 'Jñatio' | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu |
| Rexón | Estáu de Méxicu y Michoacán, comunidaes migrantes en (Ciudá de Méxicu, Coahuila, Querétaro, Baxa California, Jalisco, Aguascalientes y Chihuahua.) |
| Falantes | 151 897 |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Llingües otomangue Otomangueanas occidentales |
| Alfabetu | Llatín |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[1] |
| Reguláu por | SEP |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | {{{iso2}}} |
| ISO 639-3 | maz |
 Estensión del mazahua | |
La llingua mazahua ye una llingua que se fala nel centru de Méxicu. Los sos falantes denominen a la llingua col nome de jñatio, col que tamién se designen a sigo mesmos los mazahues. Esti postreru ye un etnónimo náhuatl que significa xente que tien venados.
L'idioma mazahua pertenez al grupu llingüísticu otopameano de la familia otomangue. Xunto con otros sesenta y dos llingües, el mazahua ye reconocíu como llingua nacional en Méxicu, cola mesma validez que l'idioma español en tol so territoriu.[2] Los mazahuas tienen un altu grau de billingüismu col idioma español y concéntrense principalmente ente los montes del Estáu de Méxicu y de Michoacán, nel valle de Ixtlahuaca a 36 km de la ciudá de Toluca, Edo. de Méxicu, especialmente nel conceyu de San Felipe del Progresu. Sicasí, tamién esisten nucleos importantes de falantes d'esta llingua na ciudá de Toluca, la ciudá de Zitácuaro, la Ciudá de Méxicu y na ciudá de Torrexón, entidá na que conformen la sesta comunidá llingüística dempués de los falantes d'español, náhuatl, otomí, mixteco y zapoteco.
Les llingües más cercanes al mazahua son la otomí, matlatzinca y el tlahuica, llingües coles que forma'l grupu otopameano. El mazahua ye una llingua tonal, y estrema tonos altu, baxu y descendente en cualesquier sílaba, sacante na postrera.
Descripción llingüística
El mazahua tien una fonoloxía y una morfoloxía bastante complexes.[3] La complexidá de la fonoloxía traducir nel eleváu númberu de segmentos fonémicos, ente que la complexidá morfolóxica dase especialmente nel verbu.
L'inventariu consonánticu del mazahua vien dau por:[4]
| Billabial | Alveolar | Palatal | Velar | Llabiu- velar |
Glotal | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| aspir | sorda | sonor | aspir | sorda | sonor | aspir | sorda | sonor | aspir | sorda | sonor | aspir | sorda | sonor | aspir | sorda | sonor | |
| Nasal | m̥ | m | n̊ | n | ɲ̊ | ɲ | ||||||||||||
| mʼ | nʼ | ɲʼ | ||||||||||||||||
| Oclusiva | pʰ | p | tʰ | t | kʰ | k | kʷʰ | kʷ | ʔ | |||||||||
| pʼ | ɓ | tʼ | ɗ | kʼ | kʼʷ | |||||||||||||
| Africada | ʦʰ | ʦ | ʣ | ʧʰ | ʧ | |||||||||||||
| ʦʼ | ʧʼ | |||||||||||||||||
| Fricativa | β | sʰ | s | z | ʃ | ʒ | ɣ | h | ||||||||||
| sʼ | ||||||||||||||||||
| Sonorante | ɾ | j̥ | j | w̥ | w | |||||||||||||
| jʼ | wʼ | |||||||||||||||||
El signu /ʼ/ denota que se trata de consonantes eyectivas o glotalizadas.
Tocantes a les vocales l'inventariu ye:
| orales | nasales | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| anterior | central | posterior | anterior | central | posterior | |
| zarraes | i | ɨ | o | ĩ | ũ | |
| medies | y | ə | o | ẽ | ã | õ |
| abiertes | ɛ | a | ɔ | |||
Escritura
Los españoles introducieron l'alfabetu llatín, que foi utilizáu pa rexistrar una gran cantidá de pallabres. La ortografía de mazahua usa dos distintos grafíes nes vocales: una barra pa les vocales nasalizadas y unu grave pal saltillo.
