Agricultura y esplotación forestal

Magar la xeografía de la rexón yera accidentada, los fenicios aprovecharon al máximu les posibilidaes del suelu pa la esplotación agrícola y cultivaron hasta nes fasteres de los montes. Los sos montes de cedros d'El Líbanu dexáben-yos la esplotación de madera.

Vinu fenicio

Los fenicios fueron unu de los primeros pueblos antiguos en tener un importante efeutu sobre la historia del vinu.^[7] Al traviés del contautu y el comerciu espublizaron la so conocencia de la viticultura y la producción de vinu y arrobinaron delles variedaes antigües de vide.^[8] Introducieron o animaron la espansión de la viticultura y la producción de vinu en dellos países que siguen ellaborando variedaes aptes pal mercáu internacional, como El Líbanu, Arxelia, Túnez, Exiptu, Grecia, Italia, España o Portugal.^[7] Anque pudieron exercer un efeutu indireutu na espansión de la viticultura en Francia, de cutiu confundir colos griegos foceos,^[9] que fundaron la colonia viticultora de Massilia (Marsella) nel 600 e.C. y llevaron la producción de vienu tierra adientro.^[7]

Industria

La cerámica fenicia foi bien utilizada y comercializada; según los oxetos de vidriu coloriáu y los texíos de llana tiñíos con púrpura de Tiro, un colorante qu'estrayíen d'un moluscu (el múrice, del xéneru Murex, y que'l so nome en griegu —phoinikes, deriváu de phoinos: "coloráu sangre"— identificaba tanto al tinte como al pueblu que lu comercializaba).^[10]

Los fenicios desenvolvieron una industria d'artículos de luxu bien solicitaos na dómina y de gran valor comercial, como xoyes, arumes y cosméticos.

Comerciu y navegación

Mapa de les principales rutes comerciales usaes polos fenicios.

El comerciu yera una actividá principal. Consistía primeramente nel intercambiu en forma de trueque de los productos ellaboraos en Fenicia poles mercancía disponibles n'otros llugares (bien otros productos manufacturados —especialmente de les civilizaciones más desenvueltes—, o bien materies primes, como minerales metálicos —cobre y estañu— o metales preciosos -especialmente de los pueblos más primitivos d'Occidente). Darréu, la invención de la moneda dexó rellaciones comerciales más sofisticaes.

La necesidá del tresporte a llargues distancies aguiyó la construcción naval y la meyora de les téuniques de navegación.

Fueron los grandes mercaderes de l'antigüedá. La xeografía de les sos mariñes, que favorecía la instalación de puertos, y la madera de los sos montes brindáben-yos los elementos básicos pa construyir barcos y entamar compañíes de navegación. Una d'elles foi contratada pol rei persa Darío I nel sieglu V e.C. En cierta midida consiguieron establecer una talasocracia o "gobiernu de los mares" que-yos dexaba controlar comercialmente el Mediterraneu.

Los viaxes fenicios establecieron nexos perdurables ente'l Mediterraneu oriental y l'occidental, non solo comerciales; sinón tamién culturales.

Colonies tirias y colonies sidonias

La mayor parte de les colonies fenicies yeren tirias (fundaes por Tiro). Propúnxose como una diferencia coles colonies sidonias (fundaes por Sidón) la divinidá tutelar: Melkart pa Tiro, Astarté pa Sidón.^[13] Otra diferencia ye que delles colonies sidonias taben establecíes na ribera norte del Mediterraneu, como Temesa (cerca de Nápoles), les islles de Citerea, Xipre, Creta y Rodas,^[14] o n'Asia. Señalóse como traza propia de les colonies sidonias na Península Ibérica los sos topónimos cola terminación -ipo (Baicipo, Dipo, Acinipo, Lacipo, Iripo, Oripo, Ostipo, Sisipo, Ventipo, Olisipo).^[15] Dizse que, d'ente les colonies de Sidón, Paros apurría mármol, Thasos, oru, Melos, azufre y allume; ente que'l tinte púrpura provenía de Citerea y Creta.^[16]

Arte fenicio

Cabeza escultórica, procedente de Cartago.

