Moneda ibérica de Bora.

Iberia^[1] ye'l nome con que los griegos conocíen dende tiempos remotos lo que güei llamamos península ibérica. L'historiador griegu Heródoto (circa 484-425 e.C. ) cita yá'l topónimu d'Iberia pa designar la península, que ye conocíu en tol mundu griegu.

Introducción

El términu Iberia pa definir lo que güei ye la península ibérica llegónos al traviés de los testos griegos,^[2] según el términu Hispania lo ye llatín, anque los romanos tamién utilizaron de primeres el topónimu d'Iberia, ya inclusive-y añadieron una «h»: Hiberia.

El so nome provién del ríu Íber, probablemente l'actual Ebro, anque tamién pudiera ser otru ríu de la provincia d'Huelva, onde testos bien antiguos citen un ríu Iberus y un pueblu al que llamen íberos. Los antiguos griegos llamar Iberia.^[3]

La conocencia de la península ibérica como entidá xeográfica foi un procesu lentu, con retrocesos y rellatos llexendarios. L'alloñanza col focu de la cultura antigua yera notable y desconocemos cuál yera la conocencia que pudieron tener griegos y fenicios de la so xeografía. L'interés de dambos pueblos naquellos tiempos yera a cencielles económicu, por tanto supónse que seique tendríen bastante información sobre la mariña y de delles rexones del interior.

Los historiadores creen que'l pueblu feniciu remanaba datos xeográficos de gran interés pa ellos y qu'inclusive esistieron testos con abondosa información. Sábese que nel sieglu I e.C. , el sabiu y eruditu rei Juba de Mauritania llogró axuntar una gran biblioteca con testos y lliteratura fenicia, y que nel añu 100 de nuesa yera, el xeógrafu griegu Marín de Tiru (Fenicia), tuvo un gran atroxu de material pa poder componer el so mapa del orbe, mapa que sirvió en gran midida al científicu Claudio Ptolomeo. Pero nin los griegos nin los romanos emprestaron gran atención a estos escritos y nun los caltuvieron nin los traducieron, y ésta ye una de les razones pola que nun llegaron hasta los nuesos díes.

El topónimu Iberia

Bicha de Balazote.

El nome de Iberia, nun principiu, solo referíase a una pequeña parte de la península: yera namái una parte pequeña de l'actual Huelva.^[4]

En tiempos del historiador griegu Polibio, que tuvo en Numancia nel sieglu II e.C. , Iberia yera solo la parte costera mediterránea de la península. Darréu prevaleció más el criteriu xeográficu que l'étnicu y a finales del sieglu I e.C. , Estrabón yá denominaba Iberia a la península, xeográficamente^[5] (na so obra Xeografía cunta tou lo que sabe sobre Iberia en dómines anteriores, pero diz que nel so tiempu la llende taba yá nel Pyrene). Apiano, a mediaos del sieglu II, escribió que la península yera «llamada agora Hispania en llugar d'Iberia por dalgunos».

Sábese qu'había tribus iberas nel sur de Montpellier nel sieglu VI e.C. , y que nel sieglu V e.C. Tosquilo (dramaturgu griegu) escribía que «el Ródano corría por Iberia».

Nel sieglu V e.C. , l'historiador griegu Heródoto, na so obra Hestories, yá cita'l topónimu Iberia pa designar la península, magar antes esi términu foi emplegáu polos tartesos pa definir el so territoriu. Embaráxase que'l nome venga de un ríu Íber, qu'acasu nun foi nun principiu el Ebro, sinón unu homónimu de la zona d'Huelva (quiciabes el ríu Tinto), onde ciertos testos citen un ríu Iberus, y un pueblu, al que llamen íbero, pos tanto los griegos como los púnicos conocieron antes y meyor les mariñes meridionales de la península que les llevantines.

El mundu griegu de l'Antigüedá conoz con esi nome les llendes del Ecúmene, del griegu oikumene (oιkoυμενη) o «mundu conocíu»: al oeste, Iberia la península; al este la Iberia caucásica, pos el mesmu Estrabón tamién llamaba íberos a otru pueblu na actual Xeorxa. Si hai dalguna rellación ente estos dos pueblos íberos o si ye solo una coincidencia de nomes ye una cuestión abierta.

Créese que la voz iber ye d'orixe íberu, siendo según esti pueblu nomaba a los ríos polo xeneral (igual que wad n'árabe ye «ríu»). Asina yera llamáu'l ríu Tinto y asina debía de ser llamáu tamién l'actual Ebro, que caltuvo'l topónimu. Dende Andalucía hasta'l Ródano hai una gran familia de ríos que de dalguna manera caltienen el iber. El topónimu Iliberris o Ileberris, que se da tantu na Narbonense como en Granada, ye reconocible na llingua vasca, y refierse a ciudá y ríu, pero entá nun foi probáu que'l íbero fuera un idioma ancestral del vascu.

Xeografía d'Iberia

Mientres los sieglos V, IV y III e.C. , la dómina de menor númberu de viaxes de los griegos, les noticies que tien el mundu clásicu sobre la península Ibérica son bastante vagues y dacuando hasta falses. Pero yá en sieglu III e.C. , cola conquista romana hai una cierta facilidá pa movese, pa viaxar con mayor seguridá per mar y per tierra, amás de que los sabios helenísticos del momentu manifestáronse ansiosos por aprender y rectificar los posibles errores del pasáu.

A la llegada de los romanos a la península yá se considera como Iberia tola mariña del Mediterraneu.

Los griegos conocíen perbién puntos bien concretos como'l estrechu de Xibraltar, qu'ellos llamaben Stelai (sobrentendíase Heracleous). Stelai ye «columnes» en griegu, por eso los romanos traducir y llamaron al llugar Columnae Herculis («Columnes de Hércules»). Conocíen tamién los Pirineos, que llamaben Pyrene, en singular, anque teníen una idea pocu real de la so orientación, que creíen que yera de norte a sur.

Polibio foi un historiador griegu del sieglu II e.C. que vivió un tiempu na península. Polibio diz textualmente:

llámase Iberia a la parte que cai sobre El nuesu Mar (Mediterraneu), a partir de les columnes de Heracles. Mas la parte que cai escontra'l Gran Mar o Mar Esterior (Atlánticu), nun tien nome común a toa ella, por causa de ser reconocida apocayá.

Polibio

Los trés primeros trataos qu'hubo sobre la xeografía d'Iberia fueron los escritos por Mela (en llatín), Pliniu'l Vieyu (en llatín) y Estrabón (en griegu). Mela y Plinio, según cuenta Estrabón, llegaron a conocer perbién les mariñes del norte y noroeste. Estrabón pela cueta nunca tuvo na península. Tou lo qu'escribió foi a partir de fontes de numberosos xeógrafos ya historiadores añadiendo amás la gran información que recibía de la milicia y xente de l'alministración de Roma. Los sos escritos son quiciabes menos científicos tocantes a términos emplegaos refierse, pero son los más amenos y los que meyor llegaron a los nuesos díes. Escribió un bon tratáu llamáu Xeografía, que'l so tercer volume ye'l que ta dedicáu a trazar los pormenores de la península Ibérica: ríos, montes, llendes, mariñes, poblaciones, ciudaes, cultivos, traces culturales, navegantes, pobladores… Ye equí onde utiliza'l términu piel de toru: «Iberia paecer a una piel de toru, tendida en sentíu del so llargor d'Occidente a Oriente, de cuenta que la parte delantera mire a Oriente y en sentíu del so anchor del septentrión al Mediudía».

El cuartu de los escritores que dedicaron les sos conocencies a la descripción xeográfica d'Iberia foi'l científicu Claudio Ptolomeo, un sieglu dempués de los anteriores. Nes sos famoses tables xeográfiques ufierta un cuadru casi completu con infinidá de topónimos. Ptolomeo ye'l que garantiza un mayor interés xeográficu y matemáticu.

Estos cuatro escritores son la base de les conocencies xeográfiques de la península Ibérica de l'Antigüedá.

Demografía

Llingües

Artículu principal: Llingües paleohispániques

Grupos llingüísticos d'Iberia escontra'l 300 e.C.

Iberia tal como ye definida nos documentos griegos yera una lexón amás de culturalmente diversa, lingüíticamente diversa. Les llingües de la rexón tán considerablemente peor documentaes que les de l'antigua Italia, polo que'l so númberu exactu desconozse y la integlibilidad mutua ente les fales de distintos pueblos nun se conoz. En términos xenerales les llingües d'Iberia pueden arrexuntase en tres grupos:

• Llingües de los colonizadores, que básicamente s'usaron extensivamente cerca de la mariña y d'enclaves comerciales
• Llingües autóctones indoeuropees, ente estes atopen les llingües hispanoceltas que taben rellacionaes filoxenéticamente, el lusitanu y el sorotáptico (conxeturáu sobre la base de topónimos) y l'antiguu européu (conxeturáu sobre la base d'hidrónimos).
• Llingües autóctones preindoeuropeas que nun formaríen un grupu filoxenéticu y probablemente representaben families llingüístiques distintes: tartesia-turdetánica, vascu-aquitana y ibérica.

Cites

Estrabón referir a la península ibérica:

Col nome de Ibería los primeros griegos designaron tol país a partir del Rhodanos y del ismu qu'entienden los golfos galáticos; ente que los griegos de güei asitien la so llende nel Pyrene y dicen que les designaciones d'Iberia y Hispania son sinónimas.

Estrabón, Geografica III, 4, 19

Sicasí, antes, nel llibru segundu, Estrabón fai referencia a los íberos caucásicos:

Podemos falar de coses referentes a los qu'habiten la rexón del Kaukasos, los iberes.

Estrabón, Geografica II, 5, 12

Ver tamién

• Hispania
• Íbero
• Estrabón
• Iberismo

Referencies

Referencies

• García y Bellido, Antonio: España y los españoles fai dos mil años (según la Xeografía d'Estrabón), Espasa Calpe (Coleición Austral), Madrid, 1945 (primer edición: 8-XI-1945). Fináu l'autor, la so fía Mª Paz siguió con nueves ediciones.

• Camón Aznar, José: Les artes y los pueblos de la España primitiva, Editorial Espasa Calpe, Madrid, 1954.

• Diccionariu Espasa, voz "Íberos", de José R. Pellón. Espasa Calpe S.A. Madrid, 2001.

Enllaces esternos

• Testos d'Apiano sobre Iberia: n'español, nel sitio Imperivm.
  • Apiano: Ibérica.
    • Testu francés nel sitio de Philippe Remacle (1944 - 2011); cada númberu n'azul ye rótulu activu pa camudar al griegu.
      • Testu griegu nel mesmu sitiu; cada númberu n'azul ye rótulu activu pa camudar al francés.