Estudios en Arequipa y Lima

Na so ciudá natal estudió les primeres lletres so direición de maestros privaos. Por vinculaciones familiares col cleru, inclinar pol sacerdociu; arriendes d'ello, viaxó a Arequipa ya ingresó al Seminariu de San Jerónimo onde cursó Humanidaes, Filosofía y Principios de Xurisprudencia.

Escontra 1777 treslladar a Lima ya ingresó a la Real y Pontificia Universidá de San Marcos (actual UNMSM) , poniendo de relieve'l so verdaderu enclín: les Ciencies Naturales. Atopó l'estímulu oportunu de parte del so tíu, profesor d'Anatomía, dedicándose entós, con tesón y entusiasmu, a la carrera de médicu, non bien promisoria naquellos tiempos y nel mediu en que-y tocaría vivir. Pero, la necesidá de subsistir a les sos propies espenses llevar a asitiase como preceptor en casa d'Agustín de Landáburu, unu de los más ricos hacendados de la capital. Equí, el mozu Unanue foise rellacionando con miembros de l'alta sociedá limeña, qu'habríen de brinda-y la so amistá al afayar nél les dotes brilloses que tenía y que cultivaba con tanta dedicación y percuru, y que diben constituyir más tarde la so meyor vecería nel exerciciu de la medicina.

Llabor académicu y profesional

En 1783 graduar de bachiller en medicina, emprestando xuramentu n'avientu de 1786 na capiya de la Universidá de San Marcos, en que'l so profesoráu ingresó dos años más tarde cola cátedra de "Métodu de Medicina". Contribuyó a la formación de la Sociedá d'Amantes del País (1790), en que la so publicación, el Mercurio Peruano, empezó a escribir sol seudónimu de "Aristo". Les temes del Mercurio Peruano yeren diversos y de un interés notable. Unanue contribuyó con artículos que la so importancia ideolóxica anunciar na "Idea Xeneral de Perú" apaecía nel so primer númberu, un ensayu analíticu empuestu a que'l Perú fuera conocíu non solo polos peruanos sinón tamién nel estranxeru. Al traviés d'esa perimportante publicación perfiló la idea de la patria peruana, al presentar al Perú como una unidá xeográfica, según aportunar na busca d'una identidá, seya humana o natural.

Llogró'l sofitu del virréi Francisco Gil de Taboada y Lemos pa la creación del Anfiteatru Anatómicu de la Universidá de San Marcos, qu'inauguró'l 21 de payares de 1792, ocasión na cual Unanue lleó un discursu tituláu “Decadencia y restauración de Perú”. Esta xera cumplida terminó per empericotiar lo definitivamente dientro del ambiente intelectual limeñu. Yera daquella una de les figures más respetaes ente los estudiosos de la dómina. Al añu siguiente foi nomáu Cosmógrafu Mayor del Reinu y editó la Guía Política, Eclesiástica y Militar del Virreinatu de Perú (1793-1797). Col fin d'aldericar les teoríes de los naturalistes europeos sobre la influencia de la naturaleza d'América nos sos habitantes, publicó Observaciones sobre'l clima de Lima y la so influencia nos seres entamaos, cuantimás l'Home (1806), obra que demostraba un maduror intelectual y una lucidez conceptual almirable, mereciendo aponderamientos de los académicos europeos.

El virréi José Fernando de Abascal solicitó'l so conseyu, nomar Protomédico Xeneral el 29 de payares de 1807, y facilitó que se realizara'l pruyimientu mayor de Unanue, el de crear y poner a funcionar un Colexu de Medicina. Nun primer momentu Unanue llogró la cesión del vieyu hospital de Santa Ana, mientres se llevaba a cabu la construcción d'un edificiu propiu. A les sos propies espenses costeó pela so parte, la dotación de enseres y preseos pal nuevu local que tamién cuntó col sofitu altruista del gobiernu, del altu cleru y de families y persones pudientes de la capital ya interior del país. El virréi asistió a los primeros exámenes del cursu d'Anatomía, Fisioloxía y Elementos de Zooloxía, dando solemnidá al actu. Como agradecimientu al virréi pola so cooperación decisiva, bautizar a esti centru d'estudios col nome de Real Colexu de Medicina de San Fernando (1808). Tamién a instancies de Unanue el virréi instaló'l campusantu nes contornes de Lima (güei Campusantu Presbíteru Maestru), pos hasta entós los entierros facer nes cortiles relixoses.

Ente avientu de 1808 y febreru de 1809 describe unos "rellumaes al atapecer" el cual ye usáu como rexistru de la Erupción misteriosa de 1808.^[3]

Sicasí la so proximidá al gobiernu virreinal, Unanue collaboró en periódicos calificaos como sediciosos pola so propaganda lliberal, como El Verdaderu Peruanu y El Satélite del Peruanu. Escoyíu diputáu a Cortes por Arequipa, viaxó a España pero llegó cuando yá aquelles fueren eslleíes pola reacción absolutista. Visitó entós al rei Fernando VII pa xestionar privilexos pal colexu de San Fernando, según solicitar una restitución de bienes pal so amigu Agustín de Landaburu y Belzunce. Cúntase que'l rei, al comprobar la vasta conocencia del sabiu peruanu, ufiertó-y el títulu de Marqués; pero Unanue refugó con cortesía esta mercé y aceptó namái un oleu de la Virxe de l'Asunción que'l monarca tenía nuna salita, según el nomamientu como Médicu de la Real Cámara (1815). Coles mesmes, llogró que por real cédula del 9 de mayu de 1815 fuera aprobada la esistencia del Colexu de Medicina y Ciruxía de San Fernando.

