Escudu

Escudu oficial del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo.

Reconozse como oficial l'escudu diseñáu por Diego Rivera y escurríu por José Vasconcelos nel añu de 1922; y adoptáu el día 14 d'avientu de 1979, pol decretu oficial publicáu nel Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo'l 24 de xineru de 1980.^[18][19] La descripción d'alcuerdu al Decretu del escudu pal estáu d'Hidalgo, ye la siguiente:^[18]

Como ornamientos esteriores, dos banderes cruciaes, la del llau diestru, en color azul, conteniendo al centru la imaxe de la Virxe de Guadalupe n'encarnáu y con rellumada d'oru cola que se simboliza la nacencia de la Independencia, yá que con una bandera d'esta naturaleza, el padre Hidalgo empecipió'l movimientu insurxente. Del llau siniestru, va atopase la Bandera Nacional colos sos colores y símbolos oficiales.

L'escudu consta de dos campos horizontales. Nel superior, d'azul, un monte de sinople, al centru. Esto representa la serranía hidalguense, según la crestería de les sos mines. Nel mesmu campu cimeru, del llau diestru, una campana de bronce pendiente d'un maderu, símbolu de la de Dolores, a que'l so llamáu proclamóse la independencia. Na siniestra, un gorru frigio de gules, afatáu con tres rames de lloréu, símbolos ambos de llibertá y la victoria, llograes en 1821.

Nel campu inferior, n'igualdá, una caxa de guerra, al centru, símbolu de los trés grandes movimientos sociales del país: Independencia, Reforma y Revolución. A diestra, centru y siniestra, trés horadaciones nel campu, que simbolicen les boques de mina, representando con ello la principal actividá económica del estáu, que ye la minería.

Decretu del escudu pal estáu d'Hidalgo

Himnu

Videu esternu
Videu:
Himnu al Estáu d'Hidalgo
Atención: esti ficheru ta agospiáu nun sitiu esternu, fuera del control de la Fundación Wikimedia.

El himnu oficial denominar oficialmente como «Cantar de paz, d'unión y d'esperanza», consta de trés estrofes y un coru.^[20] Foi escritu por Genaro Guzmán Mayer; y la composición musical tuvo al cargu de Roberto Oropeza Licona.^[20]

En 1968 con motivu del Centenariu de la ereición del estáu d'Hidalgo, convocar a un concursu pa la creación d'un himnu pa la entidá.^[21] El 7 d'avientu de 1968 el xuráu calificador dio primer llugar al himnu «Canto de paz, unión y esperanza», robláu por Guzmán Mayer col seudónimu Prometeo Encadenáu.^[22] El xuráu tuvo integráu por Juan Castañeda, subdireutor del Institutu Hidalguense de Belles Artes; y polos profesores Raúl Osorio, Salvador Salgado y Raúl Guerrero Guerrero.^[22]

El himnu tien dos versiones distintos, una apurrida al xuráu calificador col seudónimu de Prometeo Encadenáu, xunto con otros venticinco composiciones de distintes poetes.^[22] Y otra modificada en partes, atribuyida a Guzmán Mayer, que foi distribuyida'l 5 de febreru de 1969 y entonada por alumnos d'escueles primaries na ceremonia conmemorativa de la promulgación de la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos, con música de Roberto Oropeza Licona.^[22]

Dómina prehispánica

Huapalcalco derivar del náhuatl huapalli o huapalitl, tabla o viga pequeña; calli, casa y la preposición locativa: “llugar de la casa de madera”.^[11]

Xihuingo, la pallabra derivar de Xihutl-co, esto ye, "Llugar del Añu", y por estensión, "Llugar onde se Calcula o se Rexistra l'Añu".^[23]

Muertes de la prehistoria n'Hidalgo fueron topaos nes rexones de Tepeapulco, Tulancingo, Actopan y Huichapan; la so antigüedá bazcuya ente los 14 000 y los 2500 e.C.^[24][25] Huapalcalco en Tulancingo, onde los restos más antiguos de muertes humanes en territoriu hidalguense atopáronse.^[11][12] Los primeres en fundar colonies nestos territorios, fueron grupos olmeques, qu'aprovecharon los bancos de jade y serpentina.^[26] Mientres el Periodu Preclásicu desenvuélvese la esplotación de la obsidiana cobró relieve, como nos xacimientos de la Sierra de les Navayes.^[24][25] Les primeres evidencies d'estratificación social n'Hidalgo atopáronse en La Llomba nel conceyu de Tepeji del Río de Ocampo.^{[. 4]}

Mientres el Periodu Clásicu los teotihuacanestendiéronvos el so territoriu escontra les poblaciones allugaes n'Hidalgo, particularmente a Chingú, alcontrada ent'Atitalaquia y Tlaxcoapan, Pahñú en Tecozautla, Xihuingo en Tepeapulco, Zazacuala en Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero y Huapalcalco en Tulancingo de Bravo.^{[. 5]} Xihuingo ye por onde pasaba una de les rutes d'intercambiu comercial que diba de la Mesa del Centru escontra l'oriente.^[23][27] Nel Periodu Epiclásico la cultura xajay, que se desenvolvió aproximao, de 450 a 950 d.C., cuntando con cinco sitio mayores n'Hidalgo: Zethé, Pahñú, Zidada, El Cerrito y Taxangú.^[28][29][30] Dende Pahñú nel conceyu de Tecozautla reparar el cuetu de Hualtepec o l'Estelleru, qu'acordies con diverses investigaciones, ye'l míticu Cuetu Coatepec llugar onde nació Huitzilopochtli.^[31][32]

La cultura huasteca establecer nel norte y nordés del territoriu hidalguense.^{[. 6]} L'área de la Huasteca hidalguense, yera conocida d'antiguo col nome de Cuextlán, anque tamién se-y conocía como Tonacatlalpan, “la tierra de los sustentos”, o bien Xochitlalpan, “el llugar de les flores”.^[33] Delles muertes arqueolóxiques atopar nos conceyos de Chapulhuacán, La Misión, Huejutla de Reyes, Yahualica, Jaltocán, y Tepehuacán de Guerrero.^[33]

Nel Periodu Posclásico los tolteques empecipien la so pelegrinación dende un sitiu que llamen Huehuetlapallan; llegaron a Xochicoatlán y Molango, a principios el SIEGLU|VII||s|1}} pa esvalixase por distintos llugares;^[13] un grupu escontra Huejutla y el más numberosu escontra Tulancingo, para d'ende volver al oeste y llegar a Tula de Allende.^[13] La zona de Tollan-Xicocotitlan la so posición estratéxica dexó-y controlar productos como la turquesa, proveniente del norte de Mesoamérica.^[34]

Nun se sabe la fecha exacta que llegaron al Valle del Mezquital, dellos autores afirmen que mientres la hexemonía de Tula los otomíes xugaben un papel importante na sociedá.^{[. 7]} Dempués del colapsu de Tula, los otomíes y nahuas esvalixar hasta ocupar amplies zones de la Cuenca de Méxicu.^{[. 7]} El Señoríu de Jilotepec entendía la rexón la porción oeste del estáu d'Hidalgo, que les sos llendes podríen trazase de norte a sur dende Zimapán, hasta Chapantongo, ya incluyía Tecozautla, Huichapan, Tepetitlán y Nopala.^{[. 8]} Tamién Predominó'l Señoríu de Xaltocan, qu'apoderó la mayor parte de les poblaciones alcontraes al sur del territoriu hidalguense.^{[. 9]}

Hacia l'añu 1168, la tribu mexica emigró d'Aztlán aldu al centru de Méxicu. Nel so percorríu pasó por distintos llugares del estáu d'Hidalgo, por Tollan-Xicocotitlan (Tula de Allende), onde permaneció dos décades; nel intre llegó a Atlitlalacyan (Atitalaquia) y ende establecióse por una década.^{[. 10]} Depués treslladóse a Tlemaco (San Jerónimo Tlamaco) y Atotonilli (Atotonilco de Tula), y tuvo cinco años en cada llugar; a lo último, los mexicas fundaron la so ciudá que se llamó Tenochtitlán.^{[. 10]} Años dempués, los mexicas y los sos aliaos apoderaron a los pueblos asitiaos nel actual territoriu hidalguense, solu dos señoríos nun fueron sometíos: el Señoríu de Metztitlán y el Señoríu de Tutotepec.^{[. 10]}

Nel añu de 1395, el rei d'Azcapotzalco, Tezozómoc, destruyó Xaltocan.^[35][36] Por esta razón, gran númberu de otomíes migraron a Metztitlán y Tutotepec; dempués de la cayida de Xaltocan, el rei de Metztitlán foi reconocíu d'equí p'arriba como l'herederu de Xólotl.^[35] D'esta manera consolídase, la independencia del Señoríu de Metztitlán.^[35][36] Mientres les incursiones béliques d'Ahuízotl el Señoríu de Tutotepec foi abarganáu y separáu de Metztitlán, pos al paecer antes d'esto constituyíen una sola entidá.^{[. 11]} Alredor del añu 1400, los otomíes de Tutotepec entraron en contautu colos tepehuas.^{[. 9]} Tamién se sabe que la población pame transitó pel noroeste del territoriu hidalguense.^{[. 9]}

Vista panorámica de Tollan-Xicocotitlan, tien dos significaos provenientes del náhuatl, nel primeru equivaldría a “llugar de tules o xuncos”, y nel segundu sería “ciudá o metrópolis”.^[34]

Conquista de Méxicu

Pintura del Llenzu de Tlaxcala onde s'amuesa la derrota de Señoríu de Metztitlán frente a los conquistadores españoles y los sos aliaos tlaxcaltecas.

Cola cayida de Tenochtitlán, el territoriu del actual estáu d'Hidalgo, que taba sometíu entós polos mexicas, pasó a ser controláu pola autoridá española.^{[. 12]} Ante esta opresión, los señoríos de Metztitlán y Tutotepec remontar pa recuperar la so independencia.^{[. 12]}

En 1522 Hernan Cortés unvió guerreros tlaxcaltecas, al mandu d'unu de los sos capitanes españoles, pa conquistar el Señoríu de Metztitlán.^{[. 12]} Pola presencia de la espedición de Francisco de Garay que causó grandes desordes y violencia na Rexón Huasteca, n'ochobre de 1522 Hernán Cortés parte escontra la Huasteca llegando hasta'l norte de Veracruz.^[37] Escontra'l fin del mesmu añu y tres 25 díes de combates sangrientos, Cortés llogró torar la resistencia y torna a Méxicu.^[37] En 1523 tres el so tornó de la Huasteca, Cortés emponer a Tutotepec, ordenó aforcar al gobernante y castigó severamente a esti señoríu.^{[. 12]}

En 1528 Francisco Téllez moteyáu "El Tuertu", y venticinco conquistadores españoles invadieron Pachuca y mataron al so xefe Ixcóatl.^{[. 13][38]} Apoderar del cuetu El Cuixi, y ante esti acontecimientu Izcóatl, xefe de los indíxenes preparó a la so xente, pero Téllez, burlló los movimientos del enemigu y dexar pasar de llargu.^[38] Entós, los españoles entraron a la población desarimada y atacaron a les muyeres y neños que quedaren nella.^[38] Itzcóatl, reculó a defender el so pueblu pero'l so exércitu foi aniquiláu y la ciudá amburada.^[38]

Virreinatu de Nueva España

Patiu de la Facienda de Regla d'Eugenio Landesio. Na pintura repara'l procesu de Beneficiu de patiu, na Facienda de Santa María Regla.

Pedro Romero de Terreros, I conde de Regla. Fundador del Nacional Monte de Piedá y dueñu de distintes vetes nel estáu.

Ente los primeros españoles que llegaron a Pachuca tuvieron Francisco Téllez y Gonzalo Rodríguez, quien construyeron les primeres cases, pa 1529-1530, la población taba yá trazada, pos se cuntaba con cais, cárcel y plaza.^[39] Los primeres xacimientos de plata nel territoriu empezaron a esplotase a partir de 1534 en El Cardonal.^{[. 14]} El virreinatu de Nueva España foi creáu oficialmente'l 8 de marzu de 1535.

Nel añu de 1537, el Valle del Mezquital poblar d'oveyes, ente que nos llanos de Apan empezar a criar gochos.^[13] Nel SIEGLU|XVI||s|1}} apaecieron faciendes principalmente nes planicies del sur. Los sos estensos territorios conformar por donaciones del virréi, negociaciones, amás de los réfugos a los pueblos indíxenes de les tierres comunales.^[13][40] En 1552 atopáronse otros en Mineral del Monte, Mineral del Mozu y Zimapán.^{[. 14]} El descubrimientu de les mines en Pachuca foi realizáu'l 25 d'abril de 1552 por Alonso Rodríguez de Salgado.^[41][42] En 1554 llegó a les mines de Pachuca Bartolomé de Medina, dedicóse por entero a ensayar la separación de la plata y afayaría con ésitu'l Beneficiu de patiu.^[43]

A pesar de les meyores de la colonización n'otres partes de la Nueva España, na Sierra Gorda habitáu polos jonaces, pame y ximpeces, esta rexón siguía ensin control.^{[. 15]} Dempués de delles batalles llogra'l control de la zona constrúyense distintes misiones dalgunes per parte del Colexu de Franciscanos de Pachuca.^{[. 15]} En 1677 sublévense los indios d'Ixmiquilpan, y asesinen al Gobernador del llugar porque los obligaba a trabayar nes mines de Pachuca.^{[. 16]} En 1700 rexístrase un fuerte hinchente na Mina del Jacal nel Distritu mineru de Pachuca.^{[. 17]}

Nel SIEGLU|XVIII||s|1}}, Pedro Romero de Terreros fixo resurdir el mineral de Mineral del Monte, al atopar nueves y riques vetes que dieron a Pachuca una puxanza estraordinaria.^[13] En 1766 Pedro Romero de Terreros pretendió suprimir el partíu y los jornales y aumentar al doble les cargues de trabayu.^[44] El 28 de xunetu los mineros de la veta Vizcaina presentaron, ante'l oficiales reales de la Real Caxa de Pachuca, un pliegu petitoriu que la so primer y mayor demanda yera la restitución íntegra d'estos pagos.^[45][46]

El 15 d'agostu de 1766 se llanzaron a la fuelga, nel que dempués de lliberar a los presos en Pachuca, onde dan muerte al alcalde mayor de Pachuca, José Ramón de Coca; en cuantes que Romero de Terreros salva la so vida al llograr fuxir a les sos faciendes de Huasca de Ocampo.^[47][48] Los barreteros aseláronse cuando'l sacerdote José Rodríguez Díaz, ordenó que saliera'l Santísimu” en pelegrinación poles mines, p'apangar la balasma.^[13]

Escontra 1780 los indíxenes de dellos pueblos cercanos a Zempoala protestaron porque la Real Facienda quería cobra-yos l'impuestu al pulque.^[13] El 15 de mayu de 1803 Alexander von Humboldt llega a Pachuca y visita les mines de Mineral del Monte.^[49] Amás de los Prismes basálticos de Santa María Regla n'Huasca de Ocampo, el 21 de mayu parte para Atotonilco el Grande.^[49] El 22 de mayu pernocta na llocalidá de Baños de Atotonilco cerca de la Villa de Madalena y la Ponte de la Madre de Dios.^[49] Mientres el 23 y 24 de mayu percorrería la zona d'Actopan, pa dempués partir el 25 de mayu camín de la Ciudá de Méxicu.^[49] En 1807 en Tulancingo, l'autoridá española encarceló al gobernador indíxena y a los sos oficiales porque se negaron a pagar un impuestu extra pa reparar la ilesia.^[13]

Independencia de Méxicu

El primer llevantamientu armáu independentista de la rexón tuvo llugar en Huichapan,^{[. 18]} El 13 de setiembre de 1812 Ignacio López Rayón, conmemora equí per primer vegada'l “Berru de Dolores”.^[50]

El primer llevantamientu armáu independentista de la rexón foi protagonizáu por Miguel Sánchez y Julián Villagrán na zona de Huichapan, quien asaltaben convóies realistes nel camín de Méxicu a Querétaro.^{[. 18][51]} Villagrán y el so fíu José María, escorríos polos realistes, operaron na rexón dende 1810 hasta 1813, añu en que fueron prindaos y fusilaos.^[13]

Los insurxentes atacaron Pachuca el 5 d'ochobre de 1810 y, nuevamente'l 23 d'abril de 1812, al mandu de Miguel Serrano, Vicente Beristáin y Pedro Espinosa.^{[52][53][. 19]} D'esta batalla tomóse como botín 310 barras plata uno parte foi unviada a Ignacio López Rayón, otra apurrióse a José María Morelos el 14 d'ochobre de 1813.^{[. 20]} El 10 de mayu de 1813 el comandante realista Domingo Claverino, a quien se xunieren les fuercies de Rafael Casasola, entra en Pachuca y restablez la normalidá nel trabayu de les mines.^{[. 21]}

El 24 de mayu de 1812, José Francisco Osorno empecipia l'ataque de Tulancingo, qu'aguanta mientres seis díes hasta la llega de Domingo Claverino causando la fuxida de los insurxentes.^{[. 22]} Finalmente, en Huejutla sublévense diversos grupos indíxenes comandados por Rafael Vizuet y Pedro Franco.^{[. 23]} Na sierra surdieron los llamaos "Molangueros", grupos de rebeldes qu'operaben dende Molango hasta Huejutla, que la so principal aición foi la de confundise ente los vendedores de mercaos con cuenta d'arrobinar les idees de la independencia.^[54]

El 25 de febreru de 1814 vuelve dase un enfrentamientu en Tulancingo.^{[. 24]} El 27 de payares de 1814 les fuercies de Osorno ataquen la plaza d'Apan, pero nun consiguen vencer la resistencia realista, polo que se retiren pa tornar nuevamente'l 4 d'avientu, con igual resultáu.^{[. 25]} Pa finales de 1816 y principios de 1817 el territoriu del estáu d'Hidalgo taba práuticamente en manes de los realistes.^{[. 26]}

Servando Teresa de Mier foi encarceláu'l 13 de xunu de 1817 en Soto la Marina, d'onde foi conducíu a la ciudá de Méxicu, en que'l so trayeutu crució por Huejutla, Zacualtipán, Tulancingo, y Pachuca.^[55] El 29 d'abril de 1821 Nicolas Bravo avanzó escontra Tulancingo, ocupada pol comandante español Manuel de la Concha; quien decidió abandonar la ciudá, Bravo partió na so busca y atopóse con Guadalupe Victoria.^{[. 27]} De la Concha foi algamáu en San Cristóbal Ecatepec, dempués d'esti sucesu Bravo y Victoria tornaron a Tizayuca, onde pernoctaron y a otru día el 9 de xunu dirixir a Pachuca, onde entraron proclamando'l Plan d'Iguala.^{[. 27]} Equí dixebráronse Bravo y Victoria; el primeru tornó a Tulancingo, y el segundu siguió a San Juan del Río p'atopase con Agustín de Iturbide.^{[. 27]}

Primeros años del Méxicu independiente

1}}.

