'Europa Central, siguíos por lituanos, checos y letones.

L'altu nivel de vida d'Irlanda, la perfuerte economía y el ser miembru de la XE son fechos qu'atraen a milenta inmigrantes de los nuevos países de la XE: Irlanda compónse d'un significante númberu d'inmigrantes rumanos dende los años 1990. Nos caberos años, tamién Irlanda tien recibío un númberu considerable d'inmigrantes chinos, y los nixerianos suponen cásique la fonte d'inmigrantes africanos más importante, aínda ente tolos inmigrantes non europeos n'Irlanda.

Irlanda ye un país plurillingüe, anque la llingua cimera ye'l inglés d'Irlanda, col Irlandés, primer llingua oficial de la República, como la segunda llingua que davezu ye más falada.^[65] Nel norte, l'inglés sí ye la primer llingua, y ye como tal la llingua oficial, y de la mesma manera hai una cooficialidá col irlandés y la llingua de los Ulster-Scots. Les tres llingües fálense a dambos llaos de la frontera. Nes caberes décades, cola medrante inmigración qu'acontez a tola islla, munches más llingües tan siendo introducides, particularmente derivaes d'Asia y d'Europa del Este, como'l chinu, polacu, rusu, turcu y letón.

Ciudaes

Dempués de Dublín (1,7 millones colos estrarradios), les ciudaes más grandes d'Irlanda son Belfast (800.000 incluyendo estrarradios), Cork (380.000 colos estrarradios), Derry (94.329 nel área urbana), Limerick (93.321 incluyendo suburbios del área urbana), Galway (71.983), Lisburn (71.465), Waterford (49.240 incluyendo suburbios), Newry (27.433), Kilkenny (23.967 incluyendo suburbios) y Armagh (14.590).

Tresporte

Aereu

Jet Airbus A320 perteneciente a Aer Lingus

Hai cinco aeropuertos internacionales cimeros n'Irlanda: Aeropuertu de Dublín, Aeropuertu Internacional de Belfast (Aldergrove), Aeropuertu de Cork, Aeropuertu de Shannon y Aeropuertu Knock d'Irlanda Occidental. El de Dublín ye'l de mayor carga de vuelos, con más de 22 millones de pasaxeros al añu; y una nueva terminal y pista de despegue y aterrizax ta en construcción, con un coste superior a los 2.000 millones d'euros. Toos ufierten servicios en Gran Bretaña y Europa continental, demientres que los de Belfast, Dublín, Shannon y Knock tamién ufierten vuelos tresatlánticos. El de Shannon foi nel so momentu'l de mayor importancia pa operaciones d'escala y repostax de vuelos tresatlánticos y, col de Dublín, sigui siendo índa agora un de los dos designaos n'Irlanda como aeropuertos de xurdía pa viaxes tresatlánticos. Hai bayura aeropuertos rexonales más pequeños: George Best Belfast City Airport, Aeropuertu de la Ciudá de Derry (Eglinton), Aeropuertu de Galway, Aeropuertu de Kerry (Farranfore), Aeropuertu de Sligo (Strandhill), Aeropuertu de Waterford y Aeropuertu de Donegal (Carrickfinn). Los servicios programaos d'estos puntos rexonales son esclusivos pal restu d'Irlanda y Gran Bretaña.

Les aereollinies d'Irlanda inclúin: Aer Lingus (aereollinia nacional d'Irlanda), Ryanair (la mayor aereollinia de baxu coste d'Europa), Aer Arann y CityJet.

Ferrocarril

Conexones del ferrocarril na islla, coles mayores estaciones y más importantes montes, puertos y aeropuertos.

La rede ferroviaria n'Irlanda foi desendolcada per delles compañíes privaes, delles de les cuales recibieron fondos del Gobiernu del Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda n'acabando'l sieglu XIX. La rede algamó la so máxima estensión en 1920. L'anchu de vía de 5 pies y 3 pulgaes (1.600 mm) foi fixáu pa tola islla, pese a qu'hebo tamién cientos de quilómetros con un anchu vía de 3 pies (914 mm).