Les sos producciones fueron más artesanales qu'artístiques, y nes sos escultures, cerámiques, xoyes y oxetos de metal, apodera la influencia exipcia dende'l sieglu X e.C. (que ye la fecha más antigua que se suel asignar al arte fenicio), con elementos asirios, hasta llegar al sieglu VII e.C. Sicasí, a partir d'entós prepondera la influencia griega, llegando dacuando a confundise les sos producciones coles grieges, como se confunden les anteriores al sieglu X e.C. coles asiries y exipcies.

Les formes d'arquiteutura infiérense más polos dibuxos de los sellos y otros relieves que poles ruines de los sos edificios anque nun falten dellos restos de pieces arquiteutóniques topaos en Xipre y Fenicia. Ente éstos, figura'l capitel con volutes, inspiráu nel arte oriental y que bien pudo ser l'antecesor del capitel xónicu. Los templos fenicios (como'l de Biblos) estremar por tener el santuariu ensin cubierta. Nél daba cultu a una piedra o betilo que xeneralmente consistía nun aerolitu de forma cónica (como piedra cayida del cielu) asitiáu metanes la estancia a la cual precedía un atriu arrodiáu interiormente de columnes. Yera tamién carauterística la forma qu'a los sarcófagos suntuosos de piedra daben los fenicios sidonitas que s'afaía más o menos a la contorna de la figura humana como los de la madera exipciu (sarcófagos antropoides).

Darréu, esti arte foise estendiendo a lo llargo de tola mariña mediterránea onde los fenicios teníen influencia, llevándolo a esos llugares, amás d'influyir a les cultures autóctones, siendo un claru exemplu Tartessos, que llegó a tener una importante aculturización.^{[necesita referencies]}

Lliteratura fenicia

Tou sobre la lliteratura fenicio y púnico ta arrodiáu d'un halo de misteriu daos les poques muertes que se caltuvieron: tou lo que resta ye una serie d'inscripciones, poques de les cualos tienen calter netamente lliterariu (solo dalguna narración histórica, poemes, etc.),^[17] monedes, fragmentos de la Historia de Sanjuniatón y del Tratáu de Magón, la traducción al griegu del viaxe de Hannón el Navegante y el testu del Poenulus de Plauto.^[18] Sicasí, ye un fechu probáu que tantu en Fenicia como en Cartago hubo biblioteques y que los fenicios tuvieron una rica producción lliteraria heredera del pasáu cananéu, de la qu'obres como les redactaes por Filón de Biblos o Menandro d'Éfesu son una parte ínfima.^[19]

Astarté

Astarté yera la principal diosa de Sidón y con presencia nes otres ciudaes fenicies. Astarté ye la diosa de la fecundidá, anque les sos carauterístiques y dependiendo de les ciudaes son distintes. Tamién ye adorada como diosa guerrera, de la caza o inclusive como patrona de los navegantes.

Suel representase posada sobre un lleón y sosteniendo una flor de lotu y una culiebra. N'otres representaciones acentúa'l so calter como diosa de la fecundidá y apaez tocándose los senos o dando de mamar a dos neños. Asimilar n'otres cultures con nomes distintos como por casu l'Afrodita de los griegos, la Venus romana o la Isis exipcia. Cuntaba con abondosos santuarios en Sidón y Tiro. Ta documentáu un santuariu dedicáu a Astarté n'El Carambolo (Sevilla), fecháu nel sieglu VIII e.C.

Astarté ye la reina del cielu a quien los cananitas quemaren inciensu na Biblia (Jeremías, 44).

