eesti keel | |
---|---|
Faláu en | Estonia Letonia |
Rexón | Mar Bálticu |
Falantes | 1.110.000 |
Familia | Urálicu Llingües finoúgrias |
Estatus oficial | |
Oficial en | Estonia Xunión Europea |
Reguláu por | Institutu del Idioma Estoniu / Eesti Keele Instituut (semioficial) |
Códigos | |
ISO 639-1 | et |
ISO 639-2 | est |
ISO 639-3 | est |
Estensión del estoniu |
L'idioma estoniu (eesti keel) ye una llingua finu-ugria falada per alredor de 1.100.000 persones que, na so gran mayoría, viven n'Estonia. Tamién hai pequeñes comunidaes d'estoniu falantes en Letonia y Rusia.
Clasificación
L'estoniu nun ta emparentáu coles llingües autóctones de los otros dos estaos bálticos, letón (Letonia) y lituanu (Lituania), que son llingües báltiques (tamién llamaes baltoeslaves), sinón coles llingües del grupu fínico, sobremanera col finés, faláu al otru llau del golfu de Finlandia, o en menor midida coles llingües saami de Laponia, el komi, l'udmurto o les llingües autóctones de Mordovia, según, bien lejanamente, col grupu ugárico, que'l so principal miembru ye'l húngaru.
Fonoloxía
Carauterístiques fonolóxiques xenerales
Vocales
Anterior | Posterior | |||
Arredondiada |Non
arrondada |Arrondada | ||||
align="center" |i |
y (ü) | o | ||
Semicerrada | y |
align="center" |ø (ö) |
ɤ (õ) | o | |
align="center" |æ (ä) |
ɑ (a) |
Sistema vocálicu
El sistema vocálicu estoniu tien 9 fonemes con cantidá curtia o llarga (esto ye, 9x2=18 fonemes vocálicos), que se correspuenden coles siguientes grafíes: a, ä, y, i, o, ö, o, ü, õ.
õ ye un soníu vocálicu non arrondáu, posterior y baxu. (pal falante d'español, suena como una o na que nun s'arredondien los llabios. Nun se paez a la mesma lletra en portugués, ye paecíu al vietnamita o-horn.)
Consonantes
Llabial | Alveolar | Postalveolar | Dorsal | Glotal | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|
plana | palatalizada | ||||||
Nasal | m | n | nʲ | ||||
Oclusiva | corta | p | t | tʲ | k | ||
geminada | pː | tː | tʲː | kː | |||
Fricativa | curtia sorda | f | s | sʲ | ʃ | h | |
curtia sonora | v | ||||||
geminada | fː | sː | sʲː | ʃː | |||
Aproximante | l | lʲ | j | ||||
Vibrante | r |
Sistema consonánticu
Les consonantes /f, ʃ/ solo apaecen n'emprestamos llingüísticos. Una de les carauterístiques distintives del estoniu ye que'l so sistema consonánticu tien tres graos d'estensión: fonemes curtios, llongures y extralargos. La diferencia ente los fonemes llargos y los extralargos mora tantu na so acentuación como na so duración. Les llongures y los extralargos nun s'estremen ortográficamente.
Escritura
Carauterístiques xenerales del sistema d'escritura
L'estoniu emplega los calteres del alfabetu llatín. Sicasí, el so alfabetu escarez de les lletres c, q, w, x y y (tan solo empléguense pa escribir nomes y estranxerismos crudos) y contién les lletres š, ž, õ, ä, ö y ü. Les lletres f, š, z y ž empléguense solamente en préstamos.
Sustantivu
Tanto los sustantivos, como los pronomes nun presenten xéneru gramatical. Sicasí tantu los nomes como los axetivos tornar con 14 casos: nominativu, xenitivu, partitivu, ilativo, inesivo, elativo, alativo, adesivo, ablativu, translativo, terminativu, esivo, abesivo y comitativo. Una de la particularidaes del sistema flexivo del estoniu ye l'ausencia del acusativu, que suplir o bien col xenitivu (pa oxetos totales) o col partitivu (pa oxetos parciales).
Axetivu
L'axetivu concuerda en casu y en númberu col sustantivu al qu'acompaña. Por casu: nominativu: väike kollane maya ("una casa mariella") ilativo (llugar escontra dientro del cual): väikesesse kollasesse majja (Reparar que majja presenta'l grau extralargo de la consonante j, anque ortográficamente represéntese como una consonante doble.) L'axetivu en función predicativa tamién concuerda en númberu y casu col sustantivu antecedente. Por casu: Uus maya on kollane. ("La casa nueva ye mariella.") Uued mayái on kollased. ("Les cases nueves son marielles.")