Dempués de terminada la independencia formó'l Primer Imperiu Mexicanu, en 1823 Pedro Espinosa, gobernante de Pachuca, xuntar al Plan de Casa Mata y pronúnciase pola Primer República Federal de Méxicu.^{[. 28]} Na so salida de Méxicu Agustín de Iturbide permanez en Tulancingo del 3 al 20 d'abril de 1823, escoltáu poles fuercies del xeneral Nicolás Bravo.^[56] En 1828 les diferencies ideolóxiques enfrentaron a Nicolás Bravo y Guadalupe Victoria.^[51] Bravo fíxose fuerte en Tulancingo y ente'l 6 y 7 de xineru foi atacáu por Vicente Guerrero.^[51]

Mientres la Guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu en mayu de 1847 fueron treslladaos 200 prisioneros estadounidenes a Huejutla.^{[. 29]} El 10 de xunu les fuercies estauxunidenses avancen sobre Huejutla pa llibertar a los prisioneros, el Comandante Militar, Xeneral Francisco Garay sale al so alcuentru con tropes de Huejutla, Molango y Zacualtipán ganándolos.^{[. 30]} El 29 d'avientu de 1847, fai la so entrada en Pachuca el segundu reximientu de voluntarios de Kentucky con cerca de 600 homes, comandado pol coronel William T. Withers, quien establez el so cuartel nel Conventu de San Francisco, ensin atopar dalgún tipu d'oposición.^[57] Celedonio Dómeco de Jarauta, que al empecipiase la invasión por Veracruz, llevantó una pequeña guerrilla, tomó participación na defensa de la Ciudá de Méxicu y dempués retiróse a Tulancingo, Joseph Lane ye ordenáu a dir tres l'el 17 de febreru de 1848, quien el 19 del mesmu mes retirárase a Zacualtipán. El 25 de febreru lleguen les tropes y tomaron la población dempués d'una heroica defensa.^{[. 30]}

La Revolución d'Ayutla foi un movimientu insurxente nel añu de 1854. En 1856 los primeros díes de febreru, pronunciar en Tulancingo Manuel Andrade, y polos mesmos díes Ignacio Solís pronunciar en Pachuca, dempués d'escribir tres díes antes una carta a Ignacio Comonfort en que-y protestaba'l so adhesión.^{[. 31]} El 20 d'ochobre de 1856 el Coronel José Ignacio Gutiérrez entra a Pachuca al mandu de 200 homes, retiróse dempués d'apurrise dellos recursos.^{[. 31]} En 1857 José Ignacio Gutiérrez unviáu pol Xeneral Tomás Mejía pa operar no que güei ye l'estáu d'Hidalgo, y apodérase por sorpresa de Tulancingo y dempués de Pachuca.^{[. 32]}

El 18 de febreru de 1856 lliberales de Jacala encabezaos por Gabriel Mayorga redactaron la llamada Acta de Jacala cola que sofitaben la llibertá de cultu, igualdad ante la llei, y separación de la Ilesia y el Estáu.^{[. 33][58][59]} Mientres la Guerra de Reforma el 23 d'abril de 1860, el Coronel lliberal Campos gana a la guarnición reaccionaria de Pachuca y fai prisioneru al xefe d'esta, Coronel Aguilar.^{[. 34]} El 26 de mayu de 1860 Antonio Carbajal entra a Pachuca y lleva a cabu la exclaustración de los flaires del Colexu de San Francisco,^{[. 34]} El 5 de setiembre de 1860 el Xeneral Pedro Ampudia, ocupa a Pachuca y lleva a cabu una segunda exclaustración de los flaires del Colexu de San Francisco que volviera axuntar se.^{[. 34]} La postrera batalla d'esti conflictu desenvolver en Pachuca y Mineral del Monte, onde los conservadores; Félix María Zuloaga y Leonardo Márquez fueron vencíos pol lliberal Santiago Tapia y el coronel Porfirio Díaz el 20 d'ochobre de 1861.^[60][61]

Por cuenta de la Intervención francesa en Méxicu, uando l'emperador Maximiliano I tomó posesión de la corona de Méxicu, el presidente Benito Juárez tuvo que treslladar la capital de la república a distintes rexones; mientres esti percorríu'l 31 de mayu de 1863 aldu al norte del país, la so primer parada asocedió nel pueblu de Tepeji del Río.^[62] Maximiliano d'Habsburgu visitó Pachuca de Soto, Mineral del Monte y Huasca de Ocampo del 26 d'agostu al 2 de setiembre de 1865.^[63]

Les tropes de la Lexón belga llegaron a Tula de Allende el 24 de setiembre de 1866.^[64][65] Equí'l Coronel Alfred Baron Van der Smissen, recibió información de que'l xeneral republicanu Joaquín Martínez apoderárase d'Ixmiquilpan, el comandante belga decide dirixise a la población esa mesma nueche, la so idea yera atacar a l'amanecida y tomar al enemigu por sorpresa.^[64][65] La Batalla de Ixmiquilpan asocede'l 25 de setiembre de 1865 ente 350 soldaos de la lexón belga y fuercies juaristas, terminando la batalla cola victoria d'estos postreros.^[64][65] De vuelta en Tula, Smissen recibe la orde de partir a Tulancingo llegando'l 13 de payares de 1866, en Tulancingo el 19 d'avientu de 1866 recibieron les noticies de que'l 6 d'avientu un decretu imperial esllee les tropes estranxeres nel serviciu de Maximiliano.^[64][65]

Ereición del estáu d'Hidalgo

Decretu d'ereición del estáu d'Hidalgo.

Primer mapa del estáu d'Hidalgo realizáu por Ramón Almaraz por encargu de Juan C. Doria.

Concluyíu'l Segundu Imperiu Mexicanu y restaurada la República, el 15 de xunetu de 1867, los diputaos: Manuel Fernando Soto, Antonino Tagle, Manuel T. Andrade, Cipriano Robert, Protasio Tagle, Gabriel Mancera, José Luis Revilla y Justino Fernández empecipiaron el procesu de creación del nuevu estáu.^[14][66] Los conceyos que deseyaben formar parte de la nueva entidá, manifestaron al Congresu de la Unión, ente'l 2 de xunetu y el 19 d'agostu de 1867, la so resistencia a siguir como parte del estáu de Méxicu.^[14][66]

El 17 de marzu de 1868 en sesión del Congresu de la Unión aprobó crear l'estáu d'Hidalgo colos distritos d'Actopan, Apan, Huejutla, Huichapan, Huascazaloya, Ixmiquilpan, Tula, Pachuca, Tulancingo, Zacualtipán y Zimapán.^[67] El 16 de xineru de 1869, emitióse'l Decreto d'Ereición del Estáu d'Hidalgo, pol presidente Benito Juárez.^[68] El 21 de xineru de 1869, foi nomáu Juan Crisóstomo Doria González, como gobernador provisional d'Hidalgo.^[16][66][68]

La Revolución de Tuxtepec foi un movimientu armáu en Méxicu basáu nel Plan de Tuxtepec, que s'empecipió cuando'l presidente constitucional Sebastián Lerdo de Tejada anunció'l so postulación a la reelección, en xineru de 1876 el xeneral Porfirio Díaz alzar n'armes. El 16 de xunu de 1876 Pachuca ye atacada por tropes porfiristas al mandu de los coroneles Sóstenes Vega, Tito Flores, Rafael Rubio y Juan Fuentes; la defensa foi fecha pol xefe políticu y pol gobernador, viéndose obligaos aquellos a retirase;^{[. 35]} y el 23 de xunu lleguen a Pachuca abondes tropes federales a les órdenes del Xeneral Alonso.^{[. 35]}

El 20 de payares de 1876 el Congresu del Estáu d'Hidalgo desconoz a Sebastián Lerdo de Tejada y Justino Fernández Mondoño como Presidente de Méxicu y Gobernador d'Hidalgo respeutivamente, reconociendo la Rebelión de Tuxtepec;^{[. 36]}quedando Joaquín Claro Tapia como gobernador interín.^{[. 36]} Pal 25 de payares entren a Pachuca victorioses les fuercies revolucionaries de Rafael Cravioto, quien ye designáu como gobernador.^{[. 37]}

Porfiriato

Mina en Mineral del Monte mientres el Porfiriato. De 1824 a 1906, les empreses mineres de Pachuca y Mineral del Monte tuvieron un periodu d'asociación con Cornualles, Inglaterra, la comunidá córnica establecióse a lo llargo del sieglu xix, menguando solamente mientres la primer metá del sieglu xx.^[56]

Denominar Porfiriato al periodu mientres el cual gobernó'l país el xeneral Porfirio Díaz dende 1876 hasta mayu de 1911. Foi un periodu d'estabilidá y enforma progresu económicu nel país, pero tamién con severes desigualdaes sociales. Nel estáu d'Hidalgo'l gobiernu tuvo remanáu mientres la mayor parte del Porfiriato pola Familia Cravioto.^[13][69]

En 1876 Rafael Cravioto foi escoyíu gobernador mientres el periodu 1877-1881; el so hermanu Simón Cravioto, ocupó'l cargu de 1881 a 1885; y siguió-y el so hermanu Francisco Cravioto de 1885 hasta 1889, cuando torna Rafael pa los periodos 1889-1893 y 1893-1897.^[69] El 2 d'abril de 1894, el periodista Emilio Ordóñez sumió de la cárcel de Pachuca,^[70] onde permanecía por haber sío acusáu d'asesinar xunto col so hermanu Francisco a Manuel Escamilla.^[71] Unu de los rumores de la desapaición foi qu'Ordóñez fuera asesináu por órdenes del gobernador y depués encenráu.^[71][70]

Rafael Cravioto foi reelixíu nuevamente pa los años 1897-1901, el so gobiernu solo dura d'abril de 1897 a payares del mesmu añu.^[70] El so arrenunciu deber a habese enemistado con Porfirio Díaz, dempués de la misteriosa muerte del periodista Emilio Ordóñez, la presunta axudicación pa la Familia Cravioto de los montes del Mineral del Mozu, y l'imposición de funcionarios ensin l'aprobación presidencial.^[71][70] Al arrenunciar Rafael Cravioto, nómase como gobernador interín a Pedro L. Rodríguez, pa dempués gobernar de manera constitucional del 1 d'abril de 1901 al 16 de mayu de 1911, reelixéndose en dos causes (1905 y 1909).^[13][69][70]

Gabriel Mancera funda en 1881 el Ferrocarril Hidalgo y del Nordeste.^[72][73][74] El porfiriato marcó un significativu desenvolvimientu de les obres públiques pal saneamientu de les ciudaes. En 1901 instálase la primera sala cinematográfica de Pachuca,^[75] y el 1 d'ochobre de 1902 llegó'l primer automóvil a esa ciudá.^[76] En 1908 dase unu de los primeros vuelos del país nos llanos Venta Prieta en Pachuca, onde l'inxenieru aeronáuticu Juan Guillermo Villasana probó unu de los sos primeros modelos.^[77]

Tres el descontentu del Porfiriato surde'l Club Lliberal de Tulancingo; el Club Manuel Dobláu en Huasca; la Corporación Patriótica Lliberal en Atotonilco el Grande; la Xunta Patriótica Privada de Zacualtipán; el Club Ignacio Ramírez en Calnali; el Club Patrióticu Lliberal en Tezontepec; el Club Lliberal Ignacio Zaragoza en Zimapán y la Sociedá Lliberal Ignacio Ramírez en Tula.^[70]

El 16 de xineru de 1910 fúndase'l Club Antireeleccionista Benito Juárez en Pachuca.^[70] Convidáu por esti partíu políticu, Francisco I. Madero visita Pachuca el 29 de mayu de 1910.^{[. 38]} El 13 de payares de 1910, siete díes antes del españíu de la revolución, Ramón Rosales foi sorprendíu y aprehendido na Ciudá de Méxicu confiscándole armes y dineru.^[70] El so compañeru Jesús Silva Espinoza quien se comprometiera a llevantar n'armes a 25 conceyos, foi escorríu y deteníu el 29 de payares de 1910.^[70]

Revolución mexicana

Francisco I. Madero llegando a Pachuca. Madero visitaría en dos causes la ciudá'l 29 de mayu de 1910 y el 28 de xunu de 1912.

N'Hidalgo los primeros acontecimientos revolucionarios llevar al cabu en Huejutla, en xineru de 1911 encabezadures por Francisco de P. Mariel.^{[. 39]} El xeneral maderista Gabriel Hernández avanzó dende la Sierra Norte de Puebla y el 15 de mayu de 1911 entró a Tulancingo;^{[. 40]} y a otru día entró en Pachuca.^{[. 41][. 42]}

Llabradores inconformes del Valle del Mezquital siguieron l'exemplu de Francisco Villa y Emiliano Zapata, dexaron los cultivos pa sumase al movimientu armáu que, nesta rexón, encabezó'l villista Roberto Martínez y Martínez.^{[. 43]} Na Huasteca hidalguense a Francisco de P. Mariel sumáronse los hermanos Amado y Antonio Azuara y Daniel Cerecedo Estrada. Na Sierra Gorda, Nicolás Flores encabezó la llucha. En Pachuca participaron viviegamente Jesús Silva y Ramón M. Rosales.

El gobernador Pedro L. Rodríguez arrenunció y el 21 de mayu de 1911, foi nomáu como gobernador el Joaquín González, quien arrenunciaría los 21 de xunu, designándose nel so llugar a Emilio Asiain pa meses dempués nomar a Jesús Silva Espinoza.^[70] El 7 de xunetu'l gobernador Silva y diversos acompañantes viaxaron en ferrocarril de Pachuca a Tula, pa recibir al so pasu na estación de Tula, a Francisco I. Madero.^{[. 44]} El 23 de xunetu de 1912, el presidente Madero realiza una xira de trabayu nel Estáu d'Hidalgo, asitia la primer piedra pa la presa €œLa Llibertá en Huichapan;.^[78] el 28 de xunu visita Pachuca, y visita Tulancingo el 24 de xunu.^{[. 45]}

Jesús Silva Espinoza, quien pal 4 de payares apurriría la gubernatura a Ramón Rosales, quien pal 16 d'ochobre de 1912 arrenunciu al cargu pa llanzar la so candidatura oficial, quedando como sustitutu Miguel Lara.^[70] Una vegada realizaes les eleiciones pal periodu que tomaría del 1 d'abril de 1913 al 31 de marzu de 1917, trunfa Ramón M. Rosales; la inestabilidá gubernamental nun dexó que rematara'l so periodu.^[70] Dempués de tomar el poder Victoriano Huerta unvió a Agustín Sanginés al estáu d'Hidalgo, y este ocupa interinamente la gubernatura en distintes ocasiones.^[79]

El 4 d'agostu de 1914, Agustín Sanginés arrenuncia'l cargu de gobernador interín y sale de Pachuca; la llexislatura noma a Froylán Jiménez.^{[. 46]} Esi mesmu día entren les tropes constitucionalistas de Nicolás Flores Rubio quien asume'l mandu col calter de gobernador y comandante militar.^{[. 46]} El 29 de payares de 1914, lleguen a Pachuca los villistas mandaos por Medina Veytia, y los carrancistas mandaos por Flores y otros, salen de la ciudá tomando distintos aldos.^{[. 47]}

Álvaro Obregón acampó en Irolo, Tepeapulco el 23 de xineru de 1915 mientres combatía a los zapatistas.^[80] Nos primeros meses del añu de 1915 danse dos sucesos significativos, el primeru cola entrada del Xeneral Villista Roberto Martínez y Martínez, el 24 de xineru dempués de trabar combate coles fuercies del Xeneral Salazar nes cercaníes de Mineral del Monte; y el segundu, la llegada del Xeneral Martínez y Martínez, el día 9 de febreru.^[13]

En 1915, los gobernadores de los distintos bandos, asoceder con rapidez n'Hidalgo: Manuel Medina Veytia (villista), Daniel Cerecedo Estrada y Vicente Salazar (convencionistas), Roberto Martínez y Martínez (villista), Fortunato Maycotte y Alfredo Machuca(carrancistas).^[81] Munches otres persones ocuparon el cargu solu per delles selmanes o dellos díes, hasta que, n'agostu de 1915, volvió Nicolás Flores.^[81] Gobernó sofitáu polos trunfos carrancistas hasta 1917, añu nel que, promúlgase la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos.^[81]

El 30 de payares de 1919 llega a Pachuca el Xeneral Álvaro Obregón na so propaganda pa Presidente de Méxicu, el mesmu día pasó al Mineral del Monte.^{[. 48]} El 11 de payares de 1923 Adolfo de la Huerta visitó Pachuca.^[82] Mientres la Rebelión delahuertista, el 2 de xineru de 1924 les fuercies del Xeneral Marcial Cavazos tomen Pachuca y el 10 de xineru de 1924, nuevamente les fuercies de Marcial Cavazos enfusen na ciudá, coles fuercies al mandu de los xenerales Nicolás Flores y Otilio Villegas defendiendo la ciudá.^[83]

Dómina contemporánea

Plaza Juárez n'Actopan, en 1924.

Mercáu en Tula de Allende, en 1932.

Años 1930 a 1970

De 1929 a 1933 el gobernador Bartolomé Vargas Llugo empecipió la construcción de la carretera Pachuca-Huejutla;^[84] y construyéronse 130 escueles cola cooperación de los llabradores en distintos puntos del territoriu hidalguense.^[84] De 1933 a 1937 el gobernador Ernesto Viveros creóse la Biblioteca pública del estáu d'Hidalgo y la Policía Xudicial del Estáu d'Hidalgo.^[13]

De 1938 a 1941 el gobernador Javier Colorado Gómez ampliáronse los tramos de la carretera Actopan-Mixquiahuala, Xochicoatlán-Molango, el entronque Pachuca-Tulancingo.^[84] Construyéronse los mercaos de Zacualtipán, Cuautepec, Tepatepec, y el rastru de Huejutla.^[84] De 1941 a 1945 el gobernador José Llugo Guerrero trabayó nes carreteres Pachuca-Huejutla, Actopan-Tula y Tulancingo- Tenango de Doria.^[13] Introdució agua potable a Ixmiquilpan y construyó la presa Endhó sobre'l ríu Tula.^[13]

Mientres el periodu del gobernador Vicente Aguirre de 1945 a 1951; decretóse l'autonomía del Institutu Científicu y Lliterariu.^[84] Mientres el periodu del gobernador Quintín Rueda Villagrán de 1951 a 1957; la mayor parte de la construcción d'infraestructura concentrar en Pachuca, y construyóse amás el complexu industrial en Ciudá Sahagún.^[84] De 1957 a 1963 el gobernador Alfonso Corona de la Rosal avanzáronse les carreteres a Metepec y a Mineral del Mozu.^[84]

Nos años de 1963 a 1969 mientres el periodu del gobernador Carlos Ramírez Guerrero, construyéronse los mercaos d'Actopan y Ixmiquilpan y l'edificiu de la Cruz Roxa en Pachuca.^[13] Nos años 1969-1975 mientres el periodu del gobernador Manuel Sánchez Vite empecipiáronse les construcciones de les carreteres Pachuca-Méxicu, y Pachuca-Ciudá Sahagún.^[13]

Años 1970 a 2000

Mineral del Monte en 1997.