Los trenes de pasaxeros que cubríen llargues distancies yeren controlaos por Iarnród Éireann (Trenes Irlandeses) y coneutaben la mayoría les mayores ciudaes a lo llargo de tol país.

En Dublín, dos redes llocales de ferrocarriles proporcionaben tresporte a la ciudá haza llocalidaes vecines. La Dublin Area Rapid Transit (Área Dublinesa de Rápidu Tránsitu o DART) xune la ciudá colos suburbios costeros, demientres que'l nuevu sistema de tren llixeru nomáu Luas, abiertu nel 2004, tresporta pasaxeros a los suburbios centrales y occidentales. Bayura de llinies de Luas más tan planegaes, asina como una fondera meyora del metro de Dublín. El DART ye controláu pola Iarnród Éireann demientres que los Luas son llevaos por Veolia baxo una franquicia de la Railway Procurement Agency (R.P.A.).

Col plan Transport 21 del gobiernu irlandés reabrióse l'enllace ferroviariu Navan-Clonsilla, y son agora los enllaces Cork-Midleton y el Western Rail Corridor atópanse ente los proyeutos más importantes d'Irlanda que vienen darréu.

N'Irlanda del Norte, tolos servicios ferroviarios son llevaos por Northern Ireland Railways (Ferrocarriles d'Irlanda del Norte o N.I.R.), que ye parte de Translink. Los servicios d'Irlanda del Norte son escasos en comparación col restu d'Irlanda y Gran Bretaña. Una amplia rede ferroviaria foi aportada dimientres los años 1950 y 1960 (en particular pola Ulster Transport Authority o Autoridá de Tresporte del Ulster). L'actual situación inclúi servicios suburbanos a Larne, Newry y Bangor, asina como servicios a Derry. Hai tamién una conexón que xune Coleraine a Portrush. La Estación de Waterside en Derry ye la cimera estación de trenes del condáu de Londonderry.

Irlanda tien tamién una de les mayores dedicaciones n'Europa al tresporte de mercancíes vía ferroviaria, llevao por Bord na Móna. Esta compañía sírvese de 1.200 milles (1.930 quilómetros) de vía estrecha.

Carreteres

Construcción del Dublin Port Tunnel.

La conducción n'Irlanda ye pel llau manzorgu, como en Gran Bretaña, Australia, Nueva Zelanda, India, Ḥong Kong, Xapón, y dellos países más. Turistes qu'a vegaes tiénense puesto a conducir pel llau contrariu tienen causao dellos accidentes, y ye daqué que tiende a repetise cada añu.^[66] La islla d'Irlanda tien una estensa rede de carreteres, con una rede (en desendolcu) d'autopistes que cubrirá les distancies ente Belfast, Cork y Dublín. Amás, históricamente los propietarios desendolcaron la mayoría de les carreteres.^[67]

Nos caberos años el Gobiernu d'Irlanda tien desendolcao el Transport 21, que planea dar un sistema d'infraestructures de clas mundial a Irlanda. El proyeutu ye la mayor inversión enxamás asocedía n'Irlanda no que cinca al tresporte, con 34.000 millones d'euros invertidos dende 2006 fasta'l futuru 2015. El trabayu en bayura proyeutos ya ta entamáu, y al mesmu tiempu tamién dellos oxetivos tamién tienen sío algamaos nos caberos años. El plan Transport 21 pue dividise en cinco categoríes, Metro/Luas, ferrocarril, carreteres, buses y aeropuertos. El plan pal Transport 21 foi anunciáu l'1 de payares de 2005 pol ministru de tresporte, Martin Cullen.