Sintagma verbal
Carauterístiques xenerales del sintagma verbal
L'estoniu nun ye una llingua de suxetu obligatoriu na oración afirmativa non marcada (esto ye, la presencia o ausencia del suxetu ye más o menos como nel español, anque la presencia del suxetu ye muncho más frecuente que nel español). Sicasí, l'estoniu (como'l finlandés) escarez d'alverbiu negativu y constrúi la negación con un verbu auxiliar (ei) y el raigañu del verbu. L'auxiliar negativu (a diferencia del finlandés) tien la mesma forma en toles persones, polo que la oración negativa esixe la presencia del suxetu. Por casu: Lähen. ("Voi."). Pero: Ma ei lähe ("Nun voi." Lliteralmente: "Yo nun dir.") Kui me ei leia, siis saame alati üksteisele ka helistada ("Si nun atopamos, siempres podemos llamanos l'unu al otru." Lliteralmente: "Si nós nun atopar, entós podemos siempres l'unu al otru tamién llamar." Nótese la presencia de "nós" (me) na oración negativa y la so nun guarda na afirmativa.)
L'orde ensin marcar de la oración enunciativa ye SVO: Mina elan Pärnus. (Yo vivu en Pärnu.)
L'orde ensin marcar de la oración subordinada ye SOV, como, por casu, nel alemán: Asturianu: Si te interesa, podríemos quedar dalgún día. Estoniu: Kui Sul huvi on, siis võiksime millalgi kokku saada. (Lliteralmente: "Si a ti interesante ye, entós podríamos dalgún día xuntos atopanos.") Alemán: Wenn du Interesse hast, dann könnten wir uns irgendwann mal zusammen treffen. (Lliteralmente: "Si tu interés tienes, entós podríamos nós dalgún día vegada xuntos atopanos.")
La oración interrogativa total marcar por aciu la presencia d'una partícula (kes) de primeres de la oración. La entonación nun camuda con al respeutive de la entonación afirmativa. Oled kodus. (Tas en casa) Kes oled kodus? (¿Tas en casa?) Ente otros, el finlandés (magar con una partícula enclítica, -ko/-kö) y el letón (vai) comparten esta carauterística.
Peculiaridaes del paradigma verbal
Una de les sos peculiaridaes ye l'ausencia del tiempu futuru. Cuando un eventu inda nun asocedió, emplégase'l presente atemporal. El verbu presenta delles formes sustantives ("infinitivos" pa la tradición gramatical occidental) y delles formes axetives ("participios" pa la tradición gramatical occidental).
Aspeutos históricos, sociales y culturales
Historia de la llingua
La primer trescripción conocida d'una pallabra n'idioma estoniu remóntase probablemente al sieglu VIII. Na obra Cosmografía, el protagonista (Aethicus Ister) menta una islla denomada Taraconta (Tharaconta). Dellos autores piensen que podría referise a Estonia o a la so islla más grande, Saaremaa. Nel so orixe, Taraconta puede venir de les pallabres Taara y kond. Según dellos autores, Taara yera unu de los principales dioses de los antiguos estonios. El sufixu –kond puede referise a una comunidá de persones, como na pallabra perekond (familia), o a una entidá territorial, como en maakond (provincia). Taraconta podría faer alusión a los estonios como adoradores de Taara.
A partir del sieglu XIII, una gran cantidá de fontes escrites dexáronnos tener una mayor conocencia del desenvolvimientu de la llingua. Nesta dómina, los cruciaos alemanes y escandinavos llegaron a Estonia, una de les últimes tierres paganes d'Europa. Les cruzaes contra los estonios fueron narraes mientres la primer metá del sieglu XIII na crónica llatina Crónica d'Enrique de Livonia (llatín: Heinrici Chronicon Livoniae), que'l so testu contién pallabres y fragmentos de frases n'estoniu.
Dempués de les cruzaes, una parte de la nobleza y la burguesía alemanes establecer nel territoriu de l'antigua Livonia que cubría les actuales Estonia y Letonia. Anque Estonia, nel intre de siete siglos, foi ocupada por delles naciones estranxeres (Dinamarca, Polonia, Suecia y Rusia), l'idioma estoniu tuvo sobremanera influyíu pol baxu alemán y el altu alemán, según pol dialeutu alemán del Bálticu que se desenvolvió a partir d'estos. Concretamente, el vocabulariu estoniu rellacionáu cola ciudá y la modernidá inspírase considerablemente nel alemán.