El 1 d'abril de 1975 Otoniel Miranda Andrade toma'l cargu de gobernador, escasos díes del entamu del so gobiernu, la situación nel estáu complicóse se sucintan distintes protestes na so contra y acúsase-y de represión.^[85] El Senáu de Méxicu que tres presuntamente comprobar les acusaciones decretó la desapaición de poderes nel estáu, quedando destituyíu como gobernador.^[86] El 29 d'abril Raúl Lozano Ramírez ye nomáu gobernador y convoca a nueves eleiciones.^[87]

El gobernador Jorge Colorado Llugo de 1975 a 1981 en Pachuca, construyóse la Plaza de toro Vicente Segura, la central d'autobuses y la central de abastos.^[13] Guillermo Rossell del Lama ocupó la gubernatura nos años 1981-1987, marcó'l desenvolvimientu urbanu en munches llocalidaes; en Pachuca y Tulancingo principalmente; y construyéronse los palacios municipales d'Huautla, Tizayuca, Tula, y Atotonilco el Grande.^[84]

Adolfo Llugo Verduzco ocupó la gubernatura nos años 1987 a 1993 construyir en Pachuca el bulevar de salida a Actopan, y entamóse una campaña de letrinización y el rescate de la imaxe urbana de Huichapan.^[84] Jesús Murillo Karam desempeña los cargu de gobernador de 1993 hasta 1998; mientres esi periodu creóse'l Institutu Hidalguense d'Educación Media Cimera y Cimera (IHEMSYS) y construyéronse cuatro universidaes teunolóxiques.^[13] Humberto A. Llugo Gil foi designáu como gobernador interín, ocupando'l cargu d'ochobre de 1998 a marzu de 1999, al solicitar llicencia para dixebrara del so cargu Jesús Murillo Karam.^[13]

Años 2000 a 2020

De 1999 a 2005 Manuel Ángel Núñez Soto, desempeña los cargu de gobernador.^[13] La Escuela Normal Rural Luis Villarreal na llocalidá d'El Mexe nel conceyu de Francisco I. Madero foi ocupada'l 5 de xineru de 2000 polos sos estudiantes en respuesta al zarru de la escuela.^[88][89] El 19 de febreru, alredor de les 6:30 a.m., unos 800 policías entraron pa recuperar el plantel, onde estudiantes y habitantes de la de la llocalidá prindaron a un grupu de policías y llevar a la plaza principal de Tepatepec, onde amenaciaron con acoradalos en represalia.^[88][89] Alredor de les 11:00 p.m., ordenóse lliberar a los alumnos deteníos, quien fueron unviaos n'autobuses hasta Tepatepec, onde se lliberar a los policías.^[88][89]

El 4 de xunetu de 2010 lleváronse acabó eleiciones estatales onde Francisco Olvera Ruiz resultó electu gobernador;^[90] ocuparia el cargu del 1 d'abril de 2011 al 4 de setiembre de 2016. De 2009 a 2012, la delincuencia entamada marcó la so presencia nel estáu; en respuesta a la guerra contra'l narcotráficu en Méxicu.^[91] En xineru de 2017 rexistráronse protestes, bloquéu de carreteres y saqueos pol aumentu del preciu de la gasolina, principalmente na zona del Valle del Mezquital nos conceyos d'Ixmiquilpan, Actopan, Tlahuelilpan, Tezontepec de Aldama, San Agustín Tlaxiaca, Francisco I. Madero, Mixquiahuala de Juárez y Tula de Allende.^[92][93]

En 2017 el terremotu del 19 de setiembre en Méxicu sentir na entidá, nun hubo daños personales.^[94] Sicasí, fueron reportaes cuarteaduras y fisuras en Pachuca, Mineral de la Reforma, Tulancingo, Mixquiahuala y Tizayuca.^[95]

Allugamientu y estensión

L'estáu d'Hidalgo allugar na rexón centro-oriental de Méxicu, ente les coordenaes: al norte, 21° 23' 55; al sur, 19° 35' 52 de la llatitú norte; al este, 97° 59' 06; al oeste, 99° 51' 34 de la llonxitú oeste.^{[. 1]} Colinda al norte colos estaos de San Luis Potosí y Veracruz, al este col estáu de Puebla, al sur colos estaos de Tlaxcala y Méxicu y al oeste col estáu de Querétaro.^{[. 1][1]} D'alcuerdu al INEGI, tien una superficie de 20 813.57 km², y representa el 1.06 % de la superficie del país.^{[nota 2][2][97]}

El conceyu más estensu ye Zimapán con una superficie de 872.24 km² representando'l 4.19 % de la superficie estatal;^{[nota 3]} y el conceyu menos estensu ye Tlahuelilpan con una superficie de 28.18 km² representando'l 0.14 % de la superficie estatal.^{[nota 4][97][102]}

Rexones xeográfiques

Rexones xeográfiques del estáu d'Hidalgo

N'Hidalgo, de norte a sur, hai trés clares rexones: la primera ye la Llanura Costera del Golfu del Norte, y la de menor altitú; la segunda ta compuesta pola Sierra Madre Oriental, con altitú media, y la tercera ye'l Exa Neovolcánico, cola mayor altitú nel estáu.^[103] Por cuenta de esto, l'estáu estremar en diez rexones xeográfiques, que nun tienen calter políticu-alministrativu, pero sí social y cultural; estes son:^[103]

• Altiplanicie pulquera (Llanos de Apan)
• Contorna Minera
• Cuenca de Méxicu
• Huasteca hidalguense
• Sierra Alta
• Sierra Baxa
• Sierra de Tenango (Sierra Otomí-Tepehua)
• Sierra Gorda
• Valle de Tulancingo
• Valle del Mezquital

Relieve

El territoriu qu'ocupa l'estáu d'Hidalgo ye d'una vasta complexidá xeolóxica, pola so posición xeográfica atopar ente tres provincies fisiográficas: Sierra Madre Oriental, Exa Neovolcánico y Llanura Costera del Golfu del Norte.^{[104][. 49]}

En partir nordés del estáu la Llanura Costera del Golfu Norte ocupa una pequeña porción que representa'l 1.33 % del territoriu estatal.^[105] Esta apurre un suelu baxu y planu, onde s'atopa l'altitú más baxa del estáu'l ríu Tecoluco con 100 msnm, alcontráu nel conceyu de Huejutla de Reyes.^[106]

La Sierra Madre Oriental ocupa'l 45.21 % de la superficie, na parte centro, norte y noroeste de la entidá.^{[105][. 49]} Ta conformada por una rexón plana y baxa al norte denominada la Huasteca y otra montascosa al centru onde s'atopen les rexones de la Sierra Alta, la Sierra Baxa, la Sierra Gorda y la Sierra de Tenango.^[105] La Sierra Madre Oriental toma los nomes locales de Sierra de Zacualtipan, Sierra de Jacala, y Sierra de Zimapán.^{[. 50]} En toa esta rexón atopen elevaciones con un permediu de 2000 msnm;^[106] Na parte central del estáu, de noroeste a sureste atopa'l cañón de Metztitlán.^[106]

El Exa Neovolcánico ocupa'l 53.46 % del territoriu estatal, cubriendo la parte centro sur de la entidá.^{[105][. 49]} Ta conformáu por dos subprovincies, la subprovincia "Llanures y Sierres de Querétaro ya Hidalgo" qu'ocupa'l 36.15 % del territoriu, y la subprovincia "Llagos y volcanes de Anáhuac" qu'ocupa'l 17.31 % del territoriu estatal.^{[105][. 49]} Al suroeste atopa'l Valle del Mezquital conformáu polos valles de Actopan, Ixmiquilpan, y Tasquillo; y los llanos de Tula, y Alfajayucan.^[103]

Tamién s'atopa la Contorna Minera al sur centro de la entidá, onde s'atopa la Sierra de Pachuca con una estribación d'esta postrera la Sierra de Actopan.^[105] La Sierra de Tezontlalpan sirvi como frontera ente'l Valle del Mezquital y el Valle de Pachuca-Tizayuca, esti valle forma parte de la Cuenca de Méxicu.^[107] El Valle de Pachuca-Tizayuca tien como llendes la Sierra de Chichicuautla que lo estrema cola Altiplanicie pulquera tamién conocíu como los Llanos de Apan.^[108] La Sierra de les Navayes atopar na Contorna Minera y el Valle de Tulancingo y xunto a la Sierra de Tepozan sirve como frontera colos Llanos de Apan.^{[. 50]} La provincia del Exa Neovolcánico n'Hidalgo esta conformada pelos picos más altos de la entidá, con altores percima de los 3000 msnm.^[105] Nel conceyu de Almoloya atópase'l Cuetu la Peñuela, la mayor elevación del estáu con 3380 msnm.^[109]

Al tar na llende de la Exa Neovolcánico y la Sierra Madre Oriental, confier-y carauterístiques xeolóxiques y tectóniques particulares, polo que na rexón esisten falles, provocando una actividá sísmica.^[110] Nos conceyos de San Salvador, Tasquillo, Progresu de Obregón, Actopan y Ixmiquilpan diéronse esti tipu de fenómenos.^[110] La rexón del centru del estáu ye de baxa sismisidad, acordies con el Sistema Estatal de Proteición Civil, sobremanera la rexón de pachuca.^[111]

• Relieve del estáu d'Hidalgo.
• 
  Llanos de Apan na parte sur del estáu.
• 
  Llanos de Tula nel Valle del Mezquital.
• 
  Valle de Actopan nel Valle del Mezquital.
• 
  Valle de Pachuca-Tizayuca na Cuenca de Méxicu.
• 
  Valle de Tulancingo.
• 
  Cuetu de Xihuingo.
• 
  Sierra de Zimapán na Sierra Gorda.
• 
  Sierra de Tenango.
• 
  Sierra de Tezontlalpan.
• 
  Sierra de Zacualtipan na Sierra Alta.
• 
  Sierra de Pachuca na Contorna Minera.
• 
  Huasteca hidalguense na parte norte del estáu.

Hidrografía

L'estáu d'Hidalgo atópase entendíu cuasi na so totalidá dientro de la rexón hidrolóxica Pánuco con una superficie de 94.95 % del territoriu estatal.^{[. 51][112]} Esta rexón hidrolóxica atópase dafechu la cuenca del ríu Moctezuma.^{[. 51][112]} Solo una pequeña estensión de la porción oriental forma parte de la rexón hidrolóxica Tuxpan-Nautla, acoveciendo la Sierra de Tenango y l'estremu este, en redoma del estáu de Puebla.^{[. 51][112]} Les cuenques d'esta rexón hidrolóxica y la porción del territoriu estatal son: ríu Tecolutla (0.4 %), ríu Cazones (1.05 %) y ríu Tuxpan (3.6 %); con un total de tan solo'l 5.05 % del territoriu estatal.^{[. 51][112]}

Ente les principales corrientes d'agua, destaquen los ríos Tula, Amajac y Metztitlán.^[1][112] El ríu Tula tien como principales afluentes, el ríu Roses, Cuautitlán, Guadalupe y Saláu; al xunise col río San Juan toma'l nome de ríu Moctezuma, que sirve de llendes con Querétaro, enfusando darréu a San Luis Potosí pa formar el ríu Pánuco.^[1][112] El ríu Metztitlán, aniciar nes llendes con Puebla colos escurrimientos del cuetu Tlachaloya.^[1][112] Nel so trayeutu recibe primero'l nome de ríu Chicu de Tulancingo, depués ríu Grande de Tulancingo, dempués ríu Venados y finalmente ríu Metztitlán, que la so arribación da orixe a la llaguna de Metztitlán.^[1][112]

El ríu Amajac naz na Sierra de Pachuca, y sirve de llendes ent'Atotonilco el Grande y Actopan.^[1][112] Col nome de ríu de San Juan, pasa polos distritos de Jacala de Ledezma y Molango de Escamilla, recibe les agües de la llaguna de Metztitlán y xúnese al ríu Moctezuma fuera de les llendes de la entidá.^[1][112] Con 317 km de llargor ye la principal corriente d'agua de la entidá.^[109] Les preses más importantes son: Presa Zimapán onde conflúin los río San Juan y Tula; Requena y Endhó, sobre'l ríu Tula; El Tejocotal, onde arramen les sos agües los ríos Huitzilin y Rincón, y Omiltémetl, alimentada pol río San Marcos; El Cedral, en Mineral del Mozu; y San Antonio n'Huasca de Ocampo.^{[. 52][113]}

En referencia a les agües soterrañes la CONAGUA tien delimitados ventiún acuíferos na entidá: Zimapán, Orizatlán, Atotonilco-Jaltocán, Xochitlán–Huejutla, Atlapexco-Candelaria, Cuartón, Huichapan-Tecozautla, L'Estelleru, Chapantongo-Alfajayucan, Valle del Mezquital, Ajacuba, Ixmiquilpan, Actopan-Santiago de Anaya, Metiztitlán, Huasca-Zoquital, Tepeji del Río, Valle de Tulancingo, Acaxochitlán, Tecocomulco, Apan y Amajac.^[114] Tamién en parte del territoriu d'Hidalgo atopen los acuíferos, Álamu-Tuxpan perteneciente al estáu de Veracruz,^[115] y el Cuautitlán-Pachuca perteneciente al estáu de Méxicu.^[116] D'estos solu dos tán sobreexplotados, los acuíferos Huichapan-Tecozautla y Valle de Tulancingo; según el Cuautitlán-Pachuca ente los estaos d'Hidalgo y Méxicu.^[117][118]

Les principales llagunes del estáu son Tecocomulco ente los conceyos de Tepeapulco, Apan y Cuautepec de Hinojosa;^[119] Metztitlán ente los conceyos d'Eloxochitlán y Metztitlán;^[120] y Atezca nel conceyu de Molango de Escamilla.^[112] La llaguna de Tecocomulco ye'l cuerpu d'agua más estenso de la entidá.^[109] Nel estáu destaquen los covarones de Xoxafi en Santiago de Anaya, Tolantongo en Cardonal, Texcatete en Zacualtipán d'Ánxeles, Texcapa en Tepehuacán de Guerrero y Mecapala, Tecamachal y Villacastla en Molango de Escamilla.^[103] Los prismes basálticos de Santa María Regla son una formación predresa de basaltu sobre la que cai un pequeñu saltu d'agua, son la resultancia del enfriamientu de la llava fai dellos millones d'años.^[121]

• Hidrografía del estáu d'Hidalgo.
• 
  Ríu Tula en Mixquiahuala de Juárez.
• 
  Río Cuartón n'Huautla.
• 
  Ríu Metztitlán n'Huasca de Ocampo.
• 
  Llaguna de Tecocomulco en Tepeapulco, Apan y Cuautepec de Hinojosa.
• 
  Llaguna de Metztitlán n'Eloxochitlán y Metztitlán.
• 
  Llaguna d'Azteca en Molango de Escamilla.
• 
  Presa Fernando Hiriart en Zimapán y Tecozautla.
• 
  Prismes basálticos n'Huasca de Ocampo.
• 
  Covarones de Tolantongo en Cardonal.
• 
  Presa San Antonio n'Huasca de Ocampo.
• 
  Presa El Cedral en Mineral del Mozu.

Clima

Nel territoriu estatal el clima tropical [A] ocupa'l 23.03 %.^{[. 53]} En términos xenerales los sublimas tropicales son: el templáu húmedu con agües tol añu [Af] col 0.20 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [A(w)] col 0.84 %; el semicálido húmedu con agües tol añu [ACf] col 13.31 %; el semicálido húmedu con abondoses agües pel branu [ACm] col 2.92 %; y el semicálido subhúmedo con agües pel branu [ACw] col 5.76 %.^{[. 53]} Estos atópense principalmente na Huasteca Hidalguense.^[113]

El clima secu [B] ocupa'l 38.57 % del territoriu estatal.^{[. 53]} En términos xenerales los subclimas secos son: el semiseco bien templáu y templáu [BS1(h')] col 0.17 %; el semiseco semicálido [BS1h] col 4.92 %; el semiseco templáu [BS1k] col 29.65 %; y el secu semicálido [BSh] col 3.83 %.^{[. 53]} Atopaos principalmente nel Valle del Mezquital.^[113]

El clima templáu [C] ocupa'l 38.40 % del territoriu estatal.^{[. 53]} En términos xenerales los subclimas templaos son: el templáu húmedu con agües tol añu [C(f)] col 3.35 %; el templáu húmedu con abondoses agües pel branu [C(m)] col 2.70 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [C(w)] col 31.42 %; y el semifrío subhúmedo con agües pel branu [C(Y)(w)] col 0.93 %.^{[. 53]} Atopaos principalmente nes árees de la Sierra Madre Oriental y Exa Neovolcánico que s'alluguen n'Hidalgo.^[113]

L'estáu de Hidalgo cuenta con una temperatura medio añal ye de 16 °C.^[122] La temperatura mínimo del mes más fríu, xineru, ye alredor de 4 °C y la máxima presentar n'abril y mayu qu'en permediu ye de 27 °C.^[122] N'Hidalgo'l climes templáu, rexistró temperatures d'hasta 44 °C mientres abril y mayu;^[1] y na zona del monte, con una temperatura de -5 °C mientres el día y hasta -15 °Cdurante la nueche, mientres los meses d'avientu y xineru..^[1]

Les agües presentar en branu, nos meses de xunu a setiembre, la precipitación media del estáu ye de 800 mm añales.^[122] Al nordeste de la entidá, na rexón de la Huasteca hidalguense y la Sierra de Tenango, les agües presentar mientres tol añu.^[123] Tien rexones con agua de 2800 mm al añu, qu'oldeen cola resequedad de delles zones, onde se rexistren escasos 250 mm.^[1]

Por cuenta de les sos carauterístiques xeografíes les nevaes son bien pocu frecuentes nel estáu,^[124] sicasí, nes zones montascoses rexistráronse nevaes, cayida de xarazu, según xelaes en diversos años.^[125] Nel estáu d'Hidalgo cuntar con cuarenta y cuatro conceyos consideraos como vulnerables pal fríu.^[126] Dellos conceyos onde se presentaron estos fenómenos meteorolóxicos son Acaxochitlan, Cardonal, Huejutla de Reyes, Jacala de Ledezma, Lolotla, La Misión, Mineral de la Reforma, Mineral del Monte, Mineral del Mozu, Molango de Escamilla, Pachuca de Soto, Singuilucan, Tlanchinol, Tlahuiltepa, Tianguistengo, Tulancingo de Bravo, Xochicoatlán, Zacualtipán d'Ánxeles, y Zimapán.^[125][127]

Ecoloxía y mediu ambiente

Flora y fauna

Monte de Oyamel (Abies relixosa) nel Parque estatal el Hiloche en Mineral del Monte.

