Fonoloxía

Rexistra seis vocales y 16 consonantes.^[9]

Vocales

Toles vocales pueden ser geminadas (llargues): aa, ee, ii, ɨɨ, oo, uu. la vocal central baxa ɨ escríbese ü.

Consonantes

† ye una vibrante llateral que se pronuncia cola llingua un pocu más llateral y más tras que la "r" del castellán, escríbese "l". la vibrante doble (rr) escríbese "r".

El llargor de les consonantes oclusives (p, t, k) y nasales (m, n) pue ser llarga, casu nel cual escríbense dobles (pp, tt, kk, mm, nn).

L'acentu en wayú recái xeneralmente na segunda sílaba de la pallabra, sacante cuando empieza en vocal geminada (VV) o consonante siguida de vocal geminada (CVV) o con sílaba zarrada (CVC), casu nel cual l'acentu recái na primera vocal. Nes pallabres d'acentu irregular que nun cumplen estes regles, l'acentu marcar al escribir con una tilde.

La nasalización asocede fonéticamente en wayú, pero nun tien calter fonémico. Presentar nes vocales al llau de consonantes nasales o como traza enfatizadora de determinaes pallabres como ââ "sí", mâ'î "bien" o êêjû "golor".

Gramática

Ye una llingua aglutinante.^[10] Los sustantivos espresar con un sufixu qu'indica'l númberu plural (-kana) o'l singular según seya del xéneru masculín (-kai) o non masculín (-kat). La clasificación plural, singular masculín, singular femenín afecta tola llingua y en particular a los pronomes y les conxugaciones de los verbos.^[11] Los pronomes demostrativos, por casu, tienen un raigañu qu'indica si ye masculín singular (chi-), non masculín singular (tü-) o plural (na-), que s'usa na forma básica pa indicar la presencia más cercana (este, esta, estos) y a la que s'amiesta un sufixu pa indicar graos de mayor distancia (-ra/--la, -sa, -a/-ia/-yá), asina:

L'interrogativu "¿quién? tien forma xeneral non masculina jarat, forma masculina jarai y plural jaralii. Asina pasa con "¿Por qué" o "¿cómo?" (jamüsü, jamüshi, jamüshii) y con "¿cuánto tiempu?" qu'amás s'estrema en pasáu (jetsüirü, jetsüichi, jetsüina) y futuru (jetseerü, jetseechi, jetseena).

Los pronomes personales son:

El primer fonema (soníu, lletra) del respeutivu pronome personal, desempéñase como raigañu (t-, p-, n- sh- o s-, w-, j-, n-) de los pronomes posesivos, que son prefixos qu'inclúin amás la vocal -a- en primer persona (ta- el mio, wa- el nuesu) y nel plural de la tercer persona (na- d'ellos) o nes demás persones depende del fonema inicial de los sustantivos respeutivos, de manera que (pi-/pü-/pu- el to, nin-/nü-/nu- d'él, shi-/sü-/el so- d'ella). En forma similar el respeutivu fonema inicial puede desempeñase como prefixos de conxugación de los verbos d'aición, pero les variaciones vocáliques qu'asoceden nes mesmes persones y xéneros que nos pronomes posesivos, nun son mesmes del prefixu, sinón afecten a la vocal con qu'empieza'l verbu, que conviértese en de baxa n'alta (i por y, ü por o, o por o).

Los verbos qu'espresen una aición empiecen cola vocal baxa a o les medies y, o, son toos transitivos y dellos intransitivos; mientres los verbos qu'espresen un estáu empiecen xeneralmente por una consonante o una vocal alta i, ü, o (con delles esceiciones como anaa "tar bien"), son toos intransitivos y nun almiten conxugación con prefixu personal.

Tamién s'estremen pol so comportamientu na conxugación de dellos tiempos y maneres, dos clases de verbos según el sufixu que marca'l so infinitivu, que na clase 1 ye una vocal geminada -VV, y na clase 2 ye una vocal simple siguida de -waa.

Polo xeneral, el verbu preciede al predicáu o oxetu y ésti al suxetu (tipu VOS). Preséntense dos esquemes de predicación: unu encruciáu predicáu-suxetu y unu sintéticu, predicáu-centráu o compactu.,^[12] nel cual la oración componer de namái d'un sintagma con nucleu verbal. La conxugación facer por aciu prefixos personales, infixos y sufixos de manera, tiempu y aspeutu y de númberu-xéneru del oxetu. La negación indicar col prefixu m-, anque tamién esiste'l verbu negativu nójolaa ("nun ser", "nun tar", "nun haber"), y amás "nun haber" o "nun tener" puede espresase col prefixu ma- siguíu del respeutivu sustantivu.

Los axetivos precieden al sustantivu y munchos son derivaos verbales y polo xeneral se verbalizan (indiquen lo que ye daqué). Los númberos son:

1 wane, waneesia

2 piama

3 apünüin

4 pienchi

5 jarai

6 aippirua

7 akaratachi

8 mekiisat

9 mekietsat

10 poloo

11 poloo waneemüin. Los númberos subsiguientes tamién se formen amestando a la primer decena poloo la unidá respeutiva con un sufixu deriváu de -(a) müin: 12 p. piammüin, 13 p. apünüinmüin, 14 p. pienchimüin, 15 p. jaralimüin, 16 p. aippiruamüin, 17 p. akaratachimüin, 18 p. mekiisalümüin, 19 p. mekiétsalümüin.

20 piama shikii. Les decenes posteriores tamién s'indiquen amestando la pallabra shikii al díxitu respeutivu, 30 apünüin shikii, etc.

El wayú presenta sufixos o infixos como marques de casu, en llugar de les preposciones del castellán. Por casu:

Llocativos:

-(a) pa'a "en"

-(y) roku "en" (na agua o otru líquidu)

-(a) nain "sobre", "en"

-(a) pünaa "por", "al traviés de"

Instructivu: -(a) alin "por" (causa, autoría)

Inesivo: -(a) lu'o "dientro de"

Ablativu: - (a) jee "dende", "de"

Adlativo: -(a) müin "escontra", "a"^[13]

Dativos:

-(a) püla "pa"

-(o) ulia "de", "con referencia a"

-(a) tüma "a", "por"

-(a) a'o "sobre", "por", "a cerca de"

Presea: -(a) ka "con"

Comitativo: -(a) maa "con", "acompañáu de"

Xenitivu: -se-, -in-, "de" (posedo)

Citativos:

-yá (p'aquel de quien se fala)

-chon (candial, diminutivu)

Vocativu: -ee (pa quien se ta falando)

Nes marques de casu la primer vocal xeneralmente modifícase d'alcuerdu a la terminación de la pallabra cola cual enllazar. La marca puede añader al respeutivu demostrativu que correspuende al sustantivu apaecer como pallabra completa a la fin d'una interrogación.

Bibliografía

• Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
• Kowii, Ariruma & Fernández Silva, José Ángel (2005). Identidá llingüística de los pueblos indíxenes de la Rexón Andina. Quito: Editorial Abya Yala, ISBN 9978-22-559-5.