Aguacateco
'Qa'yol'
Faláu en  Guatemala y  Méxicu (escases minoríes en Chiapas y Veracruz)
Rexón Aguacatán y Los Altos Cuchumatanes
Falantes 27 ( 2010 )
Puestu Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia Llingües mayenses
   Quicheano-Mameano
    Mameano Mayor
     Ixilano
      Aguacateco
Alfabetu Alfabetu llatín
Estatus oficial
Oficial en Nengún país. Reconocíu como llingua nacional en Guatemala.[1][2] Reconocida como llingua nacional en Méxicu.[3]
Reguláu por Nun ye reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengunu
ISO 639-2myn
ISO 639-3agu

El aguacateco (tamién llamáu awakateko, coyotin,[4] Awaketeco o Balamiha[5]) ye un idioma con nucleu orixinal nel conceyu d'Aguacatán nel departamentu guatemalianu de Huehuetenango. Orixinariu de la rexón de Los Altos Cuchumatanes, tien escases minoríes en Chiapas, Méxicu. Ye tamién l'idioma nativu de dellos inmigrantes guatemalianos de Tuscarawas County, Ohio.

Etimoloxía

Los indíxenes aguacatecos referir al so idioma como qa ' yol o "la nuesa pallabra". Tamién se autonombran qatanum, que significa "la nuesa xente" a diferencia de la pallabra Awakateko utilizada por voces españoles n'alusión al conceyu d'Aguacatán (el cual significa “llugar d'abondosos aguacates”, faciendo alusión a la producción agrícola y non específicamente a la xente indíxena).[6][7][8]

Clasificación y familia llingüística

Al igual que la mayor parte de los idiomes indíxenes de Guatemala, nun se realizó un estudiu concretu, concisu y a xeitu pa poder analizar les sos carauterístiques xenerales. Ye por eso qu'hai munches divisiones per parte de los especialistes, pero de siguío preséntense los diversos estudios que se realizaron.

SIL Internacional y Ethnologue

Según los estudios de la SIL y Ethnologue, el aguacateco pertenez a la sub-familia quicheana mameana,[9][10] ésta inclúi:

De la mesma esta llingua derivó al motozintleco y posiblemente al chicomuzteco.

Otto Stoll

El llingüista Otto Stoll arrexuntó al idioma aguacateco al grupu llingüísticu mam, “al cual correspuenden tanto'l mam como'l ixil”.[11]

Sylvanus Morley

Sylvanus Morley arrexunta l'idioma aguacateco dientro del grupu “mam”, xunto a los idiomes “ixil, jacalteco, kanjobal y solomeco”.[12]

Lyle Campbell y Terrance Kaufman

Y a lo último, según estudios de Lyle Campbell y Terrence Kaufman,[13][14][15] el tueru llingüísticu se desglosa de la siguiente manera:

MAYA

  • Huasteco
Huasteco
† Chicomucelteco
  • Yucatecano
Yucateco-Lacandón
Yucateco
Lacandón
Mopán-Itzá
Mopán
Itzá
  • Occidental
Tzeltal Mayor
Cholano
Chol-chontal
Chol
Chontal
Chorti-choltí
Chortí
Chorti
Tzeltalano
Tzeltal
Tzotzil
Q'ANJOB'AL MAYOR
Q'anjob'alano
Q'anjob'al
Q'anjob'al
Akateco
Jakalteko
Motozintleco
Motozintleco
Tuzanteco
Chujano
Chuj
Tojolabal
  • Oriental
K'ICHEANO
Q'eqchi
Uspanteko
Poqom-K'iche'
Poqom
Poqomchi'
Poqomam
K'iche'
K'iche'
Kaqchikel-Tzutujil
Kaqchikel
Tzutujil
Sakapulteko
Sipakapa
MAME
Teco-Mam
Teco (Chiapas y Guatemala)
Mam (Chiapas y Guatemala)
Awakateco-Ixil
Awakateko
Ixil

† Idioma estinguíu

¿Aguacateco II?