L'añu 1815 marcó la innauguración del primer serviciu de coches de caballos dende Clonmel a Thurles y Limerick, desendolcáu por Charles Bianconi. Agora, les compañíes de bus cimeres son Bus Éireann na República, y Ulsterbus, una división de Translink, n'Irlanda del Norte, dambes de les cuales ufierten estensos servicios a pasaxeros en toles partes de la islla. Dublin Bus específicamente cubre l'área mayor de Dublín, y una división de Translink nomada Metro caltién los sos servicios nel área mayor de Belfast. Translink tamién opera con Ulsterbus Foyle nel área urbana de Derry.

Tola señalización de los llímites de velocidá na República camudó cola entrada del sistema métricu decimal en 2005, anque delles señales con direiciones aínda amuesen les distancies en milles.^[68] L'usu de les midíes incorporaes col Imperiu Británicu tan davezu limitaes a les pintes de cerveza nos pubs, y la midida informal d'altura (pies y pulgaes) y pesu (davezu en piedres, anque pa los recién nacíos son les llibres y les onces) nel Ser Humanu. De toes formes, les xeneraciones más moces tienden a emplegar les unidaes del sistema métricu más que les xeneraciones vieyes.

Rede enerxética

Demientres gran parte de la so esistencia, les redes lléitriques de la República d'Irlanda ya Irlanda del Norte tienen tao separtaes dafechu. Dambes redes foren diseñaes y construyíes de forma dixebrada, pese a qu'agora tan coneutaes con tres enllaces y tamién coneutaes al traviés de Gran Bretaña a la Europa continental. La Electricity Supply Board (Alministración de Recursos Lléutricos o ESB) na República llevó al programa de lletrificación rural nos años 1940, finao nos 1970.

Central llétrica en Ringsend, Dublín.

N'Irlanda, norte y sur tienen afrontao contínuamente duficultaes a la hora de suministrar enerxía nos momentos de máximu consumu. La situación nel norte ye complicada pol tema de les compañíes privaes, al nun suministrase suficiente enerxía a la NIE, demientres que nel sur, la ESB tien fracasao nel proyeutu de modernización de les sos centrales. Nel caberu casu, la disponibilidá de les centrales llétriques tien algamao un 66% hai poco, un de los peores datos n'Europa Occidental.

La rede de gas natural tamién ye emplegada agora en toa Irlanda, con un interconeutor nel condáu d'Antrim haza Escocia, y posteriormente con dos interconeutores dende Dublín haza Gran Bretaña. La mayoría del gas d'Irlanda vien agora a traviés de los interconeutores, con un cada vegada menor nivel d'aporte dende'l pozu de Kinsale. El pozu d'estracción de gas de Corrib, na costa'l condáu de Mayo tiense puesto en funcionamiento hai perpoco tiempu, y ta atopando una oposición llocal pola haza la decisión de refinar esi gas en tierra firme.

Hebo recientes esfuercios n'Irlanda pa emplegar enerxía renovable como enerxía eólica con grandes molinos de vientu siendo construyíos en condaos costeros como los de Donegal, Mayo y Antrim. Incluso ta agora siendo desendolcao el que sedrá'l mayor campu de molinos de vientu a la vera la costa Arklow Bank, nel condáu de Wicklow. Piénsase que podrá cubrir un 10% de les necesidaes enerxétiques d'Irlanda cuando tea finao. Estes construcciones tienen en dellos casos sío retrasaes debio a oposiciones llocales, les más recientes na Islla d'Achill, delles de les cuales consideren que les turbines resulten ser d'un permalu efeutu visual. Otru tema na República d'Irlanda ye la vieyura de la rede agora establecida, causa parcial de la disponibilidá enerxética que poseen les centrales llétriques del país. La Turlough Hill de la ESB supón agora l'únicu mecanismu d'almacenamientu d'enerxía n'Irlanda.^[69]