Mientres la Independencia

Escultura de Hipólito Unanue na entrada de la Facultá de Medicina Humana "San Fernando" de la Universidá Nacional Mayor de San Marcos.

Tornó a Lima en 1816 pa dedicase a les sos xeres profesionales, docentes y asistenciales, pero, en busca de reposu, treslladar a Cañete. Retornó a la capital en 1820, llamáu polos sucesu qu'anunciaben yá una próxima emancipación política de Perú. A solicitú del virréi, integró como secretariu la delegación realista que s'entrevistó en Miraflores colos emisarios del xeneral José de San Martín. Cuando la ciudá de Lima foi ocupada polos patriotes, foi unu de los firmantes del Acta de Declaración de la Independencia, aprobada en sesión de Cabildru Abiertu'l 15 de xunetu de 1821. Proclamada la Independencia de Perú per San Martín ya instaláu el gobiernu protectoral, a Unanue encamentóse-y el Ministeriu de Facienda, cargu qu'exerció del 3 d'agostu de 1821 a 21 de setiembre de 1822. Tuvo qu'encarar la trabayosa xera de caltener l'alministración del Estáu, a pesar del llabor destructor de los realistes y los efeutos inmediatos de la llibertá económica. Foi, amás, unu de los fundadores de la Orde El Sol de Perú y miembru de la Sociedá Patriótica, ante la cual disertó sobre'l réxime políticu más conveniente pal Perú.

Como diputáu por Puno integró'l primer Congresu Constituyente de Perú, que la so presidencia exerció de 20 d'avientu de 1822 a 20 de febreru de 1823. El so llabor nel Congresu Constituyente foi infatigable y fecunda y con esa mística de serviciu diose por entero a participar nos trabayos de la comisión encargada de redactar el proyeutu de Constitución de la República con otros miembros de la Cámara. Nel marcu de la disputa ente'l Congresu y el presidente José de la Riva Agüero, siguió a ésti hasta Trujillo, y anque lo nomaron senador por Tacna del Congresu instaláu en dicha ciudá, nun aceptó y retornó a Lima.

Entrevistar con Simón Bolívar deque ésti llegó al Perú y llueu se ganó'l so enfotu. Ofició como'l so médicu cuando'l Llibertador tuvo seriamente afeutáu de salú nel históricu sitiu de Pativilca.

So la dictadura de Bolívar foi ministru de Gobiernu y Rellaciones Esteriores (de 20 de xineru a 3 d'abril de 1824), ministru de Facienda (de 28 d'ochobre de 1824 a 25 de febreru de 1825), y nuevamente ministru de Gobiernu y Rellaciones Esteriores (de 26 de febreru a 3 d'abril de 1825). Depués exerció la vicepresidencia del Conseyu de Gobiernu, cuerpu encargáu del gobiernu en Lima cuando Bolívar entamó la so xira al sur n'abril de 1825. La presidencia d'esti Conseyu de Gobiernu tenía d'exercela'l mariscal José de La Mar, pero per ausencia d'ésti, Unanue encargar de presidila, de 10 d'abril de 1825 a 5 de xineru de 1826; foi según esti sabiu ariqueño tuvo a la cabeza del poder executivu nel Perú, hasta que La Mar asumió dicha función.

Nel aspeutu económicu, dictó'l primer reglamentu de comerciu, estableció'l personal d'aduanes y dio impulsu a l'agricultura, minería ya industria manufacturera. Nel aspeutu educativu, restauró los colexos que yá nun funcionar, fundó otros colexos en Lima y en provincies, entamó la Direición Xeneral d'Estudios y creó sociedaes con fines culturales como la Sociedá Filarmónica y el Muséu de Ciencies Naturales. Amás, creó la primer xunta de beneficencia pública, fundó establecimientos hospitalarios y arrobinó la vacunación pa erradicar la viruela.^[4]

El 10 d'ochobre de 1825 foi condecoráu cola medaya cívica col bustu de Bolívar. A los plenipotenciarios peruanos unviaos al Congresu de Panamá dio-yos instrucciones por que fueren bien cautelosos na cuestión de llendes, esmoleciéndose asina pola integridá territorial de Perú nuna dómina en qu'inda llexaba nel ambiente la idea continental de la patria.

Últimos años

Restos de Hipólito Unanue fuelguen nel Panteón de los Próceres en Lima.

En xunu de 1826 foi nomáu ministru de Xusticia y Negocios Eclesiásticos, pero tres la partida de Bolívar retirar a la so facienda San Juan de Arona, en San Luis de Cañete, onde'l so fíu José depués edificó'l Palaciu Unanue en 1840. Enfermu, tuvo que soportar inda'l dolor de perder a la so segunda esposa, Josefa de la Cuba. Él mesmu, yá nos sos díes últimos, frecuentó a un vecín pernomáu, l'ex direutor supremu de Chile, Bernardo O’Higgins, dueñu de la facienda Montalván.

Finó'l 15 de xunetu de 1833, a los 78 años d'edá, na facienda San Juan de Arona, a la que se retirara.

Hipólito Unanue foi de personalidá polifacética, como médicu, físicu y estadista. La so vida y obra, llargamente conocíes al traviés de la historia, han concitado sumu interés ente historiadores y biógrafos, quien dieron a conocer los sobresalientes cualidaes personales y profesionales del recordáu sabiu y precursor de la independencia peruana.

Epónimos

• (Scrophulariaceae Unanue) Ruiz, Pav. ex Pennell^[7]