Pal gran muestreo de vocabularios encargáu por Catalina La Grande en 1780, recoyéronse dellos idiomes inéditos, anque depués refugaos pol analís de Kaufman sobre los idiomes pantasmes de Mesoamérica, unu d'ellos foi'l aguacateco II col que se sorprendió la bona fe del mesmu Stoll, tamién se suxuriera'l popoluca de Conguaco, equivocadamente identificáu por Otto Stoll y qu'en realidá ye'l mesmu popoluca de Veracruz y el subinhá de Socoltenango que ye un amiestu léxico de tojolabal, tzeltal y chuj.[16]

Vocabulariu

Cómo dicir "Hola":

  • Kech (indistintu)
  • [pa home] Tzu ta'
  • [pa muyer] Tzu na'

Cómo dicir "Te quiero":

  • Nachinpeq' tzawe'j

Cómo dicir "Bienveníos":

  • B'alaj ula'n

Cómo dicir "Bonos díes":

  • B'alaj jalchan

Cómo dicir "Bones tardes":

  • B'alaj kwe'nq'ej

Cómo dicir "Gracies":

  • Tyoxh
  • Ntyoxh teru'
  • Tyoxtu'

Cómo dicir "Abeyes":

  • Wunaq txuk (gente insecto)

Cómo dicir "¿Usté volvió?":

  • Jape' kxu'l yaj

Cómo dicir "Volví":

  • Ja, janu'l

Cómo dicir "¿Cómo tas?":

  • B'a'n pe' wutzu'?

Cómo responder al anterior:

  • B'a'n, qo b'a'n teru' (Bien)

Cómo dicir "Adiós":

  • [pa una persona saliendo] Na'j wetz
  • orb'in

Cómo responder al anterior:

  • or

Cómo dicir "¿Cuál ye'l to nome?":

  • Mb'i b'i'o'?

Cómo dicir "Non":

  • kyi'

Númberos

  • 1: Jun
  • 2: kob'
  • 3: Ox
  • 4: kyaj
  • 5: O'
  • 6: Wuqaq
  • 7: Wuq
  • 8: Waxaq
  • 9: Béluj
  • 10: Lajuj
  • 11: Junlaj
  • 12: Kob'laj
  • 13: Oxlaj
  • 14: Kyajlaj
  • 15: O'laj
  • 16: Waqlaj
  • 17: Juqlaj
  • 18: waxaqlaj
  • 19: b'elujlaj
  • 20: junaq

Escritura

El 2 de setiembre de 2002 llevar a cabu la presentación pública de 8 estudios impresos que son: Introducción a la Monografía del Conceyu de Aguacatán, Toponimia Aguacateca, Vocabulariu Aguacateco, Manual de Llectura, Alcuerdu d'Identidá y Derechu de los Pueblos Indíxenes, Gramática Descriptiva Aguacateca, Gramática Normativa Aguacateca, Constitución Política de la República de Guatemala n'Idioma Aguacateco, Plantes Melecinales y Guía de Sofitu Pedagóxicu n'idioma Aguacateco.[17]

Nel añu 2003 publicóse la Introducción al Sistema de Numberación Maya Aguacateco, Traducción del Pop Wuj al idioma Aguacateco, Gramática Pedagóxica del idioma Aguacateco y tres texto paralelos.[17]

Coles mesmes, esisten una gramática[17] y un diccionariu castellanu-aguacateco publicaos.[18] En 1971 completóse una traducción del Nuevu Testamentu.[19]

Como una midida pa promover el so estáu como llingua viva, creóse un campus virtual onde los estudiantes comenenciudos pueden aprender llingües como'l cucapá, el seri, el kikapú o'l aguacateco, según un comentariu de Sylvia del Valle, direutora de la Universidá Iberoamericana Ciudá de Méxicu.[20]

Posible estinción

Según datos de la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes (CDI) (organización mexicana), axenciada en 2002 como indicadores socioeconómicos y basada en datos del Censu Xeneral de Población y Vivienda de 2000 del Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI), la llingua en mayor riesgu en Méxicu ye'l aguacateco, pos namái cunta con 23 falantes.[21]

Otres causes de la posibilidá d'escastase débense ante la falta d'usuarios, el so desplazamientu pol usu del español nes comunidaes y a que ye faláu principalmente por persones d'edaes avanzaes.