L'Estáu d'Hidalgo esta zonificado en cinco Unidaes de Manexu Forestal (UMAFOR): UMAFOR 1301. Sierra y Huasteca, UMAFOR 1302. Zacualtipán-Molango, UMAFOR 1303. Pachuca-Tulancingo, UMAFOR 1304. Valle del Mezquital, y UMAFOR 1305. Jacala-Tlahuiltepa.^[135] La flora esistente ye de mediu millón d'hectárees de carbaes de tipu desértico, pinos y encines de la sierra. Tamién tien vexetación de selva con 50 hectárees con árboles cimeros a los 25 m d'altor.^[1]

La vexetación que puede atopase nes sierres d'Hidalgo ta representada por abetu, pinu, encina, oyamel y enebro; tamién hai copal, caoba, palu de rosa, ébanu, framboyán, mezquite, cafeto, nopal, agave, lechuguilla y damiana.^[136] Nel valle de Tulancingo atópense árboles frutales de tejocote, pera, marmiellu y pumar.^[136] Na contorna Minera crecen, ente otres plantes, cactus, mezquite, maguey y nopal. Nos llanos de Apan y la Cuenca de Méxicu esisten nopales, yuca, mezquite y pirul.^[136] La vexetación del Valle del Mezquital ta formada por huizache, ahuehuete, nozal, biznaga, pirul, cardón, garambullo y otres plantes de clima secu.^[136]

Ente la fauna más abondosa de la zona destaquen les siguientes aves, mamíferos y reptiles: garces, cotorres, colibríes, tordos, uxos, zopilotes, gatos monteses, coyotes, zorrillos, coneyos, llebres, llagarteses y serpiente de cascabel.^[136] Escontra'l centru y en toa la parte norte y esti del estáu esisten venados cola blanca, tomes y xaguares.^[1] Na Sierra de la Huasteca la fauna típica ta compuesta de tlacuaches, puercoespín, tigrillos, melandros, codorniz y guajolotes.^[136] La esistencia d'un suelu grebu y les escases agües d'envernada que se presenten nel Valle del Mezquital, favorez que se dea la presencia de coralillos, llagarteses, camaleones, arañes, ciempiés, alacranes, grillos, chapulines, formigues y pinacates.^[137]

• Flora y fauna del estáu d'Hidalgo.
• 
  Encino (Quercus), en Zimapan.
• 
  Haya mexicana (Fagus mexicana), en Zacualtipán d'Ánxeles.
• 
  Biznaga (Echinocactus grusonii), en Metztitlán.
• 
  Nopal Serrano (Opuntia stenopetala), en Tula de Allende.
• 
  Maguey (Agave americana), nel Valle del Mezquital.
• 
  Foín gris (Urocyon cinereoargenteus).
• 
  Coyote (Canis latrans).
• 
  Cascabel de Querétaro (Crotalus aquilus).
• 
  Chipe coloráu (Cardellina rubra).

Árees naturales protexíes

Fuécara de Metztitlán sitiu dientro de la Rede Mundial de Reserves de la Biosfera.

Llaguna de Tecocomulco sitiu decretáu como Ramsar.

L'estáu d'Hidalgo cunta con cuarenta y ocho árees naturales protexíes de competencia federal, estatal y/o municipal; les cualos cubren 144 297.27 hectárees, ye dicir el 6.9 % de la estensión territorial.^[135]

Les árees naturales protexíes de competencia federal cubren 131 522.57 hectárees y representen el 21.42 % de la superficie estatal prioritaria de caltenimientu.^[135] D'esta superficie protexida, el 19.76 % correspuende a trés Parques nacionales; el 73.02 % correspuende a una Reserva de la Biosfera; y el restu 7.23 % correspuende a una área de proteición de recursos naturales que se comparte col estáu de Puebla.^[138]

Pela so parte, cuntar con seis parques estatales con 3085.17 hectárees; y trenta y siete árees municipales con 9689.53 hectárees.^[135] Amás de cuarenta y cuatro árees protexíes de competencia municipal.

Nel estáu d'Hidalgo cuntar con tres sitio decretaos dientro del Conveniu de Ramsar: la Llaguna de Tecocomulco, Llaguna de Metztitlán y el Sistema de Represas y Corredores biolóxicos de la Cuenca Hidrográfica del Río Necaxa compartíu col estáu de Puebla.^[139] El 5 de mayu de 2017 la Unesco designó a la Contorna Minera dientro de la Rede global de geoparques.^[140]

Principales árees naturales protexíes y árees decretaes nel estáu d'Hidalgo.
Área natural	Fecha de designación	Superficie (hai)	Conceyos	Categoría
Fuécara de Metztitlán	27 de payares de 2000	96 042.90	Acatlán, Atotonilco el Grande, Eloxochitlán, Huasca de Ocampo, Metepec, Metztitlán, San Agustín Metzquititlán y Zacualtipán d'Ánxeles	Reserva de la Biosfera
Ríu Necaxa[nota 5]	2 de febreru de 2008	1541.4	Acaxochitlán	Sitio Ramsar
Llaguna de Tecocomulco	27 de payares de 2003	1769	Apan, Cuautepec de Hinojosa y Tepeapulco	Sitio Ramsar
Llaguna de Metztitlán	2 de febreru de 2004	2937.2	Eloxochitlán y Metztitlán	Sitio Ramsar
Ríu Necaxa[nota 6]	9 de setiembre de 2002	9491.15	Acaxochitlán, Cuautepec de Hinojosa y Tulancingo de Bravo	Área de Proteición de Recursos Naturales
Tula	27 de mayu de 1981	99.50	Tula de Allende	Parque Nacional
El Mozu	6 de xunetu de 1982	2739.02	Mineral del Mozu y Pachuca de Soto	Parque Nacional
Los Mármoles	8 de setiembre de 1936	23 150	Jacala de Ledezma, Nicolás Flores, Pacula y Zimapán	Parque Nacional
Contorna Minera	5 de mayu de 2017	184 800	Atotonilco el Grande, Epazoyucan, Huasca de Ocampo, Mineral del Mozu, Mineral del Monte, Omitlán de Juárez, Pachuca de Soto, Mineral de la Reforma y Singuilucan	Xeoparque
Fonte: Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes.[138][139]

Contaminación

Ríu Tula unu de los más contaminaos de la entidá, una y bones la carga contaminante ta compuesta por material orgánico, metales, bacteries y deterxentes.^[141]

La contaminación de l'agua ye bien alta por cuenta de les zones densamente poblaes y altamente industrializaes poles que pasen los ríos.^[113] La cuenca del ríu Tula ye la más afeutada por ser receptora de les agües residuales provenientes de la Zona Metropolitana del Valle de Méxicu, de les cualos cuasi'l 60 % ye agua residual cruda y el 40 % restante ye d'agua pluvial.^[113] Los principales ríos que s'atopen contaminaos son: Tula, Tepeji, Saláu, El Saltu y Alfajayucan.^[113]

Les plagues forestales representen un problema fitosanitariu que se concentra básicamente nos montes templaos de pinu y oyamel, principalmente pola falta de manexu d'estes árees forestales.^[142] Tiense la presencia d'escorteyador de coníferes afectando montes de pinu piñonero na rexón del Valle del Mezquital.^[113] Envalórase que solo'l 9.46 % de la superficie total de vocación forestal ta baxu manexu téunicu de dalgún tipu.^[113]

La esplotación de los fundos mineros de Pachuca de Soto y Mineral del Monte xeneró mientres 500 años más d'ochenta millones de tonelaes de folles conocíes como jales la presencia de metales pesaos reflexen la posible infiltración escontra los mantos acuíferos aniciando la so contaminación y xeneren en delles zones l'arrastre de partícules per mediu del vientu.^[143]

Les emisiones del estáu d'Hidalgo son, onde la contribución porcentual ye de fontes móviles col 55 %, siguíu de les fontes d'área col 20 % de les emisiones, les fontes fixes con un 17 % y les fontes naturales (emisiones biogénicas) col 8 %.^[135] El sector industrial ye la fonte principal xeneradora de dióxidu d'azufre (SO2), contribuyendo col 99 % de les emisiones.^[135] El sector tresporte contribúi col 90 % de les emisiones del monóxidu de carbonu.^[135] Tocantes a óxidos de nitróxenu son emitíos principalmente pol sector tresporte col 49 % siguíu del sector industrial col 42 %.^[135]

D'alcuerdu al Inventariu Estatal d'Emisiones les emisiones totales de Gas d'efeutu ivernaderu (GEI) del estáu d'Hidalgo calcular por aciu la metodoloxía del ICCP 1996, resultando un total d'emisiones de 32 783.38 Gg de CO2eq y una captura de 1134.20 Gg de CO2, polo cual envalórase una emisión neta de 31 373.05 Gg CO2eq.^{[. 54]} El CO2 emitíu pola quema de combustibles na categoría enerxía ye la emisión más sobresaliente de tolos GEI.^{[. 55]} La fonte de mayor emisión ye la termoeléctrica de Tula. La categoría enerxía tamién ye responsable de la mayor emisión de SO2, debíu principalmente a la quema de combustóleo de munches industries.^{[. 55]} La categoría procesos industriales ocupa'l segundu llugar.^{[. 55]} En parte poles altes emisiones de COVDM y amás pol CO2, debida principalmente a la fabricación de cementu, cal y mineral de manganesu.^{[. 55]} La categoría refugayes ocupa'l tercer llugar, debíu especialmente a la emisión de metanu.^{[. 55]}

Esisten diez conceyos n'Hidalgo con problemes de contaminación ambiental: Pachuca de Soto, Mineral de la Reforma, Tizayuca, Tulancingo de Bravo, Tula de Allende, Tepeji del Río de Ocampo, Ixmiquilpan, Zimapán y Huejutla de Reyes.^[135]

Gobiernu

Palaciu de gobiernu del estáu d'Hidalgo.

Omar Fayad, Gobernador constitucional del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo pal periodu 2016-2022.

La ciudá de Pachuca de Soto ye la sede de los poderes llexislativu, executivu y xudicial polo tanto ye la capital del estáu.^[15]

El poder executivu ta representáu pol Gobernador constitucional del estáu d'Hidalgo, quien dura nel so encargu seis años y nunca va poder ser reelecto.^[15] La eleición del gobernador ye direuta, secreta, uninominal y por mayoría en tol territoriu del estáu.^[15] El primer gobernador nel cargu foi Juan Crisóstomo Doria,^[68] y el gobernador actual nel cargu ye Omar Fayad; que'l so periodu empecipio'l 5 de setiembre de 2016, y va concluyir el 5 de setiembre de 2022.^[144]

El poder llexislativu, depositar nun órganu denomináu Congresu del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo.^[145] El Congresu componer de por 18 Diputaos electos por votación direuta y 12 Diputaos electos por representación proporcional.^[145] La I Llexislatura del Congresu d'Hidalgo foi conformada del 16 de mayu de 1869 al 28 de febreru de 1870.^[146][147] L'actual llexislatura denominada LXIII Llexislatura del Congresu d'Hidalgo entró en fusiones pal periodu del 5 de setiembre de 2016 al 4 de setiembre de 2018.^[148]

El poder xudicial integrar polos siguientes órganos a) Xurisdiccionales: el Tribunal Cimeru de Xusticia y Xulgaos del Fueru Común; el Tribunal de Xusticia Alministrativa; el Tribunal Llaboral; y los funcionarios y auxiliares de la impartición de xusticia. b) Alministrativu: Un Conseyu de la Judicatura. c) Non Xurisdiccional: El Centru Estatal de Xusticia Alternativa, con autonomía téunica y venceyáu alministrativamente al Conseyu de la Judicatura.^[149]

El Tribunal Cimeru de Xusticia va integrase cuandoquier por catorce Maxistraos o Maxistraes, aprobaos pol Congresu del estáu d'Hidalgo.^[149] El Tribunal de Xusticia Alministrativa del Estáu d'Hidalgo, ye un órganu de control de llegalidá, con plena autonomía pa dictar los sos resoluciones ya imperiu pa faeles cumplir.^[149] Los xulgaos de primera Instancia del Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu d'Hidalgo son sesenta y nueve: catorce en materia penal, ocho mistos, dos en materia mercantil, trés en materia familiar, cuatro en materia civil, quince xulgaos civiles y familiares, unu especializáu en xusticia p'adolescentes, cinco xulgaos d'execución y diecisiete xulgaos penales acusatorios.^[150]

Amás d'un Centru Estatal de Xusticia Alternativa creáu'l 23 d'abril de 2007, nesti llevar a cabo proceso de mediación y conciliación, onde un terceru neutral ya imparcial, sirve de ponte de comunicación ente los comenenciudos.^[150][151] Cuenta con cinco rexonales allugaos nos distritos xudiciales de Tulancingo de Bravo, Tula de Allende Huejutla de Reyes, Tenango de Doria y Ixmiquilpan.^[150][151]

División político-alministrativa

Conceyos

División municipal

Mapa del estáu d'Hidalgo estremáu nos ochenta y cuatro conceyos.

La historia de la división territorial, aniciar nel periodu de dominación española, el que de la mesma atopa'l so antecedente nes concentraciones poblacionales del Méxicu prehispánicu.^[152] Con cuenta de premiar a los españoles que participaron na conquista, establecióse un sistema de repartu de beneficios que se llamó encomienda. La encomienda foi oxetu de crítiques, lo mesmo que de socesives normes que reglamentaban y llindaben la so esistencia. Entró en decadencia a partir de les Lleis Nueves de 1542, anque subsistió por dalgún tiempu en delles rexones.

Dientro de la organización territorial n'Hidalgo correspuénden-y les Provincies menores de Metztitlan, Pánuco, Texcoco, y Jiotepec dientro del marcu de la Provincia mayor de Méxicu.^[153] Hidalgo quedó estremáu en nueve Alcaldíes Mayores: Zimapán, Huichapan, Ixmiquilpan, Tula, Actopan, Pachuca, Zempoala, Metztitlán y Yahualica, y cinco Corregimiento que yeren los de Tepeapulco, Atitalaquia, Tulancingo, Mixquiahuala y Huejutla.^[152]

Esta división nun constituyó la base de l'alministración rexonal.^[153] Aprovéchose la estructura de los pueblos indíxenes, asina en cada pueblu o señoríu foise afaciendo un "Cabildru d'Indios", el cacique indiu convertir nun gobernador y créose la figura d'un xuez o alcalde indíxena.^{[. 56]} Les bases d'esta organización fueron les "cabeces" y los "suxetos". La "Cabeza" yera'l llugar de residencia del gobernador indíxena y el so cabildru, y el "Suxetu" a les poblaciones que taben alloñaes pero taben amestaes a ella.^{[. 56]} Ente los pueblu d'indios atópense Zimapán, Actopan, Huichapan, Tula, Tulancingo, Pachuca, y Zempoala.

La primera Constitución mexicana de 1824, a partir de la que, álcense los primeros estaos estremaos de la mesma en municipalidaes gobernaes por un conceyu. Esta categoría foi respetada na Constitución de 1857.^[152] Mientres la Intervención francesa en Méxicu pa entamar al exércitu mexicanu el 7 de xunu de 1862 el presidente de Méxicu Benito Juárez decreta la división del estáu de Méxicu en tres distritos militares, el segundu formáu polos territorios qu'integren al estáu d'Hidalgo, pal que designó como capital a Actopan.^[14]

La falta d'infraestructura p'agospiar a les autoridaes d'esa llocalidá, obligó a camudar la sede a Pachuca.^[14] La estructura de los Distritos Militares, operó hasta'l 3 de marzu de 1865, fecha na que l'emperador Maximiliano d'Habsburgu decretó una nueva organización territorial, estableciéronse cincuenta departamento, dos d'ellos, entendieron l'estáu d'Hidalgo, los de Tula y Tulancingo.^[14]

Concluyíu'l Segundu Imperiu Mexicanu y restaurada la República, tres la ereición del estáu en 1869, quedó entendíu nos distritos d'Actopan, Apan, Huejutla, Huichapan, Pachuca, Tula, Tulancingo, Ixmiquilpan, Zacualtipán y Zimapán.^[16] Ye la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917, la que da al conceyu plena llibertá xurídica.^[152] El 8 de xineru de 1970 álzase'l conceyu de Progresu de Obregón, l'últimu conceyu en ser creáu.^[16][154]

Na historia del tao dos conceyos fueron suprimíos. El 8 d'agostu de 1865 conséñase Achiotepec como conceyu, suprimíu'l 4 de mayu de 1902 integrándose a Tulancingo de Bravo.^[16] El 13 de mayu de 1924 álzase'l conceyu de Santa María Nativitas, suprimíu'l 9 de marzu de 1925 integrándose a Tenango de Doria.^[16]

Gobiernu municipal

El 5 de xunu de 2016 realizárons'eleiciones estatales, y nelles anovaron los 84 conceyos. Los resultaos fueron dieciséis pal PAN; quince pal PRI; quince pa la coalición "Un Hidalgo con aldu" (PRI, PVEM, SETU); dolce pal PRD; siete pal PES; cinco pal PVEM; cuatro pal SETU; cuatro pal PT; trés pal MC; unu pal MORENA y unu pa un candidatu independiente.^[155][156]

Dempués d'estes eleiciones la resultancia del conceyu d'Omitlán de Juárez foi anuláu, por cuenta de que utilizárense símbolos relixosos na campaña, lo que ta prohibíu na llei.^[157] Tres les eleiciones estraordinaries realizaes el 4 d'avientu de 2016, el ganador del Conceyu foi'l PRI.^[158]

Participación políticu-eleutoral

Caxellu n'Actopan pa les eleiciones estatales n'Hidalgo de 2016.

