Toponimia

El nome Yucatán, tamién asignáu a la península, aniciar mientres les primeres esploraciones de los conquistadores provenientes d'Europa.^[5] Son fidedignes les versiones que coinciden en qu'esti nome resultaría d'un tracamundiu ente los habitantes mayes y los primeros esploradores españoles hacia 1517:

• Na so obra Rellación de la Nueva España, Alonso de Zorita refier (1511?-1585? Córdoba, España), siguiendo les obres previes de frai Toribio de Benavente (Motolinía) y de López de Gómara, El llibru perdíu y La historia de les Indies, respeutivamente, que Francisco Hernández de Córdoba, Cristóbal Morante y Lope Ochoa de Cayzedo, na so espedición de 1517, "Fueron a una tierra ensin saber antes (...) Y daqué más alantre toparon ciertos homes y preguntáronles cómo se llamaba un gran pueblu que taba ellí cerca. Dixeron Tectetam, que quier dicir 'Non te entiendo', los españoles pensaron que se llamaba asina y, malvando'l vocablu, llamar y llamen Yucatam".^[6]
• Según otros, tou foi consecuencia de qu'un esplorador hispanu, apellando a un indíxena maya, quixo saber el nome de la rexón. L'indíxena probablemente respondiólu "Ma'anaatik ka t'ann",^[7] que n'idioma maya yucateco significa "nun entiendo'l to falar" o "non te entiendo".^[4]
• Tamién se diz que los españoles dieron el nome de Yucatán a la rexón porque los mayes contestaben a les sos entrugues cola frase "uh yu ka t'ann",^[7] qu'en maya significa "oi como falen", y los españoles entendieron "Yucatán". Otra versión referir a qu'ante la entruga de los esploradores foranos, los nativos que teníen nes sos manes les gargantiyes de les sos muyeres, contestaron: "O Yu c-arreyen" ("Son les gargantiyes de les nueses esposes").^[7]
• Fray Diego de Landa asitia que'l términu provién del maya Ki o t'ann, que significa "nun entiendo lo que la to fales".^[8]
• Otra versión menos aceptada ye la de Bernal Díaz del Castillo, que nel so llibru Historia verdadera de la conquista de la Nueva España, afirma que Yucatá quier dicir "tierra de yuques",^[9] planta que yera cultivada polos mayes.^[10]
• La enciclopedia Yucatán nel Tiempu, na ficha correspondiente a Bartolomé Colón, hermanu de Cristóbal, diz que, n'ocasión d'una travesía que realizaba'l navegante xenovés n'agostu de 1502, atopar con un grupu de mayes que derrompíen el Caribe nuna embarcación en misión comercial, frente a la mariña de lo qu'anguaño ye Hondures. Dempués d'intercambiar mercancíes, los indíxenes, señalando a los lloñe les mariñes de la so tierra, dixeron:

"Yuk'al-tan mayab", que yera la designación llingüista de la so nación, y que textualmente quier dicir: "tolos que falen la llingua maya". Nel so informe, Bartolomé Colón recoyó esa frase y escribió "Yucathan maian", pa designar la tierra que tuvo enfrente, dende la mariña norte d'Hondures, hasta la mariña oriental de la península. Asina ye como'l castellán adquier el primer nome xeográficu con qu'habría de designase dempués la tierra de los mayes. Esta ye, según Antonio Mediz Bolio, la etimoloxía más razonable del nome de Yucatán, al que se-y atribuyeron los más caprichosos y pintorescos oríxenes.^[4]

Sía que non los hispanos entendíen daqué paecíu al vocablu "Yucatán" que güei denomina a esta rexón peninsular y al estáu mexicanu del mesmu nome.

Símbolos

Bandera

Bandera de la República de Yucatán, insinia de calter civil de los yucatecos ensin reconocencia oficial.

Yucatán nun tien bandera oficial. La que se denominó bandera yucateca, ye una bandera de calter históricu que foi izada per única vegada'l 16 de marzu de 1841, como protesta contra'l centralismu del Méxicu d'Antonio López de Santa Anna.^[11][12]

El pendón yucateco, que tien los colores simbólicos de les tres garantíes, nun llegó a usase oficialmente pos Yucatán siempres usó n'actos gubernamentales, en barcos, fortificaciones y edificios públicos el pabellón nacional mexicanu. La bandera yucateca, anguaño, ye solo un símbolu y alcordanza histórica de que Yucatán nun tuvo acordies con el gobiernu centralista.^[13]

Nel añu 2000 resurdió l'usu del pendón yucateco. Esti fechu foi atribuyíu direutamente a les tensiones que surdieren ente'l gobernador Víctor Cervera Pacheco col gobiernu federal por motivos políticos.^[14][15][16] Dende entós arrobinóse rápido l'usu civil de la bandera yucateca n'automóviles, camisetes y cartelos, ente otros, como una manifestación del sentimientu llocal de deséu de preservación de la cultura yucateca.^[17]

Rodolfo Menéndez de la Peña, historiador, describe asina la bandera de Yucatán:

La bandera yucateca estremar en dos campos: a la izquierda, unu de color verde, y a la derecha, otru con tres divisiones, de color coloráu enriba y embaxo y blancu en mediu. Nel campu o llenzu verde de la bandera destacábense cinco estrelles que simbolizaben a los cinco departamentos en que s'estremaba Yucatán por Decretu del 30 de payares de 1840, a saber: Mérida, Izamal, Valladolid, Tekax y Campeche.^[18]

Escudu

Escudu de Yucatán.

Dende la consumación d'independencia de Méxicu en 1821, l'antigua Intendencia de Mérida tuvo como insinia l'escudu de la ciudá de Mérida, que, indebidamente, foi usáu como'l del estáu de Yucatán.^[19]

El 22 de setiembre de 1989, Víctor Manzanilla Schaffer, entós gobernador del estáu, unvió al congresu yucateco una iniciativa pa l'adopción d'un escudu d'armes pal estáu de Yucatán.^[20] El Congresu, convocó a un concursu pa escoyer el diseñu, convocatoria a la que respondieron trés persones con dos talos proyeutos, de los que, una vegada analizaos, escoyóse'l trabayu que presentó'l señor Juan Francisco Pion Ancona.^[4]

Según el LI Congresu Constitucional del Estáu Llibre y Soberanu de Yucatán, l'escudu d'armes del estáu de Yucatán ta constituyíu de la siguiente manera:

En campu de sinople venáu elanzado d'oru, con sol moviente del mesmu metal, surdiendo del ángulu siniestru del xefe. En punta: planta de henequén d'oru, terrazada de piedres o llábanos del mesmu metal. Bordura d'oru con dos arcos mayes y dos espadañes coloniales españoles asitiaes en xefe y punta, diestra y siniestra respeutivamente.^[21]

Dómina prehispánica

Templu de Kukulkán en Chichén Itzá, llamáu llocalmente "El Castillo".