Anguaño, esisten dos convenciones distintos qu'usen distintos subconxuntos del alfabetu llatín: la ortografía tradicional y l'ortografía práctica de la SEP. La Secretaría d'Educación Pública de Méxicu (SEP) ye la institución que regula les regles de la ortografía, y la qu'estableció un sistema d'escritura práctico que s'enseña nos programes d'educación primaria billingües nes comunidaes indíxenes. El siguiente cuadru recueye convenciones usaes na ortografía mazahua y na ortografía de les variantes pa trescribir los distintos fonemes: Kkkksdjdinxkd
| Fonemes | /a, a:/ | /y, y:/ | /i, i:/ | /o, o:/ | /o, o:/ | /p/ | /t/ | /k/ | /kʷ/ | /ʔ/ | /ʦ/ | /ʧ/ | /t͡ɬ/ | /s/ | /ʃ/ | /l/ | /j/ | /w/ | /m/ | /n/ |
| Alfabetu | A a (Ⱥ ⱥ) | Y y (Ɇ ɇ) | I i | O o (Ø ø) | O o (O̷ o̷) | B b | D d | G g | K k | Ts ts | Ch ch | Zh zh | S s | X x | L l | Y y | W w | M m | N n |
Carauterístiques lliteraries
El mazahua tien un amenorgáu númberu de testos que nos apurran datos sobre les sos carauterístiques lliteraries, pero ye posible atopar dellos testos:
- Ts'ik'etrjo nzhenchju̷ 'pequeñu corderu'
- a ri b'o̷b'o̷ba k'o nuts'k'y, 'ven, contigo xuegu'
- ejedya jyos'o̷ nrrenchju̷, 'y llambe bien tienru'
- kja nuin trroxdyzigo, 'el mio pálidu pescuezu'
- jyezi k'o̷ra nrroru̷ 'déxame que jale'
- nuin xidyoge tonru̷, 'la to llana bien sueve,'
- jyezi ra s'o̷tr'o̷ 'déxame besar'
- nuin jmige nuna ø'ø 'el to pachoncita cara,'
- na punkju̷ mⱥjⱥ, xopu̷ji nu ngoxti nu kjɇɇ nu ba sⱥjⱥ 'allegres, bien allegres; bienveníu l'añu'
Gramática
El mazahua ye una llingua bien próxima al otomí. Al igual que'l otomí tien artículu definíu (nu- 'el, la') ya indefiníu (na- 'un, una'), que la so forma en plural ye común a dambos (yo- 'los, les, unos, unes'). Los nomes nun estremen de normal singular de plural, anque les formes poseíadas de los mesmos pueden estremar si'l posesor ye singular o plural:
- xin-ʣumwɨ 'la mio casa, les mios cases'
- xin-ʣumwɨ-hi 'la nuesa casa, les nueses cases'
Nel verbu sicasí estrémense trés númberos gramaticales: singular, plural y dual. Una forma verbal conxugada de normal tien la siguiente estructura:[5]
| TIEMPU/MANERA/ASPEUTU + raigañu + PERSONA + NÚMBERU | ||
|---|---|---|
| ra-xi-ko-Ø | (PRES-dormir-1ªPERS.-SING) | 'duermo' |
| ra-xi-nu-Ø | (PRES-dormir-3ªPERS.-SING) | 'duerme' |
| ru-nyona-ko-hi | (PAS-comer-1ªPERS.-PLU) | 'Comimos' |
| ru-nyona-nu-Ø | (PAS-comer-3ªPERS.-SING) | 'Comió' |