Economía

Nos años 1920 y entamando los 1930 la República d'Irlanda implantó un sistema de baxos impuestos y baxu gastu, averándose a un estáu de non interencionismu baxo'l gobiernu de W. T. Cosgrave y Cumann na nGaedhael, enfotáu básicamente na agricultura, con un ganáu d'importancia básica. L'únicu gastu destacable del gobiernu dimientres este tiempu foi pa la rede llétrica rural, que vio'l gastu de 5.000.000 de llibres irlandeses na construcción de la central hidroellétrica d'Ardnacrusha nel ríu Shannon (tamién conocíu como'l plan Shannon). Demientres este periodu, el 97% del mercáu facíase col Reinu Xuníu, y por parte del gobiernu favorecióse en gran midida'l llibre mercáu. De toes formes, munchos vieron esta maniobra como equívoca tres el crack de 1929.

La construcción xuega un papel perimportante na economía d'Irlanda

En 1932, el partíu d'Eamonn De Valera, el Fianna Fáil, derrotó al de Cosgrave con una sólida mayoría. La política de De Valera foi económicamente nacionalista, la creyencia na autofuficiencia, a la gueta d'una industrialización. El Fianna Fáil abandonó'l mercáu llibre ya impunxo tarifes restrictives en cásique tolos productos manufauturaos. En xunu de 1932 De Valera retuvo les anualidaes terrenales, dataes de los sieglos XVIII y entamos del XIX, y que procedíen de les actes terrenales, que hasta entós contituyíen un mou de pagu al Gobiernu Británicu. Gran Bretaña retrucó estableciendo tarifes sobre les esportaciones de ganáu irlandeses, y tamién sobre los subproductos. Como rempuesta, De Valera impunxo un impuestu al carbón británicu. Ësto desendolcó nuna guerra económica conocida como la Guerra Anglo-Irlandesa de Mercáu. La guerra económica resultó con un espardimientu de la penuria ente los agricultores y ganaderos irlandeses, que yeren el pegoyu cimeru de la economía irlandesa, y que taben confiaos a les esportacionesa les ciudaes ingleses pal mercáu. Les tarifes resultaron una xubida nel preciu d'enforma bienes manufauturaos esenciales, y nun incrementu nel coste de la vida. L'áltu desemplegu en países ricos de fala inglesa forció una emigración n'Irlanda, baxando los salarios. Nestos tiempos, bayura industries irlandeses establecides basábense nunos salarios perbaxos y na fixación de barreres proteicionistes. Colos británicos esperando una guerra y los irlandeses nuna insostenible situación económica, la guerra de mercáu finó en 1938, colos británicos alcordando escaecer les anualidaes terrenales de los irlandeses del campu. El Fianna Fáil estableció enforma organizaciones semiestatales col propósitu del emplegu de los recursos naturales, y cola formación d'industries a gran escala. Nesti tiempu la economía irlandesa algamó un perbonu estadiu d'estabilidá.

El Fianna Fáil caltuvo'l poder hasta 1948, cuando la primer coalición de gobiernu echolos d'ehí. Fasta agora, los dos mayores partíos, Fianna Fáil y Fine Gael, tienen dominada la escena, col Fine Gael dando una imaxe menos intervencionista en temes económicos. El Fianna Fáil tien pasao a un menor intervencionismu y una mayor conducción del mercáu dende entamos de los 1990, especialmente cuando entamó una alianza col pequeñu partíu Progressive Democrats.