Les primeres eleiciones efeutuaes nel estáu d'Hidalgo realizaron el 2 de mayu de 1869, resultando trunfador para gobernador Antonio Tagle.^[14] El Institutu Estatal Eleutoral d'Hidalgo, ye l'organismu encargáu de realizar y entamar los procesos eleutorales estatales, foi creáu'l 15 de payares de 1995.^[166] Ye un organismu públicu ciudadanu, de calter permanente ya independiente nes sos decisiones y autónomu nel so funcionamientu.^[166]

Nes eleiciones estatales de 2016 instaláronse 3649 caxellos pa un total de 1702 seiciones eleutorales allugaes nos siete distritos eleutorales federales.^[167] Nel distritu Huejutla fueron 266 seiciones; en Ixmiquilpan cuntáronse 365, pa la rexón de Actopan 31, en Tulancingo consideráronse 196, pa Tula de Allende 213, ente qu'en Pachuca 205 y Tepeapulco 229.^[168] Según 170 caxellos estraordinarios en 80 seiciones de 38 conceyos.^[168] Y participaron 25543 ciudadanos como funcionarios de caxellu.^[167]

D'a cuerdu al Institutu Nacional Eleutoral al 23 de marzu de 2018, l'estáu d'Hidalgo cunta con un padrón eleutoral de 2 141 492 persones y una llista nominal de 2 121 965.^[169]

Rellaciones internacionales

L'estáu d'Hidalgo tien un hermanamientu, cola provincia de Henan, na República Popular China; robláu en Zhengzhou, el 26 de setiembre de 2006; con una vixencia de 5 años (Alcuerdu).^[170] El 18 de xunu de 2012 en Pachuca, funcionarios de gobiernu recibieron, a una delegación china encabezada pol vicegobernador de la provincia de Henan, Xu Jichao, y llevóse la firma de renovación del Alcuerdu de Hermanamientu ente Hidalgo y Henan.^[171]

Dinámica poblacional

Acordies cola Encuesta Intercensal INEGI 2015, l'estáu d'Hidalgo, presenta una población total de 2 858 359; lo que representa 2.4 % de la población de Méxicu.^{[4][. 57]} D'esos habitantes, 1 489 334 son muyeres, y 1 369 025 son hombre;^[4] La distribución de población ye: 52 % urbana y 48 % rural,^[174] tien una densidá de población de 137.3 persones per km².^{[175][. 57]}

La población menor de 15 años representa 28.2 % del total;^{[. 59]} ente que la que s'atopa n'edá llaboral 15 a 64 años, constitúi 64.2 %, y la población n'edá avanzada representa 7.6 %.^{[. 59]} De cada 100 persones de 12 años y más d'edá: 35 tán casaes, 33 solteres, 22 n'unión llibre, y 10 separaes, divorciaes y/o vilbes.^[109] De cada 100 llares: 89 son families, 10 por una sola persona y 1 por persones ensin nengún parentescu.^[109]

Nel añu 2015, la tasa de natalidá pal estáu d'Hidalgo ye de 19.28 nacíos vivos por cada 1000 habitantes.^[172] La tasa global de fecundidá nel estáu d'Hidalgo ye de 2.27 por númberu de nacencies nacíes vivos por cada 1000 muyeres.^[172] N'Hidalgo la tasa bruta de mortalidá foi de 6.08 por númberu de fallecimientos por cada 1000 persones;^[173] y la mortalidá infantil ye l'indicador demográficu que señala'l númberu de fallecimientos de neños nuna población de cada 1000 nacencies vives rexistraos, mientres el primer añu de la so vida n'Hidalgo mientres 2015 foi de 13.04.^[173]

Tocantes a la evolución demográfica cuando s'alzó l'estáu d'Hidalgo rexistróse un total de 404 207 habitantes para dichu añu;^[176] nel Primer Censu de Población en 1895 contabilizáronse 558 769 hidalguenses;^[176] doblándose pal añu de 1970 cuando s'algamar la cifra de 1 193 845 moradores y pal 2010 volvió doblase'l númberu de residentes a 2 665 018 persones.^[176]

Gráfica d'evolución demográfica d'Estáu d'Hidalgo ente 1869 y 2015

Fonte: INEGI

Llocalidaes más poblaes

El términu llocalidá nel ámbitu xeográficu de Méxicu, fai referencia al menor de los trés niveles de división subnacional reconocíes pola entidá gubernamental encargada pola llei de la definición del marcu geoestadístico nacional, l'Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI). La llocalidá, d'alcuerdu a los costume o a les lleis de cada estáu, puede tener títulos como ciudá, villa, pueblu, ranchería, congregación o inclusive ejido; la so población y condiciones polítiques o económiques pueden ser descomanadamente variables, ya inclusive puede atopase dafechu despoblada.

D'alcuerdu a la Llei orgánica municipal del estáu d'Hidalgo considérase ciudá, más de 25 000 habitantes; pueblu, más de 10 000 habitantes; villa, les que tengan más de 5000 habitantes; comunidá o congregación, más de 500 habitantes y ranchería, les que tengan menos de 500 habitantes.^[177] Al añu 2015 l'estáu d'Hidalgo cunta con 5361 llocalidaes urbanes y rurales.^[109]

Conceyos más poblaos

El conceyu más pobláu ye'l conceyu de Pachuca de Soto con 277 375 habitantes lo que representa'l 9.70 % de la población estatal, ente que el conceyu de Eloxochitlán ye'l menos pobláu con 2667 habitantes el 0.09 % de la población estatal.^[173]

Zones metropolitanes

Los trés zones metropolitas d'Hidalgo formen parte de la Corona rexonal del centru de Méxicu.^[178]

Pal estáu d'Hidalgo concéntrense trés zones metropolitanes, con base nos criterios establecíos pol Grupu Téunicu pa delimitar les zones metropolitanes del país, siendo la ZM de Pachuca, ZM Tulancingo y la ZM de Tula. El conceyu de Tizayuca considérase dientro de los conceyos metropolitanos de la Zona Metropolitana del Valle de Méxicu.^[179]

La zona metropolitana de Pachuca ta integrada polos conceyos de Pachuca de Soto, Mineral del Monte, Mineral de la Reforma, San Agustín Tlaxiaca, Epazoyucan, Zapotlán de Juárez y Zempoala. Siendo Pachuca de Soto y Mineral de la Reforma los conceyos centrales.^[179]

La zona metropolitana de Tulancingo ta integrada polos conceyos de Tulancingo de Bravo, Cuautepec de Hinojosa y Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero, siendo estos trés conceyos centrales.^[179] La zona metropolitana de Tula ta integrada polos conceyos de Tula de Allende, Atitalaquia, Atotonilco de Tula, Tlahuelilpan y Tlaxcoapan, siendo Tula de Allende el conceyu central.^[179]

Etnicidad

Comunidá nahua en Huejutla de Reyes.

Nel estáu d'Hidalgo esiste una población que se considera indíxena de 1 035 059 persones; de les cualos 497 884 son homes y 537 175 muyeres.^{[. 60]} Nel estáu d'Hidalgo de cada 100 habitantes, 36 considérense indíxenes.^{[. 61]} Los grupos más significativos son el pueblu nahua y l'otomí; tamién s'atopen en menor midida'l grupu tepehua.^[180]

La población indíxena alcuéntrase en tres rexones bien definíes: la del Valle del Mezquital, habitada polos otomíes;^{[. 62]} la segunda ye la Huasteca habitada principalmente polos nahues;^{[. 62]} y la tercer rexón ye l'asitiada na franxa oriental que colinda con Puebla y Veracruz, que se conoz como otomí-tepehua o Sierra de Tenango, la población ye mayoritariament'otomí y una minoría tepehua.^{[. 62]}

Los conceyos onde más del 90 % de la población se autoadscribe indíxena son: Jaltocán, Xochiatipan, Yahualica, Cardonal, Huazalingo, Nicolás Flores y Huautla.^{[. 61]} En contraste los conceyos onde menos del 10 % de la población se autoadscribe indíxena son: Tlanalapa, Almoloya, Cuautepec de Hinojosa, Pisaflores y Singuilucan.^{[. 61]}

Nel estáu d'Hidalgo 2067 persones considérase afromexicano, alredor del 0.07 % de la población total del estáu d'Hidalgo.^[181] De lo cualos 1020 son homes y 1047 son muyeres.^[181] El conceyu con más población afromexicana ye Chilcuautla onde la población algama'l 0.30 % del total municipal.^[182] Sígen-y los conceyos de Tizayuca col 0.28 % de la población; Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero, Atotonilco de Tula y Atitalaquia los trés conceyos col 0.19 % de la población total municipal; siguíu de Zacualtipán d'Ánxeles col 0.18 % de la población total municipal.^[182]

Llingües indíxenes

Anunciu en Ixmiquilpan, con una lleenda en idioma otomí que diz Hogä ehe Nts'<o>o</o>tk'ani ("Bienveníos a Ixmiquilpan").

Nel estáu d'Hidalgo 378 029 persones falen una llingua indíxena,^{[nota 13][. 64]} nel estáu d'Hidalgo falar hasta 48 llingües indíxenes.^[183][184] Na so mayoría náhuatl, otomí y tepehua.^[5][185] Les proporciones más altes de falantes de llingua indíxena correspuenden a los conceyos de Xochiatipan, Jaltocán, Yahualica y Atlapexco, onde práuticamente tola so población fala llingua indíxena.^{[. 65]}

Los falantes del idioma náhuatl concéntrense principalmente en dierais conceyos d'estos, catorce formen un conglomeráu al nororiente del estáu nes rexones Huasteca y na Sierra Alta.^{[. 66]} Los conceyos d'Huejutla de Reyes y San Felipe Orizatlán, que destaquen pol so númberu de falantes.^{[. 66]}

L'idioma otomí tien mayor diversidá y puede arrexuntase nes subrexones de les sierres Alto y Gordo y nel Valle del Mezquital, onde se forma un bloque de doce conceyos, anque tamién s'atopa na Sierra de Tenango (zona otomí-tepehua).^{[. 66]} Siendo Ixmiquilpan ye'l conceyu cola mayor cantidá de falantes d'esta llingua.^{[. 66]} Los hidalguenses que falen el idioma tepehua concéntrense principalmente nel conceyu d'Huehuetla, que s'alcuentra na zona otomí-tepehua, nel estremu oriente d'Hidalgo.^{[. 66]}

Los idiomes que siguen con una presencia menor, la concentración de población que les fala ye de dellos cientos, mixteco, zapoteco, totonaco, mazahua, maya, huasteco, chinanteco, tlapaneco, tseltal, y purépecha.^{[183][184][186]} Nuna guarden enforma menor, con concentración de población que les fala menor a 100 persones en dellos casos inclusive menor a 10 persones son el ch'ol, tsotsil, popoloca, amuzgo, triqui, mam, cuicatecu, zoque, huave, huichol, tarahumara, cora, mayu, yaqui, matlatzinca, tojolabal, chontal d'Oaxaca, chontal de Tabasco, chochu, chatino y tlahuica.^[186] Munches d'estes presuponse que se trata de poblaciones inmigrantes nel estáu d'Hidalgo.^[187]

Vivienda

Barrio Altos en Pachuca de Soto.

Los resultaos de la Encuesta Intercensal INEGI 2015 dexen envalorar en 757 300 viviendes particulares habitaes de la entidá.^{[. 67]} N'Hidalgo, el númberu d'ocupantes per cada vivienda particular habitada ye de 3.8 en permediu.^{[. 67]} Los conceyos col mayor númberu de viviendes particulares habitaes son: Pachuca de Soto (78 571), Mineral de la Reforma (43 539), Tulancingo de Bravo (41 997) y Tizayuca (32 358), que concentren 196 465, que representen 25.9 % del total de les viviendes de la entidá.^{[. 68]}

N'Hidalgo 66.9 % de les viviendes tien pisu de cementu o firme y 29.5 % pisu de madera, mosaicu o otru recubrimientu; lo qu'en xunto representa 96.4 puntos porcentuales.^{[. 69]} La disponibilidad del serviciu d'enerxía llétrica nes viviendes particulares habitaes ye de 98.5 %.^{[. 70]} N'Hidalgo 95.3 % de les viviendes particulares habitaes disponen d'agua entubada^{[. 71]} y 90.9 % de les viviendes particulares habitaes disponen de drenaxe.^{[. 72]}

En 91 de cada 100 viviendes d'Hidalgo cuntar con televisión; en 77.3 % tienen nevera, en 73.9 % teléfonu móvil, en 72.2 % la radio y en 53.3 % llavadora.^{[. 73]} En solu 40 de cada 100 tiense automóvil y en 23.7 % llinia telefónica fixa.^{[. 73]} En 40.1 % disponer de serviciu de televisión de paga y en 31.4 % de fornu de microondes.^{[. 73]} A lo último, los porcentaxes de viviendes con ordenador, televisión de pantalla plana y internet son 22.9 %, 40.2 % y 19.2 %, respeutivamente.^{[. 73]}

Probeza y marxinación social

Huehuetla unu de los conceyos con mayor marxinación social.

Acordies con el Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social en 2014, el 54.3 % del total de la población atopar en probeza, de los cualos el 42.0 % presentaben probeza moderada y el 12.3 % taben en probeza estrema.^[188] Acordies coles midíes en 2008 el 55.0 % de la población atopar en probeza pa 2010 menguo a 54.8 %, pa 2012 menguo a 52.8 % y pa 2014 el porcentaxe volvió aumentar a 54.3 %.^[188][189]

Los conceyos con mayor porcentaxe de población en probeza estrema fueron: Xochiatipan, Yahualica, Huehuetla, Tepehuacán de Guerrero y San Felipe Orizatlán.^[189] Los conceyos que menor porcentaxe de la so población en probeza estrema fueron: Mineral de la Reforma, Pachuca de Soto, Tizayuca, Atotonilco de Tula y Tepeapulco.^[189]

El 19.1 % de la población atopar n'arrezago educativu; el 17.3 % ye carente d'accesu al servicios de salú; 68.9 % fálta-y accesu a la seguridá social;^[190] 9.2 % tien falta d'accesu a la vivienda; el 27.0 % escarez de servicios básicos na so vivienda y el 31.7 % presenta falta per accesu a l'alimentación.^[190]

Los cinco conceyos con mayor un grau de marxinación alto nel estáu son: Huehuetla, Yahualica y Xochiatipan.^[191] Los cinco conceyos con menor un grau de marxinación nel estáu son: Pachuca de Soto, Mineral de la Reforma, Tepeapulco, Tizayuca y Atitalaquia.^[191]

Relixón

Catedral de San Xuan Bautista sede de l'Archidiócesis de Tulancingo.

Basílica Menor de La nuesa Señora de Guadalupe, nel añu 2004 por avenida del Papa Xuan Pablo II, foi consagrada como Basílica Menor n'honor a Nuesa Señora de Guadalupe.^[192]

La principal relixón ye la Ilesia católica col 87 % de la población;^{[nota 14][5]} y nel restu tenemos Evanxélicos, Testigos de Xehová, Protestantismu, Pentecostales, La Lluz del mundu, Mormones, la Ilesia de Dios Israelita, Ilesia adventista del séptimu día, y Xudíos. Tamién hai grupos de persones que se declaren ateos y agnósticos.^[5]

La Ilesia católica, ye la más practicada, el trabayu d'evanxelización nel estáu d'Hidalgo empezó cuando los franciscanos llegaron a la rexón de Tepeapulco en 1528 y dempués a Tula en 1930.^[13] Los agustinos asitiáronse pela so parte en Atotonilco el Grande y Metztitlán en 1536.^[13] Los sacerdotes seculares llaboriaron nuna angosta faxa de territoriu que va dende Tizayuca, Tetepango, Pachuca, Mineral del Monte, Mineral del Mozu y Yahualica.^[13] Los dominicos nun s'establecieron nel estáu d'Hidalgo mientres el SIEGLU|XVI||s|1}}.^[13] En 1743 ordenóse que los conventos relixosos pasaren al Cleru Secular, a partir d'esi añu, adulces fueron pasando les parroquies a l'alministración del Cleru Secular.^[193] El 22 de mayu de 1864, alzóse la Diócesis de Tulancingo y pal 25 de payares de 2006 créase l'Archidiócesis de Tulancingo.^[193] Esta archidiócesis tien como diócesis sufragáneas a Tula y Huejutla.^[193][194]

El xudaísmu llegó a Pachuca nel SIEGLU|XVI||s|1}}, por aciu los criptojudíos, Manuel de Lucena y Beatriz Enríquez, d'orixe portugués; quien fundan una venta o mesón pela rodiada de la ciudá.^[195] D'alcuerdu al Museum of The Jewish People Online sitiu de Beit Hatfutsot, ente los años 1920 créase la primer congregación xudía de la ciudá.^[196] El 14 de xunu de 2011 diose rexistru de l'agrupación relixosa denominada Comunidá Israelita Mexicana El Neguev, pa constituyise n'asociación relixosa.^[197]

A partir de la segunda década del SIEGLU|XIX||s|1}}, pola presencia de numberosos direutivos y téunicos mineros d'orixe córnicu ya inglés, llegaron a Pachuca diverses cañes del Protestantismu, ente elles el Luteranismu, Calvinismu, Anglicanismu y Metodista.^[198] En 1840 establecieron la primer congregación protestante de fala inglesa,^[199][200] y en 1850 llegó a Pachuca el primer pastor protestante, el reverendu Henry Davis, quien ofició los cultos n'inglés na Finca San Llunes.^[201]

La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes llega al estáu d'Hidalgo cuando en 1880, en Nopala de Villagrán, Desideria Quintanar de Yáñez, convertir en personar númberu 22 (primer muyer) en convertise al mormonismu, foi bautizada col so fíu José María y la so fía Carmen, asina mesmu, la esposa de José María.^[202][203] El 5 de xunetu de 1881 na llocalidá de San Marcos nel conceyu de Tula de Allende foi bautizáu Jesús Sánchez con otres persones.^[204] Jesús Sánchez introdució a la familia Monroy al mormonismu, esta familia crearía una caña d'esta relixón nesta llocalidá alredor de 1913.^[204] Mientres la Revolución mexicana el 17 de xunetu de 1915, Rafael Monroy presidente de la pequeña caña de San Marcos, y Vicente Morales el so primer conseyeru, fueron prindaos por un grupu de revolucionavos y executaos.^[205]

Los mestróns y xamanes inda predominen dientro de la concepción de los habitantes, sobremanera, nes comunidaes más alloñaes, enclavaes metanes la sierra. Les creencies populares refieren a que curen agüeyamientos, del aire, tosferina, rabia, dolores causaos pol trabayu, del espantu, infeiciones cutanees, etc.^[137] La Santa Muerte venerar nel estáu d'Hidalgo dende 1965,^[206] nel estáu esti cultu desenvuélvese principalmente nes llocalidaes de Pachuca y Tepatepec.^[207]

Nel estáu xeneráronse nos casos más estremos, conflictos ente relixones.^[208] Los problemes inclúin: la imposición de multes y castigos, la negación o suspensión de servicios públicos (agua potable, drenaxe, educación, programes de gobiernu), la confiscación de bienes y l'amenaza d'espulsión de la comunidá; toes elles como sanciones por negase a cumplir colos usos y costumes comuñales venceyaos a aspeutos relixosos.^[209] Los principales conceyos onde se da esti tipu d'aspeutos son: Huejutla, Huazalingo, San Felipe Orizatlán, Huautla, Tlanchinol y Ixmiquilpan.^[208][209]

Arquiteutura

Santuariu del Señor de Mapethé.