Los primeros poblamientos nel territoriu de la península fueron establecíos polos mayes,^[26] anque la presencia de los primeros humanos nel espaciu xeográficu data de finales del pleistocenu, como paecen indicar los afayos nos covarones de la mariña oriental de la península y nos covarones de Loltún.^[27]

En rellación a les mayes peninsulares, dellos historiadores afirmen que los primeres d'ente ellos, baxaron del Petén pa instalase na rexón suroriental de la Península, na zona de Bacalar, Quintana Roo, y que lo fixeron hacia l'añu 250. Fueron los chanes, pueblu o tribu maya qu'antecedió a los itzaes,^[28] quien más tarde, hacia l'añu 525, empezaron a movese escontra l'oriente de la península, fundando Chichén Itzá, Izamal, Motul, Ek Balam, Ichcaanzihó (güei la ciudá de Mérida) y Champotón.^[29] Más tarde, los xiúes, d'ascendencia tolteca^[30] y que proveníen de la mariña del golfu de Méxicu, asitiar na rexón dando llugar a desplazamientos de los itzaes y de los cocomes —una caña diversificada de los mesmos itzá—. Finalmente, col pasu de los años y de múltiples enfrentamientos, formaríase la Lliga de Mayapán (integrada polos itzaes, los xiúes y los cocomes), que n'última instancia se desintegró hacia 1194,^[31] dando pasu a un periodu d'anarquía y fragmentación en pequeños señoríos (kuchkabal, llamáben-y los mayes) colos que s'atoparon los conquistadores españoles nos alboreceres del sieglu XVI.^[32]

Descubrimientu européu de la península de Yucatán

Espedición de Francisco Hernández de Córdoba a Yucatán nos primeros meses de 1517.

Al referise al descubrimientu de la península de Yucatán falar del eventu históricu protagonizáu por europeos, por orde y encargu de la monarquía española, nos alboreceres del sieglu XVI, mientres el procesu d'esploración y conquista de dichos territorios de Mesoamérica. Resulta obviu que'l términu descubrimientu ye utilizáu por cuanto a lo que se refier a los mesmos españoles que taben entós esplorando territorios pa ellos desconocíos. En sentíu estrictu, nun puede afayase un territoriu que yá taba habitáu.^[4]

En 1513, Juan Ponce de León yá conquistara la islla de Borinquén, güei Puertu Ricu y afayara la Florida.^[33] Ponce de León y Antón de Alaminos, quien lo acompañó nesti últimu descubrimientu, abarruntaben entós que al oeste de Cuba atoparíen nueva tierres. So la influencia d'estos, Diego Velázquez de Cuéllar, coles mesmes gobernador de la islla de Cuba, entamó una espedición sol mandu de Francisco Hernández de Córdoba y cola participación de los capitanes Cristóbal de Morante y Lope Ochoa de Caicedo pa esplorar los mares al poniente de la isla.^[34]

Esta espedición zarpó del puertu d'Ajaroo el 8 de febreru de 1517 con camín de L'Habana y, dempués d'arrodiar la islla y navegar con direición sur poniente polo qu'agora se conoz como la canal de Yucatán, llegó a tierra firme'l 1 de marzu, a la península de Yucatán. Hai discrepancies respeuto del llugar al qu'aportaron los participantes d'esta primer espedición. Unos afirmen que foi Isla Mujer. Bernal Díaz del Castillo diz que foi cabu Catoche onde vieron una gran ciudá a la que llamó'l «Gran Cairo».^[35]

Conquista española

Mural alusivu a la conquista de Yucatán pintáu por Fernando Castro Pacheco.

Monumentu a los Montejo, padre y fíu, conquistadores de Yucatán y fundadores de la ciudá de Mérida, allugáu nel entamu del paséu (bulevar) del mesmu nome, en Mérida, Yucatán.

Monumentu a Gonzalo Guerrero, "padre del mestizaje", náufragu español del sieglu XVI qu'arrenunció a la so patria d'orixe, al so rei, a la so relixón y quedóse colos mayes, con quien combatió a los conquistadores.

La conquista de Yucatán foi peracabada dos décades dempués de la conquista de Méxicu por Francisco de Montejo "l'Adelantráu", el so fíu Francisco de Montejo y León "el Mozu" y el so sobrín, tamién Francisco de Montejo. "L'Adelantráu" tuviera na espedición de Juan de Grijalva y participó tamién con Hernán Cortés mientres la tercer espedición que se convirtió finalmente na conquista de Méxicu.^[36] Darréu, encargóse-y la conquista del Mayab, pero fracasó nun primer intentu ente 1527 y 1528. Dempués foi nomáu Gobernador de Tabasco en 1529, col mandatu real de pacificar Tabasco y conquistar la península de Yucatán, llegando a la villa de Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria nesi entós capital de la provincia de Tabasco, dende onde empezó cola so misión.^[4]

Dende Tabasco, "l'Adelantráu" condució una nueva campaña escontra Yucatán ente 1531 y 1535, agora pel oeste, volviendo fracasar nel so intentu. Mentanto, dempués de munches y cruentes batalles colos naturales, llogró hacia 1535 la pacificación total de la provincia de Tabasco y empezó entós a entamar la so nueva incursión escontra Yucatán.^[4]

"L'Adelantráu" foi gobernador de Tabasco y ocupó dempués el mesmu cargu n'Hondures y darréu en Chiapas. Por estes responsabilidaes, confirió-y al so fíu homónimu poderes pa peracabar la conquista de Yucatán. Este, moteyáu el mozu, fundó les ciudaes de San Francisco de Campeche y tamién la de Mérida (n'honor a la Mérida d'Estremadura). Fundada'l 6 de xineru en 1542, sobre les ruines de la ciudá maya de Ichkanzihóo (T'Hó), y utilizando pa ello la piedra de corte disponible nes edificaciones mayes abandonaes, fíxose'l cambéu de los poderes de Villa de Santa María de la Victoria Santa María de la Victoria, capital de la provincia de Tabasco escontra Mérida el 11 de xunu de 1542.^[37] L'acabante fundar Mérida foi sitiada poles huestes mayes de Nachi Cocom, régule de Sotuta. Ellí llibróse una batalla definitiva pa la conquista de Yucatán, que ganaron los europeos. Con esi trunfu'l españoles empezaron a consolidar el so dominiu sobre la rexón occidental de la península.^[4]

Pacificado l'occidente de Yucatán, "l'Adelantráu", encargó al so sobrín, tamién homónimu, moteyáu "Montejo el sobrín", la conquista del oriente de Yucatán, que se llogró dempués de sangrientes batalles y remató cola fundación de la ciudá de Valladolid el 8 de mayu de 1543. Nel so calter de teniente de gobernador y xusticia mayor, "el Mozu Montejo", gobernó la nueva capitanía xeneral (a la cual amestóse la provincia de Tabasco) n'ausencia del so padre, hasta la torna d'ésti en 1546, cuando se fai cargu del gobiernu de Yucatán.^[4]

Una vegada peracabada la conquista, "l'Adelantráu" encargar de la gubernatura de Yucatán a partir de 1546, pero por quexes recibíes na corte española foi destituyíu del so cargu en 1550, tornando a la metrópolis p'asumir la so propia defensa ante'l Conseyu d'Indies. Sicasí, finó en Salamanca en 1553, primero que pudiera llimpiar el so nome. "El Mozu" finó'l 8 de febreru de 1565 en Guatemala tres una llarga enfermedá. "El Sobrín", en tantu, morrió en Mérida en 1572, siendo'l so rexidor, a la edá de 55 años.^[38]

Rebelión de Cisteil, mientres la Colonia

En payares de 1761 dar en Yucatán un llevantamientu social que nun tuvo grandes consecuencies pal réxime colonial, magar definitivamente marcó la historia de la península y espunxo con claridá les tensiones que se vivíen na rexón, productu de la inequidad y los prexuicios en que se tenía a los indíxenes mayes, en beneficiu esclusivu de la raza blanca y españoles. Tamién alvirtió de lo qu'habría d'asoceder menos d'un sieglu dempués, cola denomada Guerra de Castes, cruenta guerra civil que nun habría de terminar sinón hasta empezáu'l sieglu XX.^[4]

Nel pobláu de Cisteil, un caudiellu maya llamáu Jacinto Canek, llevantar n'armes xunto con un grupu d'indíxenes contra'l gobiernu colonial español. Anque la rebelión foi encalorada y los rebeldes prindaos, enxuiciaos sumariamente y acoradaos en Mérida, y el pueblu de Cisteil, quemáu y cubiertu de sal pa escarmientu de la población, l'eventu produció tal aprovecedura social, que marcó un finxu na historia yucateca qu'hasta la fecha ye recordáu como símbolu del bracéu racial y social qu'esistió mientres sieglos.^[4]

Yucatán nel Méxicu independiente

Yucatán nel Méxicu de 1824.