Los nomes usen llargamente los prefixos pa la derivación:
- (deverbativo d'aición verbal) hɛʤɛ 'filar' > tʰɛʤɛ 'fusu'
- (deverbativo d'axente) biʒi 'música' > bɛbiʒi 'músicu (persona)'
Comparanza léxica
El siguiente cuadru compara los numberales varies variedaes de mazahua:
| GLOSA | Mazahua[6] | proto- mazahua |
proto- otomí |
proto- matlazinca | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| s. XVII | L'Oru | Atlacomulco | Yeche | Francisco Serrato |
Almoloya | S. Bart. del Llanu | ||||
| 1 | daha | daha | nah | daha | daa | na | na | *ndaha | *ʔna | *ndá |
| 2 | yehe | yehe | yɛhɛ | yehe | yɛɛ | yɛ | yihɛ | *ye-he | *yó-hó | *-nó |
| 3 | eñhii | ninʔi | nihi | ninʔi | nii | nin | ñi | *ninʔi | *ʔñu | *-yu/*-ʃo |
| 4 | zioho | ʣiyo | ʣiyo | ʣiyo | ziho | ʣiyo | ʒiyo | *ʣi-yo | *góhó | *kunhó |
| 5 | zicha | ʦiʧʔaha | ʦiʧa | ʣiʧʔa | ʦiʧa | ʦiʧa | ʧiʧa | *ʦiʧʔa | *kʔ | *kwi-tʔa |
| 6 | nantto | ñãnto | ñãnto | ñãnto | ñãnto | ñãnto | ñãnto | *ʔɾa-tó | *(ʔ)ɾa-ntó | *ndáh-ntó |
| 7 | yencho | yenʧo | yenʧo | yenʧo | yenʧo | yenʧo | yenʧo | *ye-nʧo | *yo-tó | *ñe-nto |
| 8 | ñincho | ninʧo | yinʧo | ñinʧo | ninʧo | ñinʧo | ñinʧo | *nin-nʧo | *hñã-tó | *ñe-kunhó |
| 9 | zincho | zinʧo | ʣinʧo | ʣinʧo | (nuebe) | (nuebe) | zinʧo | *ʣi-nʧo | *g | |
| 10 | decha | ʤyʦaha | yeʧʔa | yeʧʔa | ʤyʧa | yeʧa | ʤyʧʔa | *ye-ʧʔa | *ʔɾɛtʔa | *ndah-tʔa |
| 'cabeza' | ñi | ñiʔi | ñi | nii | ñi | ñi | ñi | *ninʔ | *ñá (<*yã) | *nu |
| 'güeyu' | cho | ndoo | ʧo | ʒoo | ʒoo | ɾo | ʧo | *nto | *dɔ | *nta |
| 'oreya' | zo | nzõõ | to | ʣõõ | gõ | ʧõ | *gũ | |||
| 'mano' | ye | ʤyʔy | bw | yee | ʤyʔy | ye | ye | *yeʔ | *ʔyé | *yé |
| 'pie' | hua | gwaʔa | kwa | kwaa | gwaʔa | kwa | kwa | *kwa | *gwá | *mo |
| 'sangre' | qhi, çi | kʔiʔi | kʔiʔi | tsii | kʔi | tsi | *kʔi | *khí | *ʧíhya | |
| 'maíz' | cho | jeʧo | dɛʧo | jeʧo | dɛʧo | ɾdɛʧo | dɛʧo | *deʧo | *dethã | *datʔwi |
| 'chile' | y | iʔi | i | ʔi | ʔiʔi | ʔi | ʔi | *ʔi | *ʔí | *himí |
| 'sal' | o | ʔo | ʔõʔõ | ʔõ | ʔõ | hõ | *ʔõ | *ʔũ | *tʔusi | |
| 'carne' | gues, zee | ngɛ | ngɛh-ɛ | nzɛɛ | ngɛɛ | ngɛ | ngɛ | *n-gue | *n-g | *ríní |
| 'caballu[7] | paɾy | pʔaɾ | pʔaɾ | pʔaɾ | pʔaɾ | pʔaɾ | pʔani | *phar | *phani | |
| 'tierra' | homue | homʔw | hõmʔw | hõmʔw | hõma | hõma | *homʔw | *hɔi | ||
| 'piedra' | do | ndo | nɾo | ɾoo | mezo | *ndo | *dó | *nto | ||
| 'sol, lluz' | yhaɾy | yáɾ | hyaɾ | hyaɾ | yáɾ | hyaɾi | yáɾi | *hyaɾi | *hyádi | *yahbi |
| 'cielu' | ahezi | hɛ̃se | hɛ̃se | hɛ̃nse | hɛ̃ze | hɛ̃ns | hɛ̃sɛ | |||
| 'agua' | dehe | dehe | dehe | dɛhɛ | ɾɛɛ | ɾɛ | dɛhɛ | *dehe | *déhé | *ntá-wi |
| 'fríu' | ze | sɛ | sɛh-ɛ | sɛɛ | nsɛ | sɛ | *se(y) | *ʦɛ´ | *ʦé | |
| 'calor' | pa | pa | pah-a | pa | pa | pa | *pa | *pa | *pá- | |
| 'día' | pa | pa | pa | pa | padya | pa | *pa | *pá | ||
| 'nueche' | xõmue | ʃõmw | ʃõmw | ʃõmw | ʃõm | ʃõm | ʃõm | *šõmwi | *(n-)šũi | *ʃũi |
| 'añu' | chee | kʔy | kʔy | kʔy | kʔi | kʔy | *kʔy- | *kʔeya | *kʔiʧ | |
| 'casa' | zumue | ʣo | zumw | gumw | gumw | gumw | ʣumw | *gũ-mw | *n-gũ | *báʔnin |
| 'mercáu' | chomue | ʧõm | ʧõmw | ʒõmw | ʒomw | ʧõm | ʧõma | *ʧomi | *tetani | |
| 'muyer' | chixu | diʃo | (bɛñ | ɾis | ɾiʃo | ɾiʃõ | dinʃõ | *ndi-šo | *(ši-)ʦo- | |
| 'home' | ondee | bɛzo | bɛzo | bwɛzo | bɛzo | bɛzo | bɛzo | *wɛ-zo | ||
Referencies
Notes
- ↑ Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes
- ↑ Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes, decretu publicáu'l 13 de marzu de 2003.
- ↑ Knapp, 1996
- ↑ Michael Knapp, 2002, p. 67
- ↑ Soustelle, 1937, páxs.286-287
- ↑ Jacques Soustelle, 1938
- ↑ Esta pallabra significaría orixinalmente 'venado, venáu'
Bibliografía
- Knapp Ring, Michael Herbert, Fonoloxía del mazahua, Tesis de llicenciatura, ENAH, Méxicu, 1996
- Michael Knapp, 2002 “Elementos de dialeutoloxía Mazahua" En: "Del Cora Al Maya Yucateco: Estudios Llingüísticos Sobre Delles Llingües Indíxenes Mexicanes" Paulette Levy (Ed.), Universidá Nacional Autónoma de Méxicu.
Ver tamién
- Llingües de Méxicu
- Llingües otomangueanas
- Mazahua
Referencies
Bibliografía
- Amador Hernández, Maricela (1976): Gramática del mazahua de San Antonio Pueblo Nuevu, Tesis de llicenciatura, Méxicu: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria.
- Bartolomew, Doris (1965): The reconstruction of Otopamean (Mexico), Tesis de doctoráu, Illinois: Universidá de Chicago.
- Escalante Hernández, Roberto (1990): "Glotocronología de los dialeutos mazahuas", Quadrivium 2: 77-78.
- Knapp Ring, Michael (1996): Fonoloxía del mazahua, Tesis de llicenciatura, Méxicu: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria.
- Jacques Soustelle [1937](1992): La familia llingüística Otomí-Pame de Méxicu Central, Fondu de Cultura Económica, Méxicu DF, ISBN 968-16-4116-7.
Enllaces esternos
- Diccionariu Español-Mazahua, nel sitiu de AULEX (Méxicu)
- http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/maz/Jña_jñatrjo - Artículu n'idioma Mazahua en incubator