Irlanda del Norte esperimentó un boom demientres la Seguna Guerra Mundial como resultáu de la demanda de les sos industries cimeres, los astilleros y la industria del llinu, y caltuvo un perimportante soporte por parte'l Gobiernu Británicu dende entós. D'otra miente, la República nun pasó esa etapa d'ésitu na guerra y la so situación foi a menos en comparanza cola norirlandesa. Nos años 1950 hebo un decrecimientru dramáticu nel númberu de población activa, debio a que la mayoría de trabayadores colaben a la gueta de meyores emplegos o sueldos al Reinu Xuníu o Norteamérica. Este foi un periodu de preocupación, con una considerable hemorraxa social tomando posiciones nel mediu rural irlandés particularmente. A entamos de los años 1960, el nuevu llíder del Fianna Fáil, Seán Lemass, abandonó les polítiques previes de proteicionismu y embarcóse nun programa de reforma económica. Fixéronse serios esfuercios pa atraer les inversiones foriates, particularmente dende los Estaos Xuníos, y ya menos les procedentes d'Alemaña Occidental y Xapón. La lletrificación rural, la división de grandes estaos, y la educación científico-agrícola resultaron con un verdaderu xorrecimientu de les esportaciones agrícoles a lo llargo de los años 1960. En 1972 la educación secundaria pasó a ser gratuita y obligatoria. Irlanda solicitó permisu p'axuntase a la Comunidá Económica Europea, algamando la entrada xunto col Reinu Xuníu en 1973.

Dende 1973 a 1983 la islla d'Irlanda foi golpeada por dos crisis petrolíferes, una serie de golpes que paralizaron l'actividá empresarial demientres 18 meses, causando probes rellaciones industriales, xubida de los pagos públicos y una inflacción en xubida permanente. De toes formes, la probe alministración del estáu de les finances taba siendo dirixíu con contínuos incrementos na carga d'impuestos en toles actividaes beneficioses, al menos hasta que'l desemplegu tornóse menos atractivu que'l subsidiu. Al mesmu tiempu atopáronse col fechu de que la industria irlandesa taba dafechu dispuesta pa competir por mor de tener xurdío a resultáu del llibre mercáu cola Europa continental. Les industries más pesaes d'Irlanda, asitiaes al entamu en Cork, cuasi desapaecieron ente 1982 y 1984. L'agricultura, l'únicu sector de la economía que yera competitivu nesi escenariu, foi forciáu pola apaición de cuotes de producción. Simultáneamente Irlanda taba produciendo la so primer xeneración na que la educación universitaria taba algamando una ablucante rempuesta. Hebo una masa de desemplegu, con muncha xente d'educación terciaria aceutando trabayos col mínimu sueldu o siendo despedíos. La emigración retornó a les 50.000 persones al añu. Dende 1982 a 1986 la deuda nacional suplicóse, la mayoría por mor de les polítiques como'l subsidiu. Subsidios dirixíos a organizaciones semiestatales y pa utilidá pública, y tratóse con gran esfuerciu de amenorgar la inflacción y estabilizar la divisa.

La situación camudó dramáticamente a metá de los años 1990 como resultáu d'un boom económicu ablucante, nomáu "Tigre Celta" (como na "economía del tigre" del sureste asiáticu). Esto foi lideráu pola apaición d'una xubida potente nes inversiones propies n'industries y servicios, siguíes d'unes baxes cargues impositives. Dende 2002, esto foi aumentáu con baxes tases d'interés establecíes pol Bancu Central Européu, qu'alitó'l consumu nel sector priváu. En xunetu de 2006, una revisión emprendida pol Bank of Ireland Private Banking informaba de que, de les ocho de les naciones llíderes de la OCDE, la República d'Irlanda asitiábase segunda na clasificación de países cola renta per cápita más alta nel mundiu, amosando una media de riqueza individual de cásique 150.000€ (~ 190.000$).^[70] L'únicu país p'enriba d'ese valor year Xapón, lo que quier decir qu'Irlanda atopábase aínda con meyores valores que los EEXX, Reinu Xuníu y Alemaña.

La educación n'Irlanda ye gratuita en toles estayes, incluyía na universitaria.