Eshmún

Eshmún yera adoráu en Sidón y en Xipre. Asimilar a Apolo y a Esculapio como dios sanador. Cuntaba con dellos templos distribuyíos por tola mariña mediterránea, dende d'El Líbanu hasta España. Ente los templos destaca un gran santuariu pela rodiada de Sidón nun llugar onde brotaba una fonte, y el Templu de Eshmún de la ciudá de Cartago. Nos rituales d'adoración a Eshmún realizábense abluciones y dances. Tamién se conoz qu'esistieron unos xuegos nel so honor y que'l vencedor ganaba una tela púrpura.

Baal

Baal (en feniciu 𐤁‏𐤏‏𐤋‏, AFI: [ba'ʕa el], «señor») yera una divinidá (posiblemente solar) de dellos pueblos asitiaos n'Asia Menor y la so influencia: fenicios, cartaxineses, caldeos, babilonios, sidonios y filisteos. El so significáu averar al d'amu o señor. Yera'l dios de l'agua y la guerra. Na Biblia, Baal (בעל Ba'al) yera consideráu polos hebreos como unu de los falsos dioses, sicasí, ellos rindiéron-y cultu en delles ocasiones cuando s'alloñar de la so adoración a Yahvé. Foi adoráu polos fenicios como'l dios más importante del so panteón y amás tuvo una esposa llamada Baalit que se representaba como una muyer formosa.

Anat

Anat yera la esposa de Baal, yera al empar una diosa semita de la fertilidá y una nueva ya impetuosa diosa de la guerra, a quien se rellacionó cola diosa Hator exipcia y cola Atenea griega. Tamién foi venerada nel Antiguu Exiptu.^[20]

Reshef

Dios de calter guerreru, dueñu de les calamidaes. Algamó nel Antiguu Exiptu, a partir del Imperiu Nuevu, una gran veneración cuando Amenofis II adoptar como xeniu proteutor, asimilándolo con Montu, el dios exipciu de la guerra, y acomuñar a Astarté.^[21]

Chusor

Consideráu como'l primeru de los navegantes de la humanidá, los fenicios creíen qu'esti dios construyera'l palaciu de Baal, considérase-y tamién el descubridor de la pesca y de les construcciones navales, amás de ser el dios de ferreros y armeros.

Hadad

Dios del aire, de la nube, los rescamplos, l'agua y el vientu. Según les creencies de los marineros fenicios, la so voz sonaba nes nubes.

Melkart

N'orixe, Melkart foi una divinidá fenicia de la ciudá de Tiro, siendo la forma fenicia del dios Baal. Orixinariamente yera un dios agrícola, del campu, la vexetación, la fecundidá y la primavera, polo que'l so ritual entendía una serie de ritos de muerte y resurreición cíclicos añales, coincidentes coles estaciones del añu; Sicasí, tamién yera una deidá marina, pos yera una divinidá de calter sincréticu. Pasó depués a ser consideráu «rei de la ciudá», que ye'l significáu etimolóxicu del so nome (melk, «rei»; qart, «ciudá»), y como patronu de la ciudá de Tiro, tresformóse tamién en dios de la colonización y de la proteición de la navegación. Los tirios consideráben-y el guía de los sos viaxes marítimos y esploraciones, de cuenta que-y consagraron el templu fundáu coles mesmes que la ciudá de Cádiz nel otru estremu de la islla mayor, onde güei s'atopa'l castru de Sancti Petri y nel que, según la lleenda, Aníbal fixo'l xuramentu d'odiu eternu a los romanos antes de colar escontra Sagunto y empecipiar la segunda guerra púnica. Anque tamién se dicía que lo fixo siendo un neñu en Cartago. Foi conocíu na antigüedá como'l santuariu d'Heracles o Heraclión.

El llugar onde foi asitiáu'l templu inicial en Cádiz, cerca del estrechu de Xibraltar, fomentó la lleenda de la separación de les Columnes de Hércules, en principiu llamaes Columnes de Melkart polos fenicios, más tarde Columnes de Heracles polos griegos hasta l'actual nome romanu.

Atribuyíase-y la civilización de les tribus selvaxes de les mariñes alloñaes, la fundación de les colonies fenicies y l'introducción de la llei y l'orde ente los homes.