Pola so alloñanza xeográfica del centru de la Nueva España y poles circunstancies polítiques que prevalecieron na península nes primeres décades del sieglu XIX, Yucatán nun se vio afeutáu militarmente pola guerra d'independencia de Méxicu, anque hubo un espíritu llibertador nos yucatecos ilustraos, representáu polos Sanjuanistas, que s'enfrentaron ideológicamente a la facción conservadora de la sociedá yucateca, representada pol grupu denomináu los Rutineros. Lorenzo de Zavala, unu de los sanjuanistas, formó en 1820 la Confederación Patriótica, dientro de la cual tuvo llugar una rotura, yá que hubo quien sofitaben al gobiernu español y a la Constitución de Cádiz de 1812, y otru, encabezáu por Zavala, que buscaba la independencia absoluta d'España.^[4]

Mientres esto asocedía en Yucatán, proclamóse'l Plan d'Iguala y robláronse los Agustín de Iturbide#Trataos de Córdoba Trataos de Córdoba, dempués de lo que, Juan María Echeverri, postreru representante d'España nel gobiernu de Yucatán, proclamó la independencia de la península y unvió a dos representantes a axustar la incorporación de Yucatán al Méxicu insurxente. La incorporación al Primer Imperiu Mexicanu asocedió'l 2 de payares de 1821.^[4] Más tarde, el 23 d'avientu de 1823, foi unu de los 19 estaos llibres y soberanos que fundaríen l'actual nación mexicana conforme quedó establecíu na Constitución de Méxicu de 1824.

República de Yucatán

Organización territorial y política de Yucatán hacia 1840. Cinco partíos (a partir de la punta nor-occidental de la península, nel sentíu de les manecillas del reló): partíu de Mérida, de Izamal, de Valladolid, Tekax y Campeche.

La República de Yucatán surdió como respuesta a los gobiernos centralistes en Méxicu que, a partir de 1835, violaron el pactu federal que Yucatán suscribiera en 1825. En 1841, conociendo Miguel Barbachano, entós gobernador, que l'estáu de Tabasco decretara la so separación de Méxicu, unvió una comisión encabezada por Xusto Sierra O'Reilly pa entrevistase coles autoridaes tabasqueñas, con cuenta de propone-yos la creación d'una república independiente de Méxicu, conformada por dambes entidaes. Esta idea nun espolletó yá que Tabasco tornaría a la Unión Mexicana en 1842.^[4]

El movimientu de los federalistes yucatecos encabezáu políticamente por Miguel Barbachano caltuvo a Yucatán nuna relativa independencia de Méxicu mientres 8 años, pero la península viose obligada a reincorporase a la nación mexicana en 1848, por cuenta de que Méxicu condicionó'l so sofitu militar al gobiernu de Yucatán na llamada guerra de castes.

Unos años más tarde, en 1852, l'estáu de Yucatán foi biforcáu, primero por iniciativa campechana y dempués, en 1862, por reconocencia espreso del gobiernu de Benito Juárez, aprovechando los braceos internos ente facciones polítiques adversaries, agravaes poles consecuencies de la guerra de castes, qu'esquició la vida política, económica y social de la península. Por esta dixebra Campeche llogró la so condición actual d'estáu federáu independiente.^[4]

Agroindustria henequenera

El Agave fourcroydes, comúnmente conocíu como Henequén en Yucatán, Sisal n'otros llugares, Ki en llingua Maya.

Casi en paralelu cola guerra de castes, desenvolver dende mediaos del sieglu XIX una agroindustria henequenera que dio sustentu temporalmente a l'autarquía de Yucatán. N'efeutu, la planta del henequén o sisal y la fibra o sosquil (maya: soski: fibra de henequén.^[39] ) que d'ella se llogra fueron la base d'una sólida y dinámica economía qu'encontió'l desenvolvimientu económicu del estáu, anque desgraciadamente non asina'l so desenvolvimientu social. Los productos derivaos del henequén: jarcias, cuerdes, costales tapetes, recubrimientos y otros munchos, convertir n'artículos d'esportación de la península yucateca que traxeron les divises y los recursos riquíos pa financiar la crecedera del estáu.^[4]

L'Estáu de Yucatán y la rexón nel so conxuntu tuvieron una notable crecedera a lo llargo de los últimos años del sieglu XIX gracies esencialmente a esta industria henequenera, anque parte del ésitu económicu basar na esplotación de la mano d'obra qu'apurrieron los indíxenes mayes.^[4]

Cientos de faciendes dieron contribuyeron a la prosperidá de la rexón hasta que la llegada de los productos sintéticos dempués de la Segunda Guerra Mundial, y l'espardimientu del cultivu del henequén n'otros llugares del mundu, favorecieron el so paulatín cayente.^[4]

La situación de bonanza que se vivió dexó que la ciudá de Mérida tuviera allumáu públicu llétricu y tranvíes primero que la Ciudá de Méxicu. A principios del sieglu XX, Mérida cuntaba con un mayor númberu de millonarios per cápita que cualesquier otra parte d'América Llatina. Hasta la fecha, el Paséu de Montejo, avenida inspirada nos bulevares parisinos, ta llena de cases luxoses de la dómina. Esto asocedía mientres nes poblaciones al interior del estáu de Yucatán escarecer de lo estricto.^[4]

Sieglu XX

El movimientu revolucionariu de Méxicu llegó a Yucatán tardíamente pol aislamientu xeográficu de la península. El xeneral Salvador Alvarado, quien siendo sinaloense gobernó y foi comandante militar de la entidá, representó al exércitu constitucionalista comandado por Venustiano Carranza, de 1915 a 1918. Mientres los años del gobiernu alvaradista diose un fondu tresformamientu de les estructures polítiques, económiques y xurídiques del Estáu, camudándose de raigañu'l manexu de la industria henequenera, que yera por esi entós la exa de l'actividá económica de Yucatán y el pivós de la organización granible.^[4]

Fachada del edificiu principal de la Universidá Autónoma de Yucatán.

En 1922 llegó al gobiernu del estáu, postuláu pol Partíu Socialista del Sureste Felipe Carrillo Puerto qu'habría de siguir la xera tresformadora de Salvador Alvarado, pero esti llogró caltenese nel poder solamente mientres 20 meses. En 1924 foi derrocáu y xunto con trés de los sos hermanos, fusiláu, aprovechando la rebelión d'Adolfo de la Huerta. Mientres el gobiernu de Carrillo Puerto, llamáu'l prócer del proletariáu yucateco, amás de que se consolidaron reformes pa menguar la esplotación indíxena, impulsóse'l tresformamientu social de Yucatán. Tamién, nuna reforma educativa de gran algame, creóse la Universidá del Sureste, antecedente direutu de la Universidá Autónoma de Yucatán.^[4]

Otru finxu del Yucatán del sieglu XX foi la llegada a Yucatán, el 3 d'agostu de 1937, del xeneral Lázaro Cárdenas del Río, entós presidente de Méxicu, col propósitu d'aplicar la reforma agraria na entidá. La so visita, que s'enllargaría por 23 díes, daría como resultáu la espropiación de les faciendes henequeneras con cuenta de que tresformales en ejidos.

Hasta mediaos del sieglu XX, el contautu que tenía Yucatán, na so condición de península —casi isla—, col restu de Méxicu yera per vía marítima. El comerciu con Estaos Xuníos y Cuba, al igual que con Europa y otres islles del mar Caribe yeren más significativos que con Méxicu.^[4]

Nos años 30 túvose contauto vía aérea per mediu d'hidroaviones que desapegaben de la ciénaga del Puertu de Progresu, camín de L'Habana, Cuba y la Florida nos Estaos Xuníos. Na década siguiente cola inauguración de la terminal aérea pudo enllazase cola Ciudá de Méxicu, al traviés de la entós Compañía Mexicana d'Aviación.

Nun foi hasta 1951 cuando Yucatán xunir per ferrocarril al restu del país, anque con incompatibilidá de víes ferriales, yá que dende'l sur de Veracruz hasta la península prevaleció per dellos años el sistema de vía angosta, a diferencia de la vía ancha qu'esistía de Veracruz escontra l'altiplanu. Dempués, nos años 80, llegaría la carretera que finalmente conectó l'altiplanu cola península de Yucatán.

Na última década del sieglu XX conducióse exitosamente un procesu de reordenación económica y social que dexó a la entidá salir de la dependencia henequenera, que yá escosara la so capacidá pa ser la exa fundamental del desenvolvimientu económicu.^[4]

Gobiernu

La Constitución de Yucatán establez la división de poderes n'Executivu, Llexislativu y Xudicial.^[40] El Poder Executivo ye exercíu pol gobernador del estáu de Yucatán, y el Llexislativu pol Congresu de Yucatán, que ye una llexislatura unicameral compuesta por 25 diputaos.^[41] Tanto'l gobernador como los diputaos son escoyíos por sufraxu universal y secretu. El Poder Xudicial del Estáu exercer el Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu.

Según la mesma constitución, l'exerciciu del poder executivu d'esta entidá mexicana depositar nun solu individuu, denomináu Gobernador Constitucional del Estáu Llibre y Soberanu de Yucatán,^[42] y que ye electu pa un periodu de 6 años qu'empieza'l 1 d'ochobre del añu de les eleiciones. Na actualidá, el periodu gubernativu empieza'l día 1 d'ochobre del añu de la eleición y termina el 30 de setiembre dempués de trescurrir seis años.^[43]

• División de poderes en Yucatán
• 
  Congresu de Yucatán, sede del poder llexislativu.
• 
  Palaciu de Gobiernu, sede del poder executivu.

División político-alministrativa

Los 106 conceyos de Yucatán coles llendes fites pol INEGI.^[44]

Les 3363 llocalidaes del estáu de Yucatán tán estremaes en 106 conceyos, entamaos en 13 distritos alministrativos,^[45] 9 rexones xeográfiques, según l'Institutu Nacional pal Federalismu y el Desenvolvimientu Municipal (INAFED),^[46] o 7 rexones económiques, según la Secretaría de Planeación y Presupuestu.^[47]

Cada conceyu ye gobernáu por un presidente municipal, escoyíu por votación democrática cada trés años pa presidir los cabildo de los conceyos.

El presidente municipal ye la figura unipersonal más importante del conceyu. Cabeza de la planilla ganadora, responsable de l'alministración pública municipal, representante políticu del conceyu y presidente del cabildru, dicha figura concentra un conxuntu de facultaes formales ya informales que lo asitien nuna posición privilexada de la vida política municipal.^[48]

La base constitucional de los conceyos atopar nel artículu 115 de la constitución mexicana, que señala:

"Los Estaos van adoptar, pal so réxime interior, la forma de gobiernu republicanu, representativu, popular, teniendo como base de la so división territorial y de la so organización político y alministrativo, el conceyu llibre conforme a les bases siguientes: a) Cada Conceyu va ser gobernáu por un Conceyu d'eleición popular direuta, integráu por un Presidente Municipal y el númberu de rexidores y síndicos que la Llei determine. La Competencia qu'esta Constitución da al gobiernu municipal va exercer pol Conceyu de manera esclusiva y nun va haber autoridá entemedia dalguna ente ésti y el Gobiernu del Estáu."^[49]

Conflictu estremeru ente los estaos peninsulares

Zones de traslape ente los 3 estaos peninsulares.

Esiste un conflictu territorial vixente ente los trés estaos qu'integren la península de Yucatán. Tal conflictu tomó calce llegal el 12 de febreru de 1997, cuando l'estáu de Quintana Roo interpunxo un discutiniu constitucional contra l'estáu de Campeche por presunta invasión de territoriu al crear esti postreru en 1996 el conceyu de Calakmul, pa que la so creación invadir presuntamente (según l'estáu de Quintana Roo) 4810 km² del territoriu quintanarroense, superficie na que tán enclavaes más de 20 comunidaes rurales, que los sos habitantes, pocu más de 20 000, nun saben a qué estáu pertenecen. El 3 de mayu del mesmu añu'l mesmu estáu de Quintana Roo interpunxo otru discutiniu en contra del estáu de Yucatán.^[50][51] La resolución de la SCJN podría costa-y al estáu de Yucatán la perda de 5400 km².

Como alternativa preséntense les llendes geoestadísticos que fueron diseñaos pol INEGI pa enmarcar cuestiones estadístiques por cuenta de la imprecisión y falta de la información referente a les llendes políticu-alministrativos de cada estáu;^[52] en dichos llendes preséntense les llendes municipales afitaos pol INEGI.^[53][54][55]

Llocalización

L'estáu de Yucatán ta allugáu nel sureste de Méxicu, na península de Yucatán.

La superficie del estáu ye de 43 379 km²,^[56] allugándolo nel llugar númberu 20 de los estaos de Méxicu per superficie y representa, aproximao, el 2,21% de la superficie total del país. Tamién cunta con 340 km de mariña, lo que representa'l 3,1% del total nacional.^[57]

Les llendes xeográfiques, en coordenaes xeográfiques, son 21° 36' norte, 19° 32' sur (de latitud norte); 87° 32' este, 90° 25' oeste (de longitud oeste). Llenda al este col estáu de Quintana Roo; al oeste col estáu de Campeche y al norte col golfu de Méxicu.

Clima

L'allugamientu xeográficu de la península de Yucatán, al sur del Trópicu de Cáncer, y la so escasa altitú, determinen el clima del estáu.^[58]

Les elevaes temperatures, sumaes a la precipitación añal (cola so mayor intensidá en branu), dan como resultáu un dominiu mayoritariu del clima templáu subhúmedo con aproximao'l 85% del territoriu estatal, onde la temperatura medio añal ye de 24°C a 28 °C.^[59] Esti réxime de temperatures relativamente elevaes ye templáu polos vientos alisios que de normal apoderen na rexón, producíos por un sistema isobárico que dexa'l fluxu de vientu de les zones tropicales escontra'l ecuador terrestre. Gracies a estos vientos, na península de Yucatán ye posible enfrescar la xeografía mientres les dómines más templaes del añu, los meses branizos, sobremanera mientres les últimes hores de la tarde, cuando predominen tales vientos soplando del nordeste al suroeste.^[60]

El clima semiseco bien templáu y templáu distribuyir nuna franxa práuticamente paralela a la mariña, que va, aproximao, dende'l oriente de Río Llagartos hasta Dzilam de Bravo, Hunucmá y Celestún; cubre una zona d'alredor del 13% del estáu y tien una temperatura medio añal que varia, polo xeneral, ente los 24 °C y 26 °C, anque en delles partes suel ser mayor a los 26 °C, y la precipitación total añal va de menos de 600 a 800 mm.^[60]

El clima secu templáu ye predominante na zona cercana al golfu de Méxicu y espándese pel este de Telchac Puertu hasta l'oeste del puertu de Progresu, con aproximao'l 2% de la superficie del estáu.

Climogramas de delles ciudaes de Yucatán
Izamal[61]	Mérida[62]	Progresu[63]	Ticul[64]	Tizimín[65]	Valladolid[66]
Fonte: Serviciu Meteorolóxicu Nacional.

Hidrografía

Cenote sagráu, en Chichén Itzá.

L'estáu escarez de cuerpos acuíferos superficiales (ríos, llagos) debíu al tipu de roques de la superficie;^[67] per otru llau, dispón d'una rede de corrientes soterrañes que se manifiesten a lo llargo y anchu de la xeografía estatal en covaróns y aguaes llamaes cenotes y que, a nivel del mantu freáticu, tán coneutaos con otros fluxos llaminares soterraños que finalmente van dar al océanu; envalórase qu'esisten más de 3000 cenotes nel territoriu yucateco.^[68]

Les mariñes de Yucatán sobre'l golfu de Méxicu, van dende conceyu de Celestún y hasta les llendes orientales d'El Que'l so nel conceyu de Tizimín. Tienen un llargor averáu de 378 km, lo que representa'l 3,8% del total de mariñes en Méxicu.^[4]

Árees naturales protexíes

El 22 de payares de 1987, el congresu de la unión aprobó la llei federal d'equilibriu ecolóxicu y proteición al mediu ambiente.^[70] Les árees protexíes dientro del estáu suman 62 229 091.20 hectárees (incluyendo les 333 768.50 hectárees del arrecife Alacranes), de los cualos 60 347.82 hectárees pertenécen-y a la reserva de la biosfera de ría Llagartos y 61 706.83 hectárees a la reserva estatal de Dzilam.^[71]

En Yucatán esisten dos parques nacionales, esto ye, Dzibilchantún y la Sablera axacente a la llocalidá denomada arrecife Alacranes; un sitiu de proteición de flora y fauna, esto ye, Otoch ma´ax yetel kooh; y dos reserves de la biosfera, esto ye, ría Llagartos, ría Celestún.^[72] y reserva Cuxtal que cunta con 10 757 hectárees, publicada nel diariu oficial el 14 de xunu de 1993 por decretu y pa contribuyir al caltenimientu d'ecosistemes de la rexón.^[73]

Les árees naturales protexíes ayudaron a caltener la diversidá biolóxica de la entidá, anque la mayoría escarez de siguimientu y condiciones de trabayu afeches.^[74]

Fauna

L'estáu de Yucatán caltién una amplia diversidá de fauna. L'allugamientu, el clima templáu y les sos agües pel branu, faen del estáu un llugar aparente pal desenvolvimientu y cohabitación de bien diverses especies.

Nel estáu rexistráronse 457 especies de peces, 38 d'elles correspondientes a elasmobranquios y 419 a teleósteos;^[75] a lo llargo del territoriu yucateco distribúyense 87 especies de reptiles, 36 d'elles en dalguna categoría de riesgu;^[76] anque se tien pocos estudios relativos a los anfibius reconociéronse 18 especies, representaes en 2 órdenes, 7 families y 13 xéneros;^[77] los mamíferos de Yucatán tán incluyíos en 12 órdenes, 30 families, 74 xéneros y 89 especies, que representen el 17% del total d'especies mamíferes en Méxicu,^[78] per otra parte, los mamíferos acuáticos residentes nos ambientes hidrográficos del estáu distribuyir en cuatro grupos: cetáceos, sirénidos, pinnípedos y mustélidos, sumando alredor de 30 especies.^[79] Esisten 548 especies d'aves rexistraes dientro de la península de Yucatán, de les cualos, l'estáu alluga 454 especies entamaes en 22 órdenes, 68 families y 275 xéneros,^[80] ente que 17 d'elles son reinales de la entidá,^[81] lo cual representa un 50% de les especies qu'habiten en Méxicu; esto fai que Yucatán sía l'estáu con mayor diversidá n'aves del país.^[82][83]

• Fauna de Yucatán
• 
  Odocoileus virginianus^[84]
• 
  Meleagris ocellata^[85]
• 
  Phoenicopterus ruber^[86]
• 
  Eretmochelys imbricata^[87]
• 
  Panthera onca^[88]
• 
  Puma concolor^[89]
• 
  Pecari tajacu^[90]
• 
  Boa constrictor^[91]

Flora

Envalórase que la diversidá de plantes vasculares de la entidá ta representada por 1402 especies, lo que significa'l 5,84% del total nacional.^[92] De les especies más representatives, tiense rexistru de 34 de la familia de pteridofitas,^[93] 59 especies de cyperaceae,^[94] 138 de poáceas,^[95] 17 especies de bromelies,^[96] 41 d'orquídees,^[97] 22 especies de boragináceas,^[98] 104 especies d'asteráceas,^[99] 122 especies de lleguminoses,^[100] 9 especies de palmeres,^[101] y 14 especies de cactáceos de les que dos son reinales del estáu.^[102]

• Flora de Yucatán
• 
  Ceiba pentandra
• 
  Enterolobium cyclocarpum
• 
  Thrinax radiata
• 
  Tecoma stans
• 
  Brosimum alicastrum

Sector primariu

Nel sector primariu, l'estáu foi'l mayor productor nacional de carne de pavu en 2011 y el terceru a nivel nacional en producción porcícola.^[112] Allugar nel quintu llugar nacional de producción de carne de pollu y novenu en güevu,^[113] anque nun s'atopa ente les primeres entidaes por producción avícola.^[114] La importante producción de miel fai del estáu'l primer llugar nacional en producción y esportación de dichu productu.^[115][116]

Per otra parte, l'actividá ganadera distribuyir na zona oriental y el sur del estáu, destacando'l conceyu de Tizimín y el de conceyu de Tzucacab,^[117] siendo'l primeru'l mayor productor de ganáu bovino de la entidá.^[118][119]

La pesca ye la principal actividá económica nos conceyos de Progresu, Celestún y Dzilam de Bravo.^[120] En 2010, les cifres al respeutive de la pesca nel estáu asitiar como'l primer llugar nacional en captura de pulpu (con 14 665 tonelaes);^[121] otres captures pesqueres, tamién importantes, son el pixín (con 7932 tonelaes),^[122] el pepinu de mar (2062 tonelaes),^[123] y la roxa y villajalva (con 1350 tonelaes).^[124]

Sector secundariu

Nel sector secundariu de la entidá, importante pola so contribución a la xeneración d'emplegu, la industria manufacturera y la industria de la construcción tienen un gran efeutu potenciador nos demás sectores económicos,^[125] Contribúi a la producción estatal total pos, solo en 2011, la industria local xeneró más de 203 millones de dólares.^[126]

La inversión estranxera contribuyó a la crecedera industrial yucateco: de 1999 a 2008, Yucatán recibió 99,3 millones de dólares d'inversión estranxera direuta nel sector testil y confección, del cual, el 63% provieno de los Estaos Xuníos, 14,9% de les Islles Caimán, 10% de China, 9,2% de les Islles Vírxenes y el restante 2,9% del Reinu Xuníu, Canadá, Nicaragua ya Israel.^[127] Nel sector testil, la entidá apurría'l 3,13 d'industries maquiladoras d'esportación en 2004, cuntando con 88 establecimientos.^[128]

Sector terciariu

Nel sector terciariu de la economía estatal, el más importante pola so contribución al productu internu del estáu, destaquen el turismu y el comerciu, qu'apurren el 63,2% del productu brutu.^[129] Pa los primeros meses de 2006, les exportación dirixir na so mayoría a los Estaos Xuníos (79%), Irlanda (5,8%), Macáu (4,3%) y Islles Caimán (2,4%), ente que les importaciones provinieron principalmente de los Estaos Xuníos (68,2%), la India (13,6%), Canadá (4,7%), China (3,7%), Chile (1,1%) y Hondures (1%).^[130]

Relixón

El papa Xuan Pablo II ye recibíu nel aeropuertu pola gobernadora Duce María Sauri Riancho

La relixón tuvo un papel preponderante na historia de Yucatán. En concencia, nel procesu de la conquista española pola aición de los misioneros franciscanos; nel llargu periodu de colonización mientres el virreinatu en que'l poder público (alministrativu y militar) sofitar pa exercer control nes estructures eclesiástiques; y una vegada más, mientres la independencia de Yucatán, cuando munches de les idees lliberales fueron conducíes y espardíes polos apartaces (sanjuanistas) de la mesma ilesia. Por estos antecedentes históricos la población yucateca ye mayoritariamente católica, nun fenómenu paralelu al que se dio n'otres rexones de Méxicu.^[4]

Nun ye ayenu a too esto el que'l 11 d'agostu de 1993, el papa Xuan Pablo II visitara Yucatán, nel so tercer viaxe a Méxicu, y fuera recibíu multitudinariamente.^[155] Un alcuentru con trés mil representantes d'América Llatina, una entrevista col entós presidente Carlos Salinas de Gortari y una comida colos obispos de Méxicu, fueron dalgunes de les sos actividaes nel territoriu yucateco.^[156]

Como yá se mentó enantes, la relixón predominante en Yucatán ye la relixón católica. Sicasí, los trés estaos de la península de Yucatán amuesen un porcentaxe de catolicismu menor a la media nacional;^[157] amás, Yucatán ye una de los siete entidaes con mayor participación de creyentes non católicos y de non relixosos nel país.^[154]

El rexistru censal identifica que la entidá tuvo unu de los porcentaxes de población católica más altu hasta 1910, teniendo un importante cayente en 1921 y un comportamientu irregular ente 1920 y 1960, añu dende'l cual l'amenorgamientu foi constante. Ente que nel ámbitu municipal reparar diversos escenarios, onde de 25 de los 106 conceyos más d'una cuarta parte de los sos habitantes difier de la relixón católica y n'otros 20 conceyos, más de 90% profesa esta doctrina. Cerca de 7% de la población protestante histórica de Méxicu mora en Yucatán, particularmente presbiterianos y bautistes, estes postreres tien un mayor porcentaxe en Kaua, Yobaín y Sudzal,^[158] toos estos son conceyos con menos de 2600 habitantes. La población pentecostal y adventista tamién tien un enclín a concentrase en conceyos con una población amenorgada.^[154]

Per otru llau, les persones ensin relixón representen más del 10% en 9 conceyos y la mayor crecedera na década que va de 1990 al añu 2000 correspuende a la población atea,^[159] con una tasa añal permediu de 3,5%, siguida de la población distinta a la católica con 3,1% añal y finalmente el menor ritmu ye'l de la población prauticante del catolicismu col 2% del permediu añal.^[154]

Idioma

Méxicu caltién en vixencia les llingües orixinaries del so propiu territoriu por aciu una política non yá de reconocencia, sinón de fomentu, espardimientu y educación.^[160] L'idioma maya ye la segunda llingua predominante na rexón, solamente superáu pol idioma español.^[161]

La enseñanza del idioma español ye la exa del sistema educativu estatal entá nes escueles de los conceyos con mayor población indíxena de Yucatán, por cuenta de la estensión de dichu idioma nel territoriu nacional. La llingua maya enséñase y conserva nes instituciones d'altu nivel educativu y, tamién, nes escueles d'educación básica,^[162][163] col propósitu de caltener la cultura rexonal y evitar la so perda como llingua viva.^[164]

Llocalidaes

Error de Lua en Módulu:Mapa_de_llocalización/multi na llinia 27: Nun puede amosase la ubicación especificada porque nun esiste'l Módulu:Mapa de llocalización/datos: "Módulu:Mapa de llocalización/datos/Yucatán". Les llocalidaes yucatecas clasifíquense d'alcuerdu a la so población en ciudaes, villes, pueblos y rancherías.

La Llei Orgánica de los Conceyos del Estáu de Yucatán, nel so Capítulu II, artículu 9, define a una ciudá como'l centru de población con una población mayor de 15 mil habitantes, a una villa como una llocalidá mayor a 8 mil habitantes, un pueblu como un centru de población mayor de 3 mil pobladores y a una ranchería como una llocalidá con más de 400 habitantes, amás d'establecer ciertos requisitos nel sector primariu, secundariu y terciariu.^[174]

La Zona Metropolitana de Mérida ye la rexón urbana resultante de la fusión del conceyu de Mérida con otros cuatro conceyos colos que comparte una conurbación constante la cual suel denominase ciudá de Mérida. Esta zona metropolitana ye la doceava más poblada de Méxicu, dempués de la Zona Metropolitana de San Luis Potosí, según l'Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) en 2005.^[175]

Abastecimiento

Educación

Plantía:Barras En 2010, nel estáu, 141 753 persones mayores de 8 años nun sabíen lleer nin escribir.^[186]

L'estáu cunta con alredor de 1332 escueles preescolares,^[187] 1535 escueles primaries,^[188] 625 escueles secundaries,^[189] 119 bachilleratos afiliaos a la SEP,^[190] xunto con otres instituciones afiliaes a universidaes, estos últimos dos niveles conformen la educación media cimera.