Arquiteutura civil

1}} en cantera. Cuenta con un llargor de 155 metros y 14 arquerías que lleguen a midir hasta altor de 44 metros d'altor.^[212]

Mientres el Virreinatu de Nueva España, Hernán Cortés construyó una casa en Tepeapulco; la Casa de Hernán Cortés, cuntaba con un torrexón, un fortín, almenes pa pertrecharse y otros luxos d'esi tipu; ocupaba toa una corte, anguaño ta estremada ente cinco families.^[213] Tamién mientres esti periodu constrúi la Tercena de Metztitlan, unu de los pocos edificios civiles del SIEGLU|XVI||s|1}} p'axuntar un cabildru que queda de pies en Méxicu; componer de dos habitaciones allegantes abovedes, abiertes escontra l'esterior por aciu arquerías de mediu puntu.^[214]

Na construcción d'acueductos, destaca l'acueductu y la caxa d'agua de Tepeapulco; los acueductos d'Actopan y Epazoyucan, que dieron serviciu a los conventos agustinos de tales llocalidaes;^[215] tamién destaquen les pontes que salven ríos y regueros como'l llamáu La Otra Banda, na entrada al barriu del Progresu, en Ixmiquilpan.^[215]

Les faciendes edificar mientres los sieglos xvi y xx; dalgunes fueron cintruidas pa beneficiar los metales que s'estrayíen de les mines, y otres pa la producción ganadera y del pulque. Munches d'elles pertenecieron a families aristocrátiques de la sociedá virreinal o porfiriana.^[210] Esisten venticinco faciendes ente los conceyos d'Apan y Almoloya estes son: Chimalpa, Alcantarielles, Acopinalco, Fornu, Meruxa, la presa Tetlapayac, Tezoyo, Espejel, Ocotepec, Zotoluca, Aviles, Buena Vista, Cocinillas, La vente, San Isidro, Huehuechocan, Coatlaco, Ánimes, Santa Bárbara, Ixtilmaco, El Rincón, Tepepatlaxco.^[216]

Ente les faciendes de beneficiu más conocíes son les construyíes por Pedro Romero de Terreros nel conceyu de Huasca de Ocampo:Santa María Regla, San Miguel Regla, y San Antonio Regla.^[217] En 1915 San Antonio Regla anúbrese dafechu pola presa del mesmu nome y solo reparar parte del la chimenea y una pequeña torre sobresaliendo de l'agua.^[218]

Pal SIEGLU|XIX||s|1}}, la fuerte influencia francesa qu'acompañó al periodu porfiriano dexóse sentir na entidá y amuesa d'ello son los variaos palacios municipales que fueron construyíos en estilu neoclásicu principalmente.^[210] Los reloj monumentales construyíos mientres esti periodu son los de Tecozautla (1905) y Huejutla (1908).^[69] La principal edificación d'esti tipu ye'l Reló Monumental de Pachuca foi inauguráu'l 15 de setiembre de 1910, metanes una gran fiesta popular; construyíu pa conmemorar el Centenariu de la Independencia de Méxicu.^[219]

El Art déco foi un movimientu de diseñu popular a partir de 1920 hasta 1939, de l'arquiteutura art déco nel estáu atopa'l Palaciu municipal de Mixquiahuala.^[215] Mientres el periodu contemporaneu constrúyense distintos reloj monumentales como los de Pachuquilla, Acaxochitlán, Santiago Tulantepec, Cuautepec y el de Jacala. Tamién sobresal el centru históricu de Pachuca de Soto cuenta con una superficie averada de 12 km².^[220] Tien cais inclinaes y estrechos callejones; ye nesta zona onde s'atopen los antiguos edificios mineros, de los cualos cerca de 500 tán valoraos nel catálogu históricu de la ciudá, pa la so restauración y preservación.^[221]

• Arquiteutura civil nel estáu d'Hidalgo.
• 
  Casa de Piedra en Zacualtipán d'Ánxeles.
• 
  Reló Monumental y plaza principal en Acaxochitlán.
• 
  Reló Monumental y plaza principal en Pachuca de Soto.
• 
  Reló Monumental y plaza principal en Cuautepec de Hinojosa.
• 
  Reló Monumental en Huejutla.
• 
  Reló Monumental y plaza principal en Pachuquilla.
• 
  Panteón Inglés en Mineral del Monte.
• 
  Facienda Chimalpa n'Apan.
• 
  Facienda de San Miguel Regla n'Huasca de Ocampo.
• 
  Facienda de Santa María Regla n'Huasca de Ocampo.
• 
  Facienda San Diego Tlalayote n'Apan.
• 
  Facienda Ocotepec n'Apan.

Escultura

Fonte de la Diana Cazadora en Ixmiquilpan.

Del periodu prehispánicu sobresal les distintes representaciones ellaboraes de los dioses, según la cerámica d'esti periodu. En Yahualica foi atopáu'l "Falu de Yahualica" una escultura que ye acomuñada col cultu del Phallus, mide 156 centímetros d'altu por 30 centímetros d'anchu.^[222][223]

Tamién s'atopen los Atlantes de Tula, estremaes en cuatro segmento, les escultures miden en permediu 4.60 m d'altor.^[224] Créese que son representaciones de guerreros Tolteques, afatiaos con un tocáu de plumes, un pectoral de caparina (o “átlatl”, d'ende que se-yos nome “atlantes”), dardos, un cuchiellu de pedernal y una arma curva.^[224] El Chac Mool ye otra escultura tolteca de gran importancia.^[225]

Mientres la Nueva España sobresalen los altos y baxorrelieve utilizaos nos conventos, sobresalen los de Metztitlán, Epazoyucan, Ixmiquilpan, Atotonilco el Grande y Actopan. El retablu ye la estructura arquitectónica, pictórica y escultórica que s'asitia detrás del altar nes ilesies católiques de ritu llatín. N'Hidalgo producióse retablos interesantes, como: Apan, Mapethé, Huichapan y la Ilesia del Carmen en Ixmiquilpan.^[226]

La Fonte de la Diana cazadora en Ixmiquilpan foi donada a la llocalidá en 1970 por Alfonso Corona de la Rosal;^[227] cuando se construyó un retruque de la fonte de la Diana cazadora asitiando'l retruque na Ciudá de Méxicu y l'orixinal en Ixmiquilpan.^[227] La escultura foi realizada por Juan Fernando Olaguíbel y tien 22 m d'altor d'estilu Art Decó.^[228]

En Pachuca de Soto nel camellón del Bulevar Felipe Ángeles, atópase'l denomináu Monumentos de Pachuca de Soto Corredor Mineru; el cual ye una serie de monumentos, escultures, y antiguu equipu mineru, asitiáu pa resaltar el pasáu mineru de la rexón.^[229] En 2014 instalar en Pachuca cinco escultures monumentales que fueron edificaes por Enrique Carbajal que tienen como tema'l "aire".^[230][231] Tamién en Pachuca de Soto destaquen el Cristu Rei escultura de 33 m d'altor;^[232] y el Monumentu la Victoria del Vientu de 19 m d'altor.^[233]

Ente los artistes plásticos orixinarios del estáu atópense: Byron Gálvez, Enrique Garnica, Martha Verónica José Hernández Delgadillo, José Armando Flora Evaristo, Ana Luisa Domini, Héctor Vázquez, José Antonio Cano Hernández, Ana Teresa Fierro, José Luis Vera, Carmen Parra Velasco, Mario Patiño y Benjamín Lleón Estrada.^[234]

Pintura

Macromural de Pachuca obra de Xerme Crew (2015).

Pintures rupestres d'El Boyé n'Huichapan.

Pintura mural de la capiya abierta de la Ilesia de la Purísima Concepción en Santa María Xoxoteco.

Nel estáu d'Hidalgo cuntar con cincuenta y ocho sitio con pintures rupestres, distribuyíos en más de trenta conceyos.^[235] Los principales son Huichapan, Tecozautla, Alfajayucan, Metztitlán, Tepeapulco, Ajacuba, Actopan, Agua Blanco de Iturbide, L'Arenal, Atotonilco de Tula, Cardonal, Cuautepec de Hinojosa, Chapantongo, Epazoyucan, Huasca de Ocampo, Juárez Hidalgo, Metepec, San Agustín Metzquititlán, Progresu de Obregón, San Salvador, Santiago de Anaya, Ixmiquilpan, Tepeji del Río de Ocampo, Tepetitlán, Tezontepec de Aldama, Tlahuiltepa, Tulancingo de Bravo, Zacualtipán d'Ánxeles y Zimapán.^[235] Los petroglifos alcontrar nos conceyos d'Acatlán, Huazalingo, Metztitlán, Mixquiahuala, Tepeapulco, Tepeji del Río de Ocampo, Tula de Allende y Tulancingo de Bravo.^[236]

Na Nueva España, sobresal la pintura mural que puede atopase en dellos de los recintos conventuales, nes capiyes abiertes, na nave, nel claustru, na sacristía, y nel refectorio.^[237] El llabor d'evanxelización nun dexó la filtración de numberosos motivos indíxenes, anque delles reminiscencies son visibles nel amiestu de la decoración europea y les temes cristianes.^[237] Sobresalen los conventos d'Actopan, Ixmiquilpan, Atotonilco el Grande, Epazoyucan y Metztitlán; según la Ilesia de la Purísima Concepción en Santa María Xoxoteco.^{[238][239][240]}

En 1803 mientres el so viaxe'l so pasu pol estáu de fidalgu Alexander von Humboldt, dibuxaría y estudiaría los Prismes basálticos de Santa María Regla y los Órganos de Actopan conocíos como los Los Flaires.^{[49][241][242]} Mientres el SIEGLU|XIX||s|1}}, distintos llugares d'Hidalgo seríen visitaos y dibuxaos por distintos pintores y academios como Johann Moritz Rugendas, François Mathurin Adalbert y Eugenio Landesio.^{[243][244][245]}

Mientres el SIEGLU|XX||s|1}} destaquen los trés obres realizaes por Roberto Cueva del Río. El primeru atopar en Ixmiquilpan, realizáu nel edificiu del Patrimoniu Indíxena del Valle del Mezquital en 1955.^[246] El segundu atopar en Pachuca de Soto allugada nel Centru de les Artes d'Hidalgo realizada en 1957.^[247] El terceru atopar en Ciudá Sahagún allugáu na escuela primaria Frai Bernardino de Sahagún, realizáu en 1958.^[248] En Pachuca de Soto atópense los murales realizaos por José Hernández Delgadillo nos años 1980, denominaos "Contradicciones y llucha n'Hidalgo" y "Pola democracia, el trabayu y la soberanía nacional".^{[249][250][251]} En Tula de Allende atópase'l mural "Tula Eterna" allugáu n'en el céntricu teatru al campu, realizáu por Juan Pablo Patiño Cornejo realizáu ente 1994 y 1997.^[252]

Nel SIEGLU|XXI||s|1}} el 13 de marzu de 2005 inaugurar na plaza central del Parque David Ben Gurión, una llosa pictórica diseñada por Byron Gálvez titulada "Homenaxe a la Muyer del Mundu".^[253] Que les sos dimensiones son de 80 m d'anchu por 400 m de llargu, ta estremáu en dieciséis módulos que contienen dos mil ochenta figures ellaboraes con aproximao siete millones de mosaicos de dolce distintos tamaños y cuarenta y cinco distintos toos de color.^[254] El 31 d'agostu de 2015 foi inauguráu na Colonia Palmitas, el Macromural de Pachuca.^[255] Una de les idees yera afigurar el nomatu de Pachuca "La Bella Airosa", y sí, de lloñe los colores vense como foles d'aire.^[256]

Ente los artistes visuales orixinarios del estáu atópense: José Hernández Delgadillo, José Emmanuel Garcá Sánchez, Yessica Adriana Ruiz Morales, José Emilio Pacheco Vega, Celia Guadalupe Resgáu Marroquín y Liliana Herrera Hernández, Bernardo Santiago Ánxeles.^[234]

Lliteratura

Códiz de Huichapan.

Ente la lliteratura destaquen los códices realizaos nel Méxicu prehispánicu y mientres la Nueva España. Na primer seición del Códiz de Huichapan, ye un manuscritu históricu qu'emplega'l sistema d'escritura pictórica, xunto con testos alfabéticos n'otomí, según delles gloses aisllaes en náhuatl.^[257] Foi ellaboráu escontra 1632, la parte alfabética, foi escrita por Juan de San Francisco, otomí noble del pueblu de Huichapan, y fala de la historia d'esti pueblu otomí dende 1539 hasta 1632; la parte pictórica d'esti documentu, narra la historia d'esti señoríu dende l'añu 1403 hasta 1528.^[257]

El Llenzu “A” o mapa del “Fundo del pueblu de Acaxochitlán”, ye una especie de croquis catastral, copia d'un planu de 1639 fecha sobre tela industrial d'algodón probablemente nel primer cuartu del SIEGLU|XIX||s|1}}.^[258] El Llenzu “B” de Acaxochitlán, agora perdíu tenía como soporte una tela d'algodón, de 1.57 m d'anchu y 1.90 m d'altu, formada por dos llenzos cosíos unu enriba del otru.^[258]

El Códiz de tributos de Mizquiahuala data de 1570 ellaboráu en tira sobre papel amate.^[259] Los Añales de Tula daten del SIEGLU|XVI||s|1}} ellaboráu en tira sobre papel amate, conseña la historia de Tollan-Xicocotitlan.^[260] Tamién ye conocíu como Añales de Tezontepec o Añales Azteques.^[260] El Códiz Nicolás Flores ye una tira de tela que tien de midir non menos de 60 cm d'anchu, la so ellaboración emplegóse ixtle de lechuguilla, formando a lo menos dos tramos xuníos.^[261]

Ente los principales escritores atópense: Efrén Rebolledo, Ricardo Garibay, Gabriel Vargas, Jesús Becerril Martínez, Enrique Olmos de Ita, Fernando Rivera Flores, Rafael Tiburcio García, Jair Cortés, Rogelio Perusquía, Julio Romanu Obregón, Alfonso Valencia, Javier Said Estrella García, Ignacio Rodríguez Galván, Daniel Olivares Viniegra, Ignacio Trejo Fuentes, Daniel Fragoso Torres, Raúl Macin Andrade, Nancy Ávila Márquez, Agustín Cadena, Diego Castillo Quintero, Adela Calva Reyes, José Lorenzo Cossío, José Luis Herrera Arciniega, Gonzalo Martré, Luis Ponce, Elisa Vargaslugo Rangel y Yuri Herrera.^[262]

Música

Tríu huasteco.

Banda otomí en L'Arenal.

La Banda Sinfónica del Estáu d'Hidalgo creada en 1901,^[263][264] y el so primer direutor foi Candelario Rivas.^{[. 75]} La banda sinfónica afixo la música popular con distintes aguaes: jazz, tangu, folclor nacional y estranxeru.^[265] Añalmente realízase una temporada de conciertos per parte de la orquesta sinfónica de la UAEH, creada en 1997; que toca na Aula Magna Alfonso Cravioto con un aforu pa 740 persones.^[266] El 16 de xineru de 2014 empecipien les actividaes de la Orquesta Sinfónica Infantil y Xuvenil de Tlaxcoapan, dichu proyeutu beneficiu a neños y neñes de la rexón sur-poniente del Valle del Mezquital.^[267]

La música rexonal ta representada pol llamáu huapango, xéneru musical conocíu tamién como "Son Huasteco" de la Rexón Huasteca.^[268] Esisten dos tipos de huapango: el tradicional y el modernu.^[269] El huapango tradicional interprétase utilizando tres instrumento: jarana, violín, quinta huapanguera o guitarra. El Hupango modernu o Huapango lentu, ye la resultancia ente'l son huasteco, y el cantar rancheru comercial.^[269] Son orixinarios de Hidalgo dos de los principales compositores de huapango, Nicandro Castillo y Valeriano Trejo.^{[270][. 76]}

Dientro de la música otomí al traviés de la música manifiesta elementos culturales qu'unvien a les tradiciones y gustos del pueblu otomí.^{[. 77]} Estos elementos fueron retomaos, o bien se crearon a partir de moliciones coleutives.^{[. 77]} Nel Valle del Mezquitall'altu númberu de migrantes, la música “grupera” favoreció que nes fiesta marxinen la danza y la música tradicionales, esisten inclusive agrupaciones de “cumbia hñahñu”.^{[. 77]} La música del pueblu hñähñu, usar p'acompañar el ritual de cantares y dances, tamién tien la función d'esparcimientu, pueden escuchase versiones pícares, amoroses, pastoriles, d'animales y arrullos.^[271]

Danza

Cantares y bailles Hñahñu nel Valle del Mezquital.

Baille de huapango.

El Ballet Folclóricu del Estáu d'Hidalgo, foi fundáu en 1976.^[272][273] Ente les dances tradicionales del estáu d'Hidalgo, hai munches nes que los danzantes van amarutaos o mazcaraos con distintos elementos.^[274] Los grupos de danzantes son acompañaos por un grupu de música, los preseos varien d'alcuerdu a la zona: na Huasteca y la Sierra utilícense jarana, violín y guitarrón nel Valle una guitarra pequeña asemeyada a la mandolina.^[274]

Na rexón Huasteca realízase la danza de les inditas, tamién llamada “Macehualichpocamihtotlan”; que se bailla'l día 12 d'avientu n'honor a la Virxe de Guadalupe; el grupu conformar solo muyeres.^[275] La danza de los mecos, baillar mientres el antroxu, los danzantes pinten el cuerpu con tepetate, y utilicen un moñu y taparrabos.^[275] La danza femenina indíxena Texoloc, baillar n'honor a la Virxe de la Concepción, en Texoloc, conceyu de Xochiatipan.^[275] Tamién na Huasteca báillense la danza de los Matlachines, danza de los negrinos, danza de Montesón, la danza de Chicomexochitl, la danza de Xochitines y la danza de los Huehuentines, según el baille del Huapango.^[274][276]

Nel Xantolo realícense distintes dances, la mayoría solo realizaes solo por homes como: la danza de Cuanegros, los varones interpreten a les vieyes” y a los vieyos”;^[275][277] la danza de los tecomates los seis danzantes visten camises y pantalón de cobertor blancu;^[275] La danza de los coles, los amarutaos utilicen ropa bien vieyo y maltratada, cubren la so cara con una mázcara de trapu; executar siempres homes, dellos vistíos de muyer.^[278]

L'estáu d'Hidalgo comparte tradiciones y costumes coles rexones vecines, ye común l'usu de delles tradiciones que de cutiu provienen de Veracruz, o de la Sierra Norte de Puebla, como la Danza de Quetzales, el Ritu de los voladores y la danza de los Acatlaxquis; estes principalmente na Sierra de Tenango.^[279] La danza de los arcos, baillar na Sierra alto y Baxo Danza, principalmente en Metzquititlán y Los Reyes, conceyu de Acaxochitlán.^[280] Polos sos pasos, música y vestuariu, ye una mofla de los bailles españoles de la dómina de la colonia.^[280] Tamién s'atopa la danza de la flor del conceyu de Tenango de Doria.^[274]

Les dances nel Valle del Mezquital son de recién creación, nesta zona destaca la Danza del ixtle”, que describe'l filáu y texíu del ixtle.^{[. 78]} La música componer de siete canto en idioma otomí, componer de catorce evoluciones y ocho paso, participen 12 muyeres y 12 homes.^[281] La danza creyer en 1965, que'l so autor foi Pedro Pioquinto Secundino Miranda, orixinariu del conceyu de Ixmiquilpan.^[281] Tamién del Valle del Mezquital atópase la danza de los pastores, onde un grupu de neñes bailla n'honor a la virxe María; San Sebastián Mártir ye representáu por un mozu atáu a un maderu, los danzantes baillen alredor asemeyando llanza-y les sos fleches.^[280]

Ente los Intérpretes de danza orixinarios del estáu d'Hidalgo atópense: Álvaro Serrano Gutiérrez (coreógrafu); Renato Álvarez (intérprete); Enrique Cruz del Castillo (coreógrafu); Javier Santo (intérprete) y Alejandra Castañeda (intérprete).^[282]

Fiestes

Alfombra de aserrin realizada pa la Fiesta del Señor del Colateral, que realízase'l 11 de mayu de cada, añu en Acaxochitlán.^[283][284]

El calendariu atópase llenu de festividaes, que son productu del heriedu del mestizaje indíxena y español.^[285] Esti empezar cola celebración de la Candelaria; pasando polos antroxos pa darréu celebrar Selmana Santa, llegando al Día de Muertos.^[285] A la fin del añu celebrar a la Virxe de Guadalupe, les Posadas y Navidá; colo que cierra'l ciclu de fiestes relixoses.^[285]

Tol añu fáense fiestes rindiéndo-y cultu al santu patronu de cada llocalidá con oficio relixosos, xuegos mecánicos, y eventos deportivos y culturales. Nes celebraciones destaquen los fueos pirotéunicos, principalmente los Castiellos, y los Cohetones. Tamién nel estáu festexen toles conmemoraciones de Méxicu, como l'Aniversariu de la Independencia de Méxicu (15 y 16 de setiembre) y de la Revolución mexicana (20 de payares).