En diversos restos arqueolóxicos, ente los que destaquen les monedes, represéntase-y de cutiu acaballando nun hipocampu. Na dómina tardida de la civilización fenicia, tamién se-y consideraba'l dios del Sol que s'atopaba n'unión con Baal y Moloch, les fuercies malinu y benignu del cielu, respeutivamente. Alloñaba la hostilidá ente dambos y por tanto, amenorgaba l'efeutu de la reblaneda solar y de los fríos ivernizos. Ye por ello que nel so altar tenía d'haber un fueu perenne.

Acaldía siguía a tornar Astarté hasta qu'él la atopaba nun puntu remotu d'Occidente y se esposaron. Matrimoniu que traxo la perdición de la diosa y tresformar na duce Ashera.

Los griegos llamábenlu Melicertes y comparábenlu con Heracles, polos atributos guerreros que-y caracterizaben.

Bes

Dios proteutor de la infancia,^[22] la vida y la casa importáu dende Exiptu.^[23] Consideráu dios tutelar d'Eivissa.^[22]

Dagón

Méntase-y na Biblia, cuando fala del dios Dagón al que rindieron cultu nel templu de Asdot (I Samuel 5, 1-7), o ocupando'l so templu como baños públicos.

Ye posible que realmente'l nome utilizárase pa denominar a tres dioses distintos: un Ben Dagón, qu'apaez nos primeros testos ugaríticos en llucha contra'l dios Baal; un segundu Dagan, dios sumeriu de la fertilidá, veneráu por tol Oriente Antiguu; y, a lo último, en Fenicia, Dagón, un dios marín, un ser a medies home y pez. El posible tracamundiu puede ser aniciada por una etimoloxía dudosa. La pallabra caldea dagan traducir por 'granu', 'trigu' o 'grana' y si derivar del hebréu antiguu dag, significa 'pez'.

Acordies cola interpretación que se cree más probable, Dagón yera descritu con cara y manes, y una parte del so cuerpu yera paecida a un pexe, "el tueru de Dagón" (versículu 5). Del testu recibíu de los Setenta paez que tamién tenía pies, anque la edición Swete da a esti puntu una llectura distinta. Na traducción griega esta frase amosar coles carauterístiques de tener un aspeutu de rellumu pulíu. La descripción de la Biblia coincide cola que puede trate nes monedes de delles ciudaes, filistees o fenicies; na mayoría d'elles Dagón represéntase como una figura compuesta, la parte cimera del cuerpu ye humana, y l'inferior ye de pez. D'ello paez deducise que Dagón yera un dios pexe, fechu que nun sospriende no más mínimo, yá que paez ser la deidá principal de ciudaes marítimes, tales como, Asdod, Gaza (los llugares orixinales supónse que tán soterraos so les dunes de sable que cuerren a lo llargo de la vera), Ascalón, y Arvad. Nos monumentos, y tamién probablemente nel cultu popular, Dagón ta acomuñáu dacuando con una deidá fema tamién mediu pexe, Derceto o Atargatis, de cutiu identificaes como Astarté.

Dellos especialistes, sicasí, nun dan valor a estos datos, y consideren que Dagón yera'l dios de l'agricultura. La so opinión ta basada na siguiente afirmación filu bíblica: "Dagón, esto ye, espiga ' [la pallabra hebrea pa espiga ye dagan]. "Dagón, dempués d'afayar el trigu y l'aráu, foi llamáu Zeus del aráu" (2, 16). El mesmu escritor diznos (n'Eusebio, Prep. Evang. 1, 6) que, según una lleenda fenicia antigua, Dagón yera unu de los cuatro fíos nacíos del matrimoniu de Anú, el señor de cielu, cola so hermana, la tierra. Ye más, nun sellu que tien ciertes señales simbóliques hai una provisión de trigu, puede lleese escritu en calteres fenicios el nome de Baal-Dagón pero non la imaxe d'un pexe. Ye posible cuestionar si estos argumentos tienen más valor que los que sofiten la otra opinión; pa quien acepten la interpretación etimolóxica filu bíblica'l posible error ye por cuenta de una equivocación nel nome. Tamién pudiera almitise que nel intre del tiempu, a lo llargo de la vera mediterránea, desenvolvióse una concepción y representación doble de Dagón como resultáu de la supuesta doble derivación del nome. Tolos estudiosos tán d'alcuerdu en que tanto'l nome como'l cultu de Dagón importar de Babilonia.