La mayor parte de la ufierta educativa de nivel cimeru concentrar en Mérida.^[191] La Universidá Autónoma de Yucatán ye considerada la máxima casa d'estudios del estáu^[192] y una de los cinco meyores universidaes públiques de Méxicu,^[193][194] amás de ser calificada como una de los meyores 100 d'América Llatina.^[195] Na capital destaquen tamién otres universidaes como'l Institutu Teunolóxicu de Mérida, la Universidá Teunolóxica Metropolitana, la Universidá Marista de Mérida, la Universidá Anáhuac Mayab, la Universidá Modelo y la Universidá Mesoamericana de San Agustín, ente que nel interior del estáu sobresalen l'Institutu Teunolóxicu de Conkal, la Universidá d'Oriente y l'Institutu Teunolóxicu de Tizimín, toes elles consideraes ente les 360 meyores universidaes del país.^[196]

Hixene

L'estáu cunta con 34 sitios pa la disposición final de residuos sólides con infraestructura y un rellenu sanitariu nel conceyu de Progresu.^[197][198] En 2010 produciéronse alredor de 575 970 tonelaes de residuos sólides en Yucatán,^[199] lo que llevó al congresu local a publicar la Llei pa la Xestión Integral de les Residuos nel Estáu de Yucatán n'abril de 2011,^[200] y consta de 111 artículos qu'establecen la clasificación de los residuos de conformidá coles sos carauterístiques; señala cuálos son les autoridaes competentes en materia de residuos y les sos facultaes.^[201]

Salú

Esterior del Hospital Rexonal d'Alta Especialidá de la Península de Yucatán.

La esperanza de vida nel estáu yera de 75,4 años nel 2010,^[202] siendo igual que'l permediu nacional.^[203] La mortalidá infantil yera de 13,7 por cada 1000 nacíos vivos en 2011, mesma cifra llograda a nivel nacional.^[204] Según datos del IMSS en 2010, el 60,2% de la población infantil de Yucatán carecía dalgún grau de sobrepesu o obesidá,^[205] polo que la entidá ocupaba'l primer llugar a nivel nacional tocantes a obesidá infantil.^[206] Yucatán presenta una prevalencia para diabetes mellitus del 11,8%, hipertensión arterial del 32,4%, y 29,9% pa la obesidá en tolos grupos d'edá de la población.^[207]

La cobertoria del sistema de salú taba cerca de ser universal a principios de 2011, pos se tenía un 99,4% d'afiliación al Seguru Popular.^[208] Anque, según una nota informativa de la Presidencia de la República, la cobertoria universal algamar na so totalidá en setiembre de 2011.^[209]

Los Servicios de Salú de Yucatán (SSA) entamen a los centros de salú y les unidaes médiques públiques en tres jurisdicción sanitaries:^[210] La xurisdicción sanitaria n° 1 suma un total de 51 unidaes médiques y 6 unidaes móviles;^[211] la xurisdicción sanitaria n° 2, suma un total de 63 unidaes médiques y 12 unidaes móviles^[212] y la xurisdicción sanitaria n° 3 que suma un total de 28 unidaes médiques y 5 unidaes móviles.^[213]

Seguridá

Una patrulla Dodge Charger de la Policía Estatal de Yucatán.

La Secretaría de Seguridá Pública del estáu de Yucatán ye l'organismu encargáu de la seguridá nel interior de la entidá.^[214] La seguridá nel interior del estáu foi emponderada en múltiples ocasiones pol presidente Felipe Calderón Hinojosa,^[215] empresarios locales y estranxeros,^[216] según pola gobernadora Ivonne Ortega Pacheco.^{[217][218][219]}

La entidá ocupa la primer posición a nivel nacional con menos delitos d'altu impautu o con problemes d'inseguridá,^[220] foi calificada de tener "niveles europeos de seguridá" en documentos peneraos en Wikileaks,^[221] de tener una seguridá asemeyada a la de Suiza,^[222] Suecia o Finlandia,^[223] y de ser "más seguru que los Estaos Xuníos".^[224]

Na entidá cometiéronse 26 homicidios nel 2010,^[225] ocupando asina l'últimu llugar nacional por índiz n'homicidios maldosos siendo ésti de 1,7 casos por 100 000 habitantes,^[226] cifra cercana al permediu llográu per países d'Europa y Oceanía, que los sos índices bazcuyen ente dos y tres homicidios por cada 100 000 habitantes;^[227][228] amás, la entidá caltién unu de los menores índices en secuestros a nivel nacional,^[229][230] rexistrando solamente una denuncia de secuestru dende 2007.^{[231][232][233]} La Fiscalía Xeneral del Estáu rexistró 122 vehículos robaos y 4125 robos a casa habitación en 2010, siendo unu de los índices más baxos del país.^[234]

Tresportes

Muelle fiscal de Progresu Muelle de Progresu.

Yucatán ye l'estáu con más carreteres nel sureste de Méxicu,^[235] cuenta con una rede carretera de 12 338,8 km, de los cualos, 6160 km atópense pavimentados, 5886 km son víes de dos carriles, 274 km de cuatro carriles y 154,5 km correspuenden a víes de cuota.^[236] Amás, la ciudá de Mérida cuenta con un periféricu, consistente nuna moderna vía rápida de 6 carriles que dexa arrodiala ya interconectar les salíes escontra otros puntos de la península de Yucatán.^[237] La carretera que xune a Mérida y Progresu, ye un tramu del sistema carreteru de gran importancia yá que coneuta la capital estatal col puertu más importante del estáu al traviés d'una amplia vía d'ocho carriles.^[238]

El puertu d'altor de Progresu, ye pieza clave de la infraestructura estatal que dexa la operación comercial marina y turística de la entidá con Europa, los Estaos Xuníos, Centroamérica, Suramérica y les Antilles Mayores.^[239]

Yucatán cunta con dos aeropuertos internacionales,^[240] l'aeropuertu internacional de la Ciudá de Mérida de la ciudá de Mérida y l'Aeropuertu Internacional de Kaua nel conceyu de Kaua a unos quilómetros de Chichén Itzá, esti postreru atópase inactivu;^[241] el principal aeropuertu ye'l que s'atopa allugáu na capital, sirviendo a más d'un millón de pasaxeros per añu, cuenta con una capacidá de pista pa 30 operaciones per hora,^[242] y col suficiente llargu pa dexar la operación d'aviones como'l Boeing 747 y el Boeing 777.^[243] Tamién esiste un tercer aeropuertu, l'Aeropuertu Nacional Cupul allugáu na ciudá de Tizimín, utilizáu por aeronaves pequeñes.^[244]

Arquiteutura

L'amiestu del orixe indíxena y la influyencia hispánica caractericen a les manifestaciones arquiteutóniques de Yucatán, compartiendo l'espaciu urbanu coles influencies d'otres cultures como la mexicana, la francesa, la italiana y la estauxunidense.^[251]

Dende la fundación de Mérida hasta la dómina contemporánea, identificáronse cinco periodos distintes de l'arquiteutura rexonal: el periodu colonial, el periodu del porfiriato, el post-revolucionariu, el modernu y finalmente el periodu contemporaneu; toos ellos visibles nes distintes construcciones del territoriu yucateco.^[252]

• Arquiteutura colonial relixosa en Yucatán
• 
  Exconvento de Izamal
• 
  Exconvento de San Bernandino de Siena
• 
  Ilesia de Maní
• 
  Ilesia de Motul
• 
  Ilesia de Dúcil
• 
  Ilesia de Eknakán
• 
  Santuariu Guadalupano

Gastronomía

La gastronomía yucateca tien carauterístiques que la faen distinta a la del restu de Méxicu y foi calificada de tener una de les gastronomíes más completes. Los condimentos son un fundamentu carauterísticu, l'agua de la rexón tamién inflúi y en concencia los ingredientes mesmos son determinantes nel gustu de los platillos de Yucatán. Estos tienen influencia de la cocina orixinal maya, sobremanera el venceyu col maíz que foi la base de l'alimentación del pueblu maya.^[253]

Anque tamién esisten otres influencies na cocina de Yucatán, los estilos del Caribe, de Méxicu —sobremanera la cocina poblana y veracruzana—, d'Europa y de la cultura del Oriente Mediu.^[254]

• Platillos típicos de la rexón
• 
  Cochinita pibil
• 
  Quesu relleno Ficheru:Mukbil

Lliteratura

Estatua de Xusto Sierra O'Reilly nel Paséu de Montejo.

La lliteratura en Yucatán data dende tiempos anteriores a la colonización europea, de los códices mayes anteriores a la llegada de los conquistadores pocos sobrevivieron: El códiz de Dresde; el de Madrid, tamién conocíu como'l Códiz Tro-Cortesiano; el códiz de París, tamién conocíu como'l códiz Peresiano y un fragmentu de códiz llamáu códiz de Grolier, tamién conocíu como'l Fragmentu de Grolier. D'aquella dómina la principal aportación a la que'l mundu contemporaneu tuvo accesu ta dada por grabaos en piedra y cerámica qu'hasta hai unes cuantes décades nun s'habíen principiado a descifrar.^[4]

Dempués de la llegada de los españoles destaquen na producción lliteraria de Yucatán los llibros de Chilam Balam que fueron escritos en testos diversos (de los cualos el más conocíu ye'l de Chumayel) por distintos autores, y que siguen en principiu la tradición de los códices prehispánicos.^[4]

Amás de la lliteratura puramente maya de la que s'estremen los periodos yá señalaos, d'antes y dempués de la conquista española, Yucatán tuvo una corriente lliteraria importante nel sieglu XIX y en sieglu XX, na que descollaron, ente otros:

Sieglu XIX

Juan Pío Pérez (autor del famosu Códiz Pérez), Andrés Quintana Roo, Xusto Sierra Méndez, Xusto Sierra O'Reilly, Wenceslao Alpuche, Eligio Ancona, Crescencio Carrillo y Ancona, Rita Cetina Gutiérrez, Rodolfo Menéndez de la Peña, José Pion Contreras.

Sieglu XX

La influencia de la cultura maya volvió faese notar dando a la lliteratura de Yucatán un calter rexonal y propio, pero, coles mesmes, munchos autores trescendieron les fronteres xeográfiques de lo yucateco y consagráronse n'otros ámbitos. Fueron numberosos los escritores y poetes yucatecos que rellumaron nes lletres mexicanes nesi periodu, destacando ente otros: Carlos R. Menéndez, Antonio Mediz Bolio, Ermilo Abreu Gómez, Luis Rosado Vega, Miguel Ángel Menéndez, Oswaldo Baqueiro Anduze, Ricardo López Méndez, José Esquivel Pren, Clemente López Trujillo, Carlos Echánove Trujillo, Juan Duch Colell, Juan García Ponce, Fernando Espejo Méndez, por citar dalgunos.^[4][255]

El gobiernu estatal da añalmente'l Premiu Estatal de Lliteratura Antonio Mediz Bolio al más destacáu escritor yucateco n'español. Tamién ye otorgáu'l Premiu Estatal de Narrativa en Llingua Maya Domingo Dzul Poot al más destacáu escritor en llingua maya d'orixe yucateco o que morara en dichu estáu mientres los últimos cinco años.

Música

El baille de la jarana na Plaza de Santa Lucía, en Mérida.

No que fai a la música, la trova yucateca ye unu de los principales xéneros musicales en Yucatán que surdió nes primeres décades del sieglu XX.^[256] Una distinción particular de la trova yucateca ye la so diversidá d'harmoníes de guitarra y voz, según polos sos ritmos, ente los que destaquen el boleru, bambuco, clave ente otros. Dalgunos d'estos ritmos reflexen les interacciones culturales del estáu con países caribeños, suramericanos y europeos, qu'han afechos los sos ritmos nuna forma particular identificándose como yucatecos.

La jarana yucateca ye un xéneru musical que dalgunos consideren adautación llocal del fandangu y a la xota aragonesa, introducida mientres la dómina colonial,^[257] que se bailló por xeneraciones nes fiestes populares llamaes vaquerías. Hai una gran variedá de bailladeres que s'acompañen cola música de la jarana; ente ellos destaquen la danza de les cintes^[258] y la danza de la cabeza de cochino.^[259]

L'estáu ye'l llar de la Orquesta Sinfónica de Yucatán, que ye sostenida tripartitamente ente'l gobiernu del estáu, el públicu concurrente y el patronatu de la institución.^[260]

Pintura

Detalle nel cuadru de la Intervención Francesa de Fernando Castro Pacheco.

La pintura ye una de les artes más antigües de Méxicu y de Yucatán. Nel periodu prehispánicu taba presente n'edificios, códices, cerámica y paxellos. La rexón con mayor concentración de pintures de la cultura maya na península de Yucatán ye la zona Puuc. La pictografía de la cueva de Loltún ye de les más antigües de la rexón anque esisten duldes de que fuera'l pueblu maya l'autor d'estes pintures rupestres.^[261]

Yucatán tien tamién, biblioteques, teatros, sales d'arte y d'esposición, museos de toa índole y bien particularmente una galería d'arte contemporáneo llamada Muséu d'Arte Contemporáneo Atenéu de Yucatán (MACAY), na que se presenten obres de los más connotados artistes locales y foranos.^[262] El MACAY contién una esposición permanente de trés de los más destacaos pintores yucatecos, Fernando Castro Pacheco,^[263] Fernando García Ponce,^[264] y Gabriel Ramírez Aznar.^[265] La obra pictórica de Fernando Castro Pacheco ta presente nos murales tresportables que cubren les parés del Palaciu de Gobiernu y bien particularmente del so Salón de la Historia, allugáu na Plaza Grande de Mérida.^[266]

Vistimienta tradicional

Yucatecas afatiaes col ternu del hipil, traxi típicu de Yucatán.

L'home utiliza la guayabera, prinda de vistir orixinaria de Cuba,^[267] anque popularizada nel mundu gracies a les fábriques yucatecas, armando una destacable industria na entidá.^[268]

N'ocasiones festives ye común que sía usada con un pantalón blancu y la filipina, tamién blanca. La filipina ye una variante de la guayabera que paez una chamarra de popelina blanca alforzada, de manga llarga y pescuezu altu; considérase-y la prenda típica del mestizu yucateco. Pa complementar la vistimienta usa un sombreru, alpargates y un paliacate coloráu qu'escolga del bolsu derechu del pantalón.^[269]

Les muyeres utilicen el huipil, tamién denomináu hipil, como traxi típicu. Una versión más ellaborada del hipil ye'l ternu, que ye utilizáu n'ocasiones especiales y denota elegancia.^[270] Compleméntase'l paxellu con un rebozo y con zapatos blancos, que xeneralmente s'utilicen bordaos cuando se lleva'l ternu.^[271]