Referencies

  1. ↑ Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». ALMG. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 de xunu de 2009.
  2. ↑ «Proyeutu de Reformes a la Constitución Política» (castellanu). Base de Datos Políticos de les Amériques (26 d'ochobre de 1998). Consultáu'l 21 de xunetu de 2006. La Consulta Popular realizóse'l 16 de mayu de 1999. Les Reformes Constitucionales nun fueron aprobaes pol pueblu.
  3. ↑ «Documentu pal discutiniu del proyeutu de Decretu de Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos». laneta.apc. Archiváu dende l'orixinal, el 11 de xunu de 2007. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.
  4. ↑ «Other names for aguacateco» (inglés). Global Recordings Network. Global Recordigs Network. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.
  5. ↑ «Awakateko» (inglés). everyculture.com. Consultáu'l 27 de xunu de 2007.
  6. ↑ Evan Meyer (1994-97). «Evan Meyer served in Guatemala» (inglés). Peace Corps. Consultáu'l 27 de xunu de 2007.
  7. ↑ Evan Meyer (1 de marzu de 2001). «CU Peace Corps volunteers offer vignettes from their lives abroad - Evan Meyer» (inglés). Peace Corps. Consultáu'l 27 de xunu de 2007.
  8. ↑ «Comunidad Llingüística Awakateka». Academia de Llingües Mayes de Guatemala. Consultáu'l 17 de febreru de 2010.
  9. ↑ «Sub-familia quicheana-mameana» (castellanu). Institutu Llingüísticu de Branu, A.C.. Institutu Llingüísticu de Branu en Méxicu (2005). Consultáu'l 21 de xunetu de 2006.
  10. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (2005). «Linguistic Lineage for Awakateko» (inglés). Ethnologue. Ethnologue.com. Consultáu'l 21 de xunetu de 2006.
  11. ↑ Stoll, Otto; Goubaud Carrera, Antonio trad; Arriola, Jorge Luis ed. (1958). Etnografía de Guatemala, 2 Ed., Guatemala: Seminariu d'Integración Social Guatemaliana.
  12. ↑ Rodrigo Salvadó (Domingo 16 d'ochobre de 2005). «Religión maya y genocidio - El casu Ixil*». Rodrigo Salvadó. Fundación DESC. Archiváu dende l'orixinal, el 25 de payares de 2015. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.
  13. ↑ Ernesto Díaz Couder Cabral (ochobre 2000-marzu 2001). «La clasificación de les llingües indíxenes». Lyle Campbell y Terrance Kaufman. Ejournal. Archiváu dende l'orixinal, el 27 de setiembre de 2007. Consultáu'l 28 de xunu de 2007.
  14. ↑ Campbell, Lyle; Terrence Kaufman. Mesoamerican historical linguistics and distant genetic relationships: Getting it straight, páx. 362-72.
  15. ↑ Campbell, Lyle; Terrence Kaufman (1990). Llingüística Mayence: ¿Ónde atopamos agora?, páx. 51-58.
  16. ↑ Daniel Cazes (ochobre de 1977). «Épigraphie maya et linguistique MAYANE» (francés). Archiváu dende l'orixinal, el 4 d'abril de 2007. Consultáu'l 2 de xunetu de 2007.
  17. 1 2 3 «Llogros llograos tocantes a realización de pollinos de Llingües Mayes» (castellanu). Consultáu'l 27 de xunu de 2007.
  18. ↑ «DICCIONARIU CASTELLANU-AGUACATECO» (castellanu). Maizca. Maizca (1995). Archiváu dende l'orixinal, el 8 de xunu de 2007. Consultáu'l 26 de xunu de 2007. El conceyu d'Aguacatán en contraparte local cola Academia de Llingües Mayes llevó a cabu la realización de la creación del Diccionariu Castellanu-Aguacateco. Costu del proyeutu: EUR 801 (PTA 133320) (Q 6738)
  19. ↑ «The Bible in Aguacateco» (inglés). Worldscriptures. Consultáu'l 27 de xunu de 2007.
  20. ↑ Aida Sánchez (Vienres 22 de xunu 2007). «Internet rimachiy kichua» (castellanu). Canal Solidaria-One World. canalsolidario.org. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.
  21. ↑ Arturo Jimenez (Vienres 18 de febreru de 2005). «El aguacateco, llingua orixinaria en mayor peligru d'estinción editorial= albedríu.com» (castellanu). www.jornada.unam.mx. Consultáu'l 21 de xunetu de 2006.

Enllaces esternos

Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.