En 2005 Irlanda atopábase na primer posición de los meyores países nos que vivir, según los valores de calidá de vida afitaos pola revista The Economist. La combinación d'aumentu de la riqueza y valores tradicionales nel país da-y les condiciones más afayadices pa incrementar el nivel de gayola ente los sos ciudadanos, que nun ye otra cosa que la fonte d'estudiu. Ente estes condiciones atópense la salú, llibertá, desemplegu, vida familiar, clima, estabilidá política y xuridica, igualdá de xéneru, y familia y vida en comuña. The Economist dixo: "Irlanda gana debio a la esitosa combinación nos elementos menos deseyaos de lo moderno, como nel baxu desemplegu y les llibertaes polítiques, cola preservación de la cierta comodidá de los elementos más tradicionales, como la estabilidá familiar y la vida en comuña."

Los rexistros color rosa y los datos del PIB enmazcaren dellos desequilibrios subyacentes. El sector de la construcción, qu'inherentemente caltién una natura cíclica, agora supón un pergrande porcentax del PIB irlandés. Esto foi conducío por les baxes tarifes ya intereses y el fechu de qu'Irlanda ye un de los pocos países na OCDE nos que nun hai tarifes nel agua nin nel agospiamientu. Un baxón qu'hebio hai poco nel sentir del mercáu de la propiedá residencial tien resaltao la sobreesposición de la economía irlandesa a la construcción, qu'agora presenta un xorrecimientu económicu amenazáu.^[71][72] Bayura d'años sucesivos de xorrecimientu económicu non equilibráu tienen tamién llevao a una falta dafechu d'equilibriu ente les diferentes clases na sociedá irlandesa, asina como una degradación medioambiental significante, incluyendo un rápidu desaniciu de la biodiversidá y la erosión y perda d'herencia tanto natural como cultural^[73][74], y el más altu nivel de xorrecimientu per cápita del nivel d'emisiones de gases d'efeutu ivernaderu na Xunión Europea dende qu'entamare a ser efeutivu'l Protocolu de Kyoto^[75][76].

Galería d'imáxenes

• 
  Les Islles Aran, condáu de Galway
• 
  Blarney Castle, condáu de Cork
• 
  Clonmacnoise, condáu d'Offaly
• 
  Cantiles de Moher, condáu de Clare
• 
  Ciudá amurallada de Derry
• 
  El Ha'penny Bridge, Dublín
• 
  La Calzada de los Xigantes, condáu de Antrim
• 
  Les MontañesMourne, condáu de Down
• 
  El Rock of Cashel, condáu de Tipperary
• 
  Christ's Saddle, Skellig Michael, condáu de Kerry
• 
  Cantiles de Slieve League, condáu de Donegal
• 
  Trim Castle, condáu de Meath

Referencies

• Fairley, J.S. 1975. An Irish Beast Book. A Natural History of Ireland's Furred Wildlife. Blackstaff Press, Belfast. ISBN 85640 090 4
• Hardy, F.G. & Guiry, M.D. 2006. A Check-list and Atlas of the Seaweeds of Britain and Ireland. Revised Edition pp. x + 435. London: British Phycological Society.
• Knowles, M.C. 1929. The Lichens of Ireland. Proceedings of the Royal Irish Academy. Vol. 38 :179 - 434.
• Morton, O. 1994. Marine Algae of Northern Ireland. Ulster Museum. ISBN 0-900761-28-8
• Morton, O. 2003. The marine algae macroalgae of County Donegal, Ireland. Bull. Ir. biogeog. Soc. 27:3 - 164.
• Seaward, M.R.D. 1984. Census Catalogue of Irish Lichens. Glasra 8: 1 - 32.

• Cullinane, J.P. 1973. Phycology of the south coast of Ireland. University College Cork.

Llectura recomendada

Enllaces esternos

• Wikivoyage n'inglés tien una guía de la República d'Irlanda
• Wikivoyage n'inglés tien una guía d'Irlanda del Norte
• Historia d'Irlanda n'inglés: Documentos Primarios
• Páxina sobre irlanda na Enciclopedia Británica
• Ireland Facts Galería d'información y semeyes dende AOL