El primer testu n'estoniu calteníu ye'l manuscritu de Kullamaa, datáu nos años 1524-1528. Trátase d'una traducción de los principales rezos católicos como'l Padre Nuesu o'l Credo. Cuando la Reforma establecer n'Estonia, la predicación en llingua vernácula fixo necesaria la traducción de los testos relixosos n'estoniu del norte y estoniu del sur.
Les primeres gramátiques y los primeros diccionarios fueron redactaos nel sieglu XVII. A partir d'esi momentu disponemos d'un gran númberu de testos calteníos.
Mientres el “espertar” nacional que se produció a mediaos del sieglu XIX, l'idioma estoniu, qu'hasta esi momentu namái yera la llingua de los llabradores, convirtióse rápido nuna llingua de cultura, sobremanera gracies a la Universidá de Tartu, unu de los principales nucleos intelectuales. Empezó a ser utilizáu na lliteratura y les ciencies. Nesa mesma dómina fueron publicaos los primeros estudios llingüísticos n'estoniu. En 1884, Karl August Hermann publicó la primer gramática estonia n'estoniu, fechu que contribuyó de manera importante a la estandarización de la llingua.
Na segunda metá del sieglu XX, los intelectuales estonios propunxéronse como oxetivu'l desenvolver la so llingua p'afaela a la cultura europea moderna. El llingüista Johannes Aavik tuvo un papel importante nesti procesu, esforciándose n'arriquecer y enguapecer la llingua lliteraria. Utilizó abondosamente los recursos proporcionaos pol idioma finlandés y los dialeutos, y creó tamién pallabres y morfemes gramaticales artificiales. Paralelamente a esta renovación llingüística” (keeleuuendus) impulsada por Aavik, otra corriente, dirixida por Johannes Voldemar Veski, concentrar na ellaboración de normes y nel desenvolvimientu de la terminoloxía. Dellos miles de términos, en toles árees del saber y de la vida, fueron creaos mientres esti periodu. A lo llargo del sieglu XX los diccionarios normativos tuvieron un papel importante na fixación de la llingua estándar. El primeru d'ellos apaeció en 1918.
Mientres el réxime soviéticu (1940-1991), la estandarización de la llingua y el siguimientu estrictu de les normes convertir nuna forma de resistencia nacional. Yera una manera d'oponese a la ideoloxía soviética, simbolizada pola llingua rusa. La llingua yera unu de los elementos fundamentales de la identidá estonia. Les autoridaes nun prohibieron nin l'estudiu científicu del estoniu nin el so emplegu na mayoría de les árees de la vida pública (incluyida la educación), lo que dexó a los estonios y a la so llingua aguantar a la rusificación y a la colonización.
El 1 de mayu de 2004, l'estoniu convertir nuna de les venti llingües oficiales de la Xunión Europea.
Usu y distribución xeográfica
L'estoniu cunta con alredor de 1.000.000 falantes. Les comunidaes más numberoses tán na mesma Estonia, con 920.000 y en Finlandia, con 40.000. Esisten unos miles más de falantes ente les comunidaes de la diáspora estonia n'Estaos Xuníos, Canadá y Australia, principalmente.
Dialeutoloxía y variantes
La llingua estonia estremóse tradicionalmente en dos grupos colos sos respeutivos dialeutos:
El grupu del norte o de Tallin, base de la llingua lliteraria (tallinna keel) que tien tres dialeutos:
- El de los condaos de Pärnu y Lääne (läänemurre), paecíu al livoniu
- L'insular (saarte murre), en Saaremaa, influyíu pol suecu
- El d'orellar noroeste del llagu Peipus (idamurre)
El grupu del sur o Tartu (tartu keel), que caltién l'harmonía vocálica que tien tres dialeutos:
- El võru (võro), na mariña septentrional, más similar al finlandés
- El setu (sebe), faláu en Setomaa y en óblast de Pskov, bien rusificado y xeneralmente consideráu una variante del võru
- El mulgi, consideráu dacuando, colos dos anteriores, como variante del estoniu meridional
Calcúlase que'l 95% de los estonios tienen como llingua materna l'estoniu.
Ver tamién
- Lliteratura n'estoniu
- Idioma võro