El día de la Candelaria realízase'l 2 de febreru. Una tradición en Méxicu ye vistir cada añu a les figures pa cada presentación que se realiza, y comer tamales esi día.^[286][287] Por cuenta de l'aproximamientu de la Cuaresma, dellos conceyos celebren el antroxuy;^[288] n'Hidalgo desenvolver en feches bien alloñaes a les eclesialmente fites, desenvuélvese dempués del miércoles de ceniza y antes de Selmana Santa.^[288] Los conceyos que realicen antroxu son Acaxochitlán, Alfajayucan, Atotonilco el Grande, Atlapexco, Apan, Calnali, Chapulhuacan, Eloxochitlán, Huautla, Huehuetla, Huejutla de Reyes, Jacala de Ledezma, Jaltocán, Metepec, Metztitlán, Mixquiahuala de Juárez, Molango de Escamilla, San Agustín Metzquititlán, San Bartolo Tutotepec, San Felipe Orizatlán, Santiago de Anaya, Tecozautla, Tepeapulco, Tenango de Doria, Tulancingo de Bravo, Tlahuelilpan, y Zacualtipán d'Ánxeles.^[289][290]

Mientres Selmana Santa destaquen les representaciones d'Acatlán, Actopan, Apan, Atitalaquia, Huasca de Ocampo, Huichapan, Metztitlán, Metzquititlán, Mineral del Mozu, Omitlán Pacula, Pachuca, Pachuquilla, Progresu, Molango, Santiago Tulantepec, Tepeji del Río, Tianguistengo, Tolcayuca, Tulancingo, Tula y Zacualtipán.^{[291][292][293]} La fiesta de la Cruz de Mayu, realizada'l 3 de mayu, esta fiesta dedicada al llevantamientu de la cruz realízase principalmente n'obres en construcción.

El Día de Muertos ta presente en delles rexones como'l Valle del Mezquital, Huasteca, Sierra Alta, Sierra de Tenango y Sierra Baxa.^[294] Ente los otomíes del Valle del Mezquital la ufrienda, componer por un pisu de tierra, dos murios llaterales de carrizos y unu central compuestu por pencas de maguey.^[294] El grupu tepehua, que comparte espaciu col grupu otomí na Sierra de Tenango, empiecen les sos celebraciones el 18 d'ochobre; nesti día, ufiértase comida a los finaos de manera violenta, pos resulten espíritus gustantes a causar enfermedaes.^[294] La celebración tepehua conozse llocalmente como Santoro, una espresión llingüística empobinada a señalar sanctorum.^[294] La fiesta de Xantolo que se lleva a cabu dientro de la rexón de la Huasteca.^[295] El Xantolo (pallabra introducida al náhuatl pola deformación de la frase llatina festiumominum sanctorum, que quier dicir fiesta de tolos santos),^[296] Mientres estos díes, celébrase'l certame Señorita Cempasúchil, eventu tradicional qu'añu con añu enmarcar nos festexos del Xantolo.^[297]

Mientres el mes d'avientu realicen les denominaes Fiestes Decembrines, nel desenvuélvense la celebración de les apaiciones de La nuesa Señora de Guadalupe (12 d'avientu), Las Posadas (16 al 24 d'avientu), Nuechebona (24 d'avientu), Navidá (25 d'avientu), día de los Santos Inocentes (28 d'avientu), Nuechevieya (31 d'avientu), Añu Nuevu (1 de xineru) y día de los Reis Magos cola partida de la rosca de Reyes (6 de xineru).^[298] Estes tamién se conocen coloquial mente como Maratón Guadalupe Reyes.^[298] Nel mes d'avientu llevar a cabu l'encendíu del árbol de Navidá en ciudaes como Pachuca de Soto, Atotonilco el Grande, Tulancingo, Apan, Tizayuca, Jacala, Zimapán, Tula de Allende, Huichapan, Ixmiquilpan, Actopan, Zacualtipán y Huejutla de Reyes.^[299][300] Nos primeros díes de xineru realiza la cabalgata de Reis Magos en ciudaes como Pachuca de Soto, Tulancingo, Apan, Huejutla de Reyes, Actopan, Ixmiquilpan, Zimapán, Tula de Allende y Tizayuca.^[301]

• Fiestes del estáu d'Hidalgo.
• 
  Fiesta del Señor de les Maravíes en L'Arenal.
• 
  Fiestes n'honor a la Virxe de Llarimar en Tetepango.
• 
  Antroxu en Calnali.
• 
  Antroxu en Pachuca.
• 
  Altar de Dolores n'Actopan.
• 
  Viacrucis en Tlaxcoapan.
• 
  Viacrucis n'Acatlán.
• 
  Fiesta patries en Ixmiquilpan.
• 
  Altar de muertos otomí en Tula de Allende.
• 
  Arcu de Xantolo.
• 
  Árbol de navidá y pista de xelu en Pachuca.
• 
  Cabalgata de los Reis Magos n'Actopan.

Expoferias

Fiesta de les Espigues en Tlaxcoapan.

La Feria de la Fruta realizar en Tecozautla nel mes de xunetu sobresal la esposición de frutes rexonales y dellos productos derivaos del procesamientu de les frutes como conserves, vinos, mermelaes y sidra.^[302] La Expo Acatlán desenvolver n'Acatlan en setiembre, nel centru de la población con esposición y venta de productos lácteos; paralelamente desenvuélvese la Festividá n'honor a San Miguel Arcánxel.^[291] La llamada Feria del Maguey y la Cebada, realizar en Apan con amuesa d'artículos en fibra de maguey, expendios de pulque y dellos alimentos y bébores ellaboraes a base de cebada.^[303] La Feria de Nuechebona en Huejutla de Reyes desenvolver ente avientu y xineru.^[304]

En Omitlán de Juárez, realízase la Fiesta de la Mazana ente xunu y xunetu; hai una esposición de les meyores mazanes collechaes por llabradores de la rexón, y escuéyese la Reina de la Mazana.^[305] La Feria de les Espigues realizar en Tlaxcoapan; l'últimu sábadu d'abril realiza una procesión nocherniega con alfombres d'aserrín pintáu con espigues de trigu.^[306] En Tula de Allende, mientres marzu, realízase la Fiesta de San José, y conozse tamién como Feria Añal de Tula.^[291] En Tulancingo de Bravo, celébrase la Expo Feria Tulancingo;^[307] al par realízase la Fiesta de La nuesa Señora de los Ánxeles.^[308][309] Mientres los díes que dura esta feria, instálase una esposición comercial, ganadera, agrícola, industrial y artesanal, según eventos deportivos y culturales.^[291]

N'Actopan realízase la denominada Feria de la Barbacoa, que se realiza nel mes de xunetu on distintes actividaes culturales; onde destaca'l concursu de la barbacoa.^[310][311] En Santiago de Anaya dende 1975 realízase la Amuesa Gastronómica; una selmana dempués de Selmana Santa.^[312] Nesta preséntense platillos exóticos d'animales y plantes que son parte de la fauna y flora del estáu, tales como'l tlacuache, coyote, foín, armadillu, tlacuache, llagartesa, y víbora; esto varien d'alcuerdu a si l'animar atópase amenaciáu o non.^[313]

Feria Hidalgo

Feria Hidalgo en Pachuca.

En Pachuca de Soto realiza la Feria de San Francisco, que ye la fiesta más importante del estáu d'Hidalgo. Tuvo'l so orixe nel SIEGLU|XVI||s|1}}, coles celebraciones llitúrxiques que realizaben los flaires franciscanos, n'honor de San Franciscu d'Asís, a les cualos yeren convidaes les autoridaes civil y eclesiásticu, tantu de la ciudá como de los pueblos circunvecinos.^[314][315]

Pa esti eventu, realícense dos feries por separáu: la Feria Tradicional San Francisco, que se realiza nel Parque Hidalgo y en Conventu de San Francisco, y que'l so principal día ye'l 4 d'ochobre. Y la Feria Internacional de San Francisco, que se realiza nes sos instalaciones especiales. Ente'l programa de la feria destaquen les: charreadas, les corríes de toros, les muestres artesanales, gastronómiques, industriales y ganaderes, los eventos deportivu y cultural, lo mesmo que de xuegos mecánicos y bailles populares; realízase añalmente nel mes d'ochobre.

Artesanía

Tenango (enriba) y Alfarería de Chililico (embaxo) n'exhibición temporal nel Muséu d'Arte Popular de la Ciudá de Méxicu.

N'Hidalgo de folla ellabórense cántaros, olles, cazueles, comales, maceta, vajilla, etc; estos principalmente nes rexones del Valle del Mezquital, Contorna Minera, Valle de Tulancingo, Sierra Baxa y Sierra Gorda.^[316] De la llana ellabórens'acoveces, sarapes, faxes, rebozos, quexquémitl, tapetes, costales, etc; nes rexones del Valle del Mezquital, Sierra de Tenango, Valle de Tulancingo, Huasteca, Sierra Gorda y Sierra Baxa.^[316] Del algodón ellabórense vistíos, rebozos, camises, ceñidores, bolses, quexquémtl, manteles, servilletas, costales, morrales; nes rexones del Valle del Mezquital, Sierra de Tenango y la Huasteca.^[316]

Na Sierra de les Navayes poles sos riques vetes de piedra d'obsidiana de tonalidaes negra, verde, dorada, jade o colorada, produciéronse puntes de flecha, cuchiellos y hachos pa la guerra, pero tamién instrumentos de cocina y decoración.^[317] Na cestería, de vara de sauce y/o carrizu ellaboren canastes, cestos, pajareras, flautes; esto na rexón del Valle del Mezquital.^[316]

Na alfarería destaca la que s'ellabora na llocalidá de Chililico nel conceyu de Huejutla de Reyes; nesta llocalidá ye una práutica que se caltién dende la dómina prehispánica, con pocos cambeos, por ello ye la comunidá alfarera más importante del estáu.^{[318][319][320]} La folla que s'utiliza ye de color naranxa, anque hai d'otres tonalidaes como tinte en tonos de color negru, café, blancu y colloráu.^{[318][319][320]} La decoración estrémase porque sobre'l tonu ocre de la folla, amiéstense-y flores y aves pintaes.^{[318][319][320]}

Nel Valle del Mezquital destaca'l trabayu del ixtle, principalmente nos conceyos de Santiago de Anaya y Ixmiquilpan.^[321] D'esti ellabórense ayates, bolsos, monederos, talladores pal aséu personal, petrines, manteles y carpetes. Col ixtle ellabórense tamién llazos, costales y inclusive prendes especiales como los traxes de les reines en feries municipales.^[321]

Na Sierra de Tenango ellabórense bordaos denominaos tenangos onde representen la flora y fauna de la rexón; principalmente nel conceyu de Tenango de Doria y en menor midida nos conceyos de San Bartolo Tutotepec y Huehuetla.^[322][323] Na so ellaboración primero dibúxase na tela'l diseñu con llapiceru, y depués empiecen a bordar, munches vegaes entemeciendo colores y otres faciendo'l bordáu nun solu color.^[324]

La producción de campanes destaquen nel conceyu de Zacualtipán d'Ánxeles, principalmente les llocalidaes de Tlahuelompa y Tizapan.^[325]

Traxe típicu

Traxe rexonal de la Huasteca.

Traxe rexonal del Valle del Mezquital.

N'Hidalgo, tres rexones carauterícense pol so vestuariu: la Huasteca, la Sierra de Tenango y el Valle del Mezquital.^[326] Na rexón Huasteca la muyer visti blusa de cobertor blancu, de pescuezu cuadráu, afatáu con una tira bordada que toma parte de los costazos na que se dibuxen flores de brillosos colores que se combina con una falda blanca o de color, ensin adornu dalgunu, que llega hasta media pierna, la mayoría caminen descalces.^[326]

El vestuariu de la muyer de la Sierra de Tenango componer d'una blusa de cobertor con adornos bordaos en filo verde o colloráu, que cubren el costazu y parte de la pequeña manga; falda de color negru, azul o café, que s'enredar a la cintura y cinxir con una faxa de regular anchor, texida nel telar de cintura de tipu prehispánicu.^[326]

Nel Valle del Mezquital habitáu de grupos otomíes, determina l'usu del vistíu tradicional iguáu primordialmente de cobertor. La blusa lleva un finu bordáu llamáu “pepenado” que se realiza con filo de colores negru, colloráu, azul y verde, que toma los costazos, parte de les mangues, la pechera y el llombu, con dibuxos que representen el Nahui Ollin.^[326] La falda a media pierna, n'ocasiones lleva un ribete bordáu nel so estremu inferior. Suelen emplegar tamién el quexquémitl puestu sobre la camisa o anoyáu a la cabeza, anque ye una prenda bien usada, ye'l ayate delgáu, fechu con fibra del corazón del maguey por cuenta de la fragosidad del suelu úsens'huaraches de cueru.^[326]

Gastronomía

Barbacoa, platillo típicu d'Actopan nel Valle del Mezquital.

Pastie, platillo típicu de Mineral del Monte na Contorna Minera.

El pastie ye una platillo d'orixe córnicu que se consume na Contorna Minera; ye una especie d'empanada que la so base ye farina de trigu, con un rellenu que resulta d'una combinación con carne de res, papa, perexil, pimienta, al mexicanizar esti productu amestóse chile a la receta orixinal.^[327]

Nel Valle del Mezquital prepárase barbacoa, envolubrada en pencas de maguey y cocida en fornu de piedra nun fuexu so la tierra;^[328][329] los ximbós, envoltorios de penca con carne enchilada de pollu, coneyu o carneru, cocida a la mesma manera que la barbacoa;^[330][331]los xagis (frijoles tienros con carne de gochu y chile pasilla);^[330][331] y los mixiotes que ye un platillo de diversos tipos de carnes (pollu, borregu, guajolote, etc.) envueltu na cutícula de la penca del maguey.

Coles mesmes del valle del Mezquital, proceden les tunes, coles cualos fáense agües fresques o postres; los xoconostles en almíbar o en mermelada, que tamién usar pa da-y bon sabor al caldu de pollu con verdures o a ciertos moles.^[328][329] Tamién se peracaben distintos escarabayos como los escamoles (bárabos de la formiga), chinicuiles (viérbene de maguey), xotlinilli o jumiles (chinche de monte) y los chahuis o xamoes (escarabayos del árbol de mezquite).^[328][329]

Del valle de Tulancingo destaquen les tulancingueñas que consiste nuna tortiella de maíz con quesu mariello y xamón bañaos en mueyu verde con cebolla y crema.^[330][331] Los guajolotes ye otru platillo consiste nun boliyu con frijoles negros, enchiladas tostaes con mantega y güevu cocíu nel so interior, los tradicionales son de güevu cocíu y de pollu;^[332] anguaño adoptáronse munchos más ingredientes, como carne asao, salchicha, milanesa, pavu y xamón.^[333]

De la rexón Huasteca, proceden los tamales de shala (ajonjolí molíu con especies, guisáu con frijoles), y mole con carne de puercu.^[334] El zacahuil fechu a base de masa de maíz martajada, y rellenos con grandes cachos de carne.^[335] Ente les bébores del estáu destaca'l pulque, los curaos y el aguamiel; estes bébores peracábense principalmente nel Valle del Mezquital y los llanos de Apan.^[336] Otra bébora ye'l carnavalito ellaborada a base de tequila, zusmiu de naranxa, canela y azucre.^[337][338]

Patrimoniu de la humanidá

Templu y exconvento San Franciscu d'Asís en Tepeji del Río el cual forma parte del Camín Real de Tierra Adientro.

Arquería Monumental del Acueductu del Padre Tembleque en Santiago Tepeyahualco, conceyu de Zempoala.