Les cartes de Amarna (ca. 1480-1450 e.C. ), qué apurrieron los nomes de Yamir-Dagan y Dagan-takala, gobernantes de Ascalón, dan testimoniu de l'antigüedá del cultu a Dagón ente los habitantes de Palestina. Sabemos pola Biblia que la deidá tenía templos en Gaza (Xueces, 16, 21, 23) y Asdod (I Samuel 5, 1-7); Suponemos qu'esistieron estanques igualmente n'otres ciudaes filistees. El cultu a Dagón paez que s'estendiera inclusive más allá de les llendes de la so confederación. El testimoniu de los monumentos ye positivu pa la ciudá fenicia de Arvad; entá más, el Llibru de Josué menta dos pueblos llamaos Bét Dagón, unu nel territoriu de Xudá (Josué 15, 41), y l'otru na frontera de Aser (Josué 19, 27); Josefo tamién fala d'un Dagón "más allá de Xericó" (Antiq. Jud., XIII, 8, 1; De Bel. Jud. I, 2, 3): toos estos nomes son anteriores a la conquista israelita, y, nun siendo que los derivemos de dagan, dan testimoniu d'a un ampliu espardimientu del cultu de Dagón a lo llargo de Palestina. Esti cultu caltúvose, a lo menos en ciertes ciudaes filistees, hasta los últimos sieglos e.C. Este yera'l casu de Asdod; el templu de Dagón que taba ellí foi quemáu por Judas Macabéu (l Mac.10, 84; 11, 4).

Al contrariu de los Baales que, ente los cananitas, yera deidaes esencialmente locales, Dagón paez que yera consideráu polos filisteos como un dios nacional (I Cróniques 10, 10). A él atribuyeron el so ésitu na guerra; diéron-y gracies con grandes sacrificios, ante él se regocijaron pola captura de Sanson (Xueces 16, 23); al so templu llevaron los trofeos de les sos victories, l'Arca (I Samuel 5, 1, 2), l'armadura, y la cabeza de Saúl (1 Samuel 31, 9, 10; I Cróniques 10, 10). Un baxorrelieve de bronce de trabayu asiriu feniciu tamién suxuriría que Dagón tenía una función prominente nes doctrines de la muerte y la vida futura. Avera del ritual del so cultu, poco puede recoyese o de los documentos o de la Escritura. Los alcuerdos detallaos pa devolver l'Arca (1 Samuel 5; 6) pueden tar inspiraos más poles circunstancies que por cualesquier ceremonia del cultu a Dagón. Solo conocemos polos autores antiguos que, por razones relixoses, la mayoría de los sirios abstener de comer peces, una práutica qu'unu inclinar a rellacionar col cultu d'un dios pez.

Paam

El significáu de Paam nun ye otru que «falu» y n'honor a él realizaba la prostitución ritual, bien corriente ente los fenicios y otres cultures antigües, que se llevaba a cabu con fines profilácticos.

Moloch

Moloch yera'l dios supremu y proteutor de la ciudá de Cartago. Los navegantes fenicios esportaron, al traviés del comerciu, los cultos a dellos dioses representaos como deidaes-toru: el dios El, al dios Baal y sobremanera, al sanguinario dios Moloch. La estatua de Moloch representar con cuerpu d'home y cabeza de toru con cuernos. Cada añu zarrábense dientro nuevos que se-y ufiertaben como sacrificiu y quemar.^[24] Moloch apaez mentáu delles vegaes na Biblia, rellacionáu con sacrificios infantiles.^[25][26]