El Camín Real de Tierra Adientro, yera una ruta comercial que diba dende la Ciudá de Méxicu hasta la ciudá de Santa Fe, Nuevu Méxicu. El 1 d'agostu de 2010 amestóse esti percorríu como Patrimoniu de la Humanidá, dientro de la declaración atopen dos sitios nel estáu d'Hidalgo: el Templu y exconvento de San Franciscu d'Asís y el Tramu del Camín Real ente la ponte d'El Truébanu y l'antigua Facienda de La Cañada; dambos allugaos en Tepeji del Río de Ocampo.^[339]

El Templu y exconvento San Francisco cunta con una fachada estremada en dos cuerpos, nel primeru reparar la entrada de mediu puntu enmarcáu con decoración de casetones;^[340] na segunda seición abrióse la ventana del coru.^[340] A pesar de les series alteraciones efeutuaes na zona del claustru, caltiénse la capiya abierta.^[340] Nel so interior los sos retablos orixinales sumieron pero caltienen delles pintures del periodu barrocu.^[340]

El Acueductu del Padre Tembleque foi nomáu como Patrimoniu de la Humanidá el 5 de xunetu del 2015, la construcción del acueductu empecipiar en 1554 y remató en 1571.^[341] La obra hidráulica foi diseñada pol flaire franciscanu Francisco de Tembleque, pa llevar agua dende'l cuetu de Tecajete hasta la población d'Otumba.^[342][343]

Sanidá

Hospital del Neñu DIF María Elena Sañudo inauguráu'l 25 de marzu de 2010 nun terrén de 36 000 m² (13 400 m² de construcción).^[344]

Pa Hidalgo en 2015, la esperanza de vida en total al nacer ye de 74.4 años, les muyeres tienen una esperanza de 76.9 años y los homes 72.1 años.^[345] Les principales causes de muerte fueron les enfermedaes del corazón, diabetes mellitus y los tumores malinos.^[345]

Acordies con el Programa Sectorial de Salú 2011-2016» de la Secretaría de Salú del estáu d'Hidalgo; la delegación estatal del ISSSTE n'Hidalgo tien una población de 326 521 derechohabientes.^[346] Cunten unidaes de primer nivel d'atención como: dos Clíniques de Medicina Familiar; ventinueve Unidaes de Medicina Familiar; dos Consultorios auxiliares por conveniu, de les cualos quince unidaes son mesmes y ventiún subrogadas.^[346] Les unidaes de segundu nivel del ISSSTE son: un Hospital Xeneral; dos Clíniques Hospitales y dos Clíniques de Medicina.^[346]

El IMSS, nel so Programa Espolleta, tien 215 Unidaes de Primer Nivel, 6 Módulos Urbanos y 11 Brigaes de Salú.^[346] Tocantes a les unidaes de segundu nivel nel estáu, hai un total de 4 hospitales rurales solidaridá en Metepec, Ixmiquilpan, Zacualtipán d'Ánxeles y Huejutla de Reyes.^[346] El IMSS nel so Réxime Ordinariu tien catorce Unidaes de Primer Nivel, cuatro na rexón Pachuca, trés na rexón Tulancingo, cuatro na rexón Tula, unu na rexón Sahagún, Tepeji del Río y Tizayuca.^[346]

Les unidaes de segundu nivel qu'esisten nel estáu faen un total de seis, una en cada rexón; cuatro Hospitales de Zona con Medicina Familiar, un Hospital Xeneral de Zona y un Hospital Xeneral de Sub-Zona.^[346]

Educación

La tasa d'analfabetismu nel estáu d'Hidalgo ye de 8.2 %.^{[. 79]} N'Hidalgo, el grau permediu d'escolaridá de la población de 15 años y más ye de 8.7 %, lo qu'equival a pocu más de segundu añu de secundaria.^[347] De cada 100 persones de 15 años y más; 6.7 % nun tienen nengún grau d'escolaridá; 56.9 % tienen la educación básica terminada; 20.3 % remataron la educación media cimera; 14.9 % concluyeron la educación cimera; y 1.2 % non especificáu.^[347]

Educación media cimera

Centru d'Estudios Científicos y Teunolóxicos Non. 16 del IPN na Ciudá de la Conocencia y de la Cultura, alcontrada nes llendes municipales de Pachuca y San Agustín Tlaxiaca.

En nivel mediu superior atópense principalmente'l Colexu d'Estudios Científicos y Teunolóxicos del Estáu d'Hidalgo (Cecyteh), el Colexu de Bachilleres del Estáu d'Hidalgo (Cobaeh), les escueles preparatorias dependientes de la Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo (UAEH), y les escueles del Centru de Bachilleratu Teunolóxicu Industrial y de Servicios (CBTis), y el Colexu Nacional d'Educación Profesional Téunica (Conalep).

La UAEH cuenta con trelce preparatorias, n'once conceyos distintos.^[349] El Conalep cunta con seis planteles n'Hidalgo,^[350] y el CBTis cunta con doce planteles nel estáu d'Hidalgo.^[351] Tamién se enuentra el Centru d'Estudios Científicos y Teunolóxicos Non. 16 Hidalgo (CECyT Non. 16) del Institutu Politéunicu Nacional, qu'empecipió actividaes el 20 d'agostu de 2012.^[352]

El Cecyteh crear en 1991 mientres l'alministración de gobernador Adolfo Llugo Verduzco;^[353] el 19 de mayu de 1992 la LIV Llexislatura del Congresu d'Hidalgo, sanciona la creación del CECyTE Hidalgo por aciu el decretu Non. 229, col cual créase oficialmente;^[353] y ye publicáu nel diariu oficial el día 6 de xunetu de 1992.^[353] El Cecyteh cunta con 40 planteles nel territoriu estatal.^[354] El Cobaeh créase'l 28 de setiembre de 1984, por Decretu númberu 16 expedíu pola LII Llexislatura del Congresu d'Hidalgo, y empecipia les sos operaciones formalmente'l 28 de spubeptiembre de 1987.^[355] El Cobaeh ta integráu por 53 planteles escolarizaos y 79 CEMSAD.^[356]

Educación cimera

Centru de Vinculación Internacional y Desarrollu Educativu (CEVIDE), dientro de la "Ciudá de la Conocencia" de la Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo (UAEH) en Mineral de la Reforma.

La Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo (UAEH), ye la institución pública d'educación cimera más importante y antigua del estáu d'Hidalgo, fundóse'l 3 de marzu de 1869 col nome de Institutu Lliterariu y Escuela d'Artes y Oficios; pal 24 de febreru de 1961, promúlgase'l decretu col que se crea la UAEH.^[357] La UAEH nel añu 2016 teníase una matrícula total de 56 908 estudiantes.^[349] En nivel mediu superior cuntar con una matrícula de 21 913 alumnos, en llicenciatura tiense una matrícula de 34 100 alumnos y en nivel posgráu una matrícula de 895 alumnos.^[349] Los seis principales institutos de la UAEH tán allugaos nos conceyos de: Pachuca de Soto, Tulancingo de Bravo, Mineral del Monte, San Agustín Tlaxiaca y Mineral de la Reforma;^[349] cuenta con nueve Escueles Cimeres n'Actopan, Apan, Atotonilco de Tula, Ciudá Sahagún, Huejutla de Reyes, Tepeji del Rio, Tizayuca, Tlahuelilpan, y Zimapán;^[349] y dos campus en Tlaxcoapan y Ixtlahuaco en Lolotla.^[349]

El Institutu Teunolóxicu de Pachuca (ITP) ye una institución pública d'educación a nivel cimeru allugada en Pachuca de Soto, fundar en 1938, como'l Institutu Politéunicu d'Hidalgo, hasta'l 4 de setiembre de 1970, cuando s'autoriza la construcción del Institutu Teunolóxicu Rexonal Non.20 y el 21 de setiembre de 1971 empecipia les sos actividaes, convirtiéndose nel actual ITP.^[358] L'Institutu Teunolóxicu de Pachuca cunta con una matrícula de 3152 alumnos, cuenta con una planta de 336 trabayadores, 217 docentes que sofiten l'actividá sustancial y 119 non docentes que se desempeñen n'actividaes axetives.^[358]

El 11 d'agostu de 2014 inaugurar de forma oficial la Ciudá de la Conocencia y de la Cultura, complexu destináu a la educación, desenvolvimientu, teunoloxía ya investigación en que'l so proyeutu establecer una superficie de 178 hai nes llendes municipales de Pachuca y San Agustín Tlaxiaca.^[359] Dientro d'esti complexu 60 hai tán destinaes al Institutu Politéunicu Nacional.^[360] Otres instituciones de calter públicu son les Universidaes Politéuniques de Tulancingo, Pachuca, Francisco I. Madero, Huejutla y la Metropolitana d'Hidalgo.^[361] Les Universidá Teunolóxiques de Tula-Tepeji, Tulancingo, Huasteca Hidalguense, Valle del Mezquital, y de la Sierra Hidalguense.^[361] Amás de los Institutu Teunolóxicos Superiores d'Huichapan, Occidente y Oriente.^[361]

Ente los centros de calter priváu qu'imparten estudios a nivel cimeru sobresalen: el Centru Hidalguense d'Estudios Cimeros (CENHIES) institución privada d'educación de niveles básicu a superior; la Universidá del Fútbol y Ciencies del Deporte la cual cunta con un modelu d'enseñanza en redol al deporte. Tamién sobresalen la Universidá La Salle, Campus Pachuca (ULSA) y l'Institutu Teunolóxicu d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Hidalgo (ITESM).

Seguridá

Patrulla de Tránsitu y vialidad de la policía municipal de Pachuca.

Los conceyos con mayor incidencia delictiva; son Pachuca de Soto, Tulancingo de Bravo, Tula de Allende, Ixmiquilpan, Tizayuca, Mixquiahuala de Juárez, Actopan, Huejutla de Reyes, Tepeapulco y Mineral de la Reforma, nos cualos xenérase'l 70 % de los delitos denunciaos na entidá.^[151]

La Rede Estatal de Telecomunicaciones ta integrada pel Centru de Control, Comandu, Comunicaciones y Cómputu (C4) Pachuca; el Subcentro C4 Tula, el Subcentro C4 Tulancingo y catorce casetes (dolce repetidores de radiu y dos pa enllaces de microondes).^[151] La rede ufierta una cobertoria de radiocomunicación correspondiente a 84 % del territoriu estatal.^[151] Cuntar con tres Sistemes Videu vixilancia Urbana instalaos nes ciudaes de Pachuca, Tula y Tulancingo, cada unu cunta con un Centru d'Alministración y Monitoreo.^[151]

El sistema penitenciariu d'Hidalgo entiende doce Centro de Readaptación Social (CERESO) y cinco distritales, según un Centru d'Internamientu p'Adolescentes.^[151] Según l'Índiz de Paz Méxicu 2015 (IPM), Pachuca allugar nel quintu llugar de les ciudaes más segures de Méxicu y ye la segunda ciudá más segura d'Hidalgo, dempués de Tulancingo.^[362]

Agua potable y saneamientu

Presa El cedral nel Parque nacional El Mozu qu'abastez d'agua potable a la Zona metropolitana de Pachuca.^[363]

Nel estáu'l 94.1 % de la población cunta con serviciu d'agua potable, y el 89.4 % cuenta con serviciu d'alcantarelláu.^[364] El volume d'agua suministrada na entidá y el volume d'agua desagafada ye de 4321 l/s y 4155 l/s respeutivamente con un porcentaxe de desinfeición llográu de 96.2 %.^[364]

La cobertoria pa la población urbana ye de 73 % y 36 % nel mediu rural.^[113] La demanda d'agua pa usu agrícola representa más del 90.0 %, la demanda pa usu urbanu ye de 5 % de la demanda total,^[113] l'usu nel sector industrial y mineru representa solo 2.0 % de la demanda total, la industria llétrico tamién rique 2.0 % de la demanda total.^[113]

Nel estáu d'Hidalgo atopen cuatro distritos de riego. Los distritos 003 (Tula) y 100 (Alfajayucan) nel Valle del Mezquital, representen 97.5 % de la superficie total de riego, bien per debaxo ta'l distritu 028 (Tulancingo), que representa tan solo'l 1.5 % de la superficie irrigada.^[113] El agua soterraño ye malo d'esplotar nes zones montascoses.^[113] Hidalgo atópase dientro de la rexón hidrolóxica "Ríu Pánuco", cola salvedá d'una pequeña estensión al oriente que pertenez a la rexón "Tuxpan-Nautla", onde l'aprovechamientu hidráulicu ye mínimu.^[113]

L'estáu d'Hidalgo cunta con venticinco Plantes potabilizadoras municipales con una capacidá instalada de 449 l/s y un caudal potabilizado de 414 l/s;^[364][365] tamién cunta con cincuenta y un plantes de tratamientu d'agües residuales municipales con una capacidá instalada de 24 122 l/s y un caudal potabilizado de 657 l/s con una cobertoria del 26.5 %.^[364][365] Nel estáu atopa la Planta de Tratamientu d'Agües Residuales Atotonilco allugada en Atotonilco de Tula nun terrén de 160 hectárees.^[366] La capacidá de saneamientu va ser de 35 000 metros cúbicos per segundu, 23 000 l/s en permediu y 12 000 l/s adicionales en temporada d'agua.^[367]

Manexu de residuos

Un contenedor de basura en Pachuquilla.

Hidalgo, produció 737 000 tonelaes de residuos en 2011, aproximao'l 1.5% de la xeneración nacional.^[135] Concentrándose principalmente n'Actopan, Huejutla de Reyes, Ixmiquilpan, Mineral de la Reforma, Pachuca de Soto, Tizayuca y Tulancingo de Bravo.^[135] Nel estáu d'Hidalgo, envalórase una xeneración per cápita de 0.806 kg.hab/día, Pachuca de Soto contribúi col mayor porcentaxe 15.01 % en contraste cola de Zacualtipán d'Ánxeles col 2.05 %.^[142] Destaquen refugayes como papel, cartón, plásticu y fibres sintétiques.^[368]

En cuasi la totalidá de los 84 conceyos que conformen la entidá, escarecer de sistemes fayadizos de manexu y disposición final de les Residuos Sólides Urbanos (SRU).^[142] Esisten otros sitios, conocíos como vertideros controlaos, qu'en total contabilicen 49, nos cualos envalórase que se dispón el 6.6 %; coles mesmes, como una aición de la xestión integral nel manexu de los RSU envalórase qu'un 2.0 % recíclase.^[142] En contraste, ente les opciones irregulares pa disponer los RSU xeneraos diariamente, envalórase qu'un 50.0 % correspuende a tiraderos a cielu abiertu y el 21.0 % ye suxetu a quema.^[142]

Nel estáu d'Hidalgo cuntar con seis relleno sanitarios en Pachuca de Soto, Apan, Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero, Tula de Allende y Chapantongo.^[135] Tamién se cunten con 14 rellenos sanitarios municipales allugaos en Chilcuautla, Cuautepec de Hinojosa, Francisco I. Madero, Huasca de Ocampo, Tecozautla, San Agustín Metzquititlán, Tasquillo, Tlanalapa, Villa de Tezontepec, Zempoala, Huichapan, Metztitlán, Pisaflores y Tepeji del Río de Ocampo.^[135]

El 14 de mayu de 2013, inauguróse una planta de separación de residuos sólides urbanos con infraestructura pa procesar 400 tonelaes diaries, con basura de la ciudá y la so contorna, la planta atópase allugada na comunidá de San Juan Tilcuautla, nel conceyu de San Agustín Tlaxiaca.^[369]

Carreteres y autopistes

Ponte Texcapa, ente les llendes estatales d'Hidalgo y Puebla.

La Rede Carretera consta de 11 830 quilómetros y ta compuesta de la siguiente manera: 931.8 quilómetros (el 7.87 % del total) correspuenden a la rede de Carreteres Federales;^[370] 2528 quilómetros (el 21.37 % del total) correspuenden a la Rede de Carreteres Alimentadores Estatales ente que 8370 (el 70.76 % del total) quilómetros correspuenden a la Rede de Caminos Rurales y Fiendes.^[370] L'autopista Arcu Norte, tien un llargor de 223 quilómetros, con esviaciones escontra les ciudaes de Tula de Allende y Pachuca de Soto esta ye una autopista que xune'l centro del país ensin tener que cruciar pola Ciudá de Méxicu.^[371]

Les principales rutes que crucien l'estáu son: carreteres federales, la Carretera Federal 85 Méxicu-Laredo; la Carretera Federal 105, vía curtia a Tampico que toca a Mineral del Monte, Omitlán de Juárez, Atotonilco el Grande, Zacualtipán d'Ánxeles, Molango de Escamilla y Huejutla de Reyes; la Carretera Federal 130 escontra Túxpam por Tulancingo y Acaxochitlán, con esviación nel Ocote (km 14) escontra Tepeapulco.

Rede ferroviaria

Ferrocarril en Apan.

La rede ferroviaria que complementa'l sistema de comunicaciones cunta con 865 quilómetros, de les cualos 708 km correspuenden a les troncales y ramales.^[372] El 90 % presenten una antigüedá de más de 50 años y atópense en desusu.^[372]

Nel estáu, la infraestructura de ferrocarriles solo preséntase na rexón sur, ente Tula de Allende y Huichapan como sofitu a la industria cementera, coneutando cola ciudá de Pachuca de Soto, Tezontepec, Tulancingo, Ciudá Sahagún y Apan, ente otros poblaos, quien tienen comunicación cola rede ferroviaria de carga del estáu de Méxicu y Tlaxcala.^[104]

Tresporte

Panorámica del Aeropuertu Nacional Inxenieru Juan Guillermo Villasana en Pachuca de Soto.

Les principales terminal d'autobuses del estáu son les de: Pachuca, Tulancingo, Tula, Actopan, Huejutla. L'estáu na so mayoría atópase enclaváu na Sierra Madre Oriental, lo que fai que tenga un bien altu grau de comunidaes aisllaes, de mal accesu y bien llindaes nes sos comunicaciones. El 16 d'agostu de 2015, foi puestu en funcionamientu'l Tuzobús, na Zona metropolitana de Pachuca.

L'estáu operen trés aeropuertos, l'aeropuertu de Pachuca, y dos aeródromos de curtiu algame, allugaos en Molango (Compañía minera Autlán) y Tizayuca (particular), estes pistes tán coordinaes pol aeropuertu de Pachuca.^[373] L'aeropuertu más importante ye'l de Pachuca de Soto, oficialmente llamáu Aeropuertu Nacional Inxenieru Juan Guillermo Villasana, llamáu n'honor a Juan Guillermo Villasana.^[373] Tien una pista de recubrimientu asfálticu de 2200 m de llargor, 26 m d'anchu y dispón d'una superficie de 36 hai, la pista apunta al aldu 033°/213°, en tantu los númberos indicativos nos estremos de la llinia son 03 y 21.^[374][375]

Medios de comunicación

Antenes tresmisores del Telepuerto Tulancingo y sirvió pa la tresmisión de los Xuegos Olímpicos de Méxicu 1968.^[376]

Na ciudá de Pachuca de Soto, atópase l'organismu gubernamental Radio y Televisión d'Hidalgo creáu en 1982.^[377] Esti organismu encargar de la estación de televisión pública, Canal 3 Hidalgo, creáu'l 24 de payares de 1982;^[378] y d'once estaciones de radio allugaes en: Pachuca, Tula, Actopan, Ixmiquilpan, Huichapan, Jacala, Tlanchinol, San Bartolo Tutotepec, Huejutla y Tepeapulco.^[377]

Cuntar cola estación de radio La Voz del Pueblu Hñahñu (XHCARH) en Cardonal, perteneciente a la Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes (CDI);^[379] empecipiáronse pruebes de tresmisión el 16 de xunetu de 1998, y foi inaugurada oficialmente'l 12 de xineru de 1999.^[379] Tresmite en idioma otomí, náhuatl y español, y abarca gran parte d'Hidalgo y de los estaos de Querétaro, Veracruz, San Luis Potosí y l'estáu de Méxicu.^[379] La Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo cuenta con cuatro radiodifusoras Pachuca, en Huejutla, San Bartolo Tutotepec y Zimapán.^[380]

El Sol d'Hidalgo ye un periódicu llocal, fundáu'l 27 de xunu de 1949;^[381] de periodicidad diaria con un permediu de circulación 27 727 exemplares.^[382] El Sol de Tulancingo, fundáu'l 13 d'abril de 1978, con un tiraje de 6946 exemplares, de periodicidad diaria.^[383] Dambos periódicos son miembros de la Organización Editorial Mexicana.^[382][383]

Milenio Hidalgo ye otru periódicu d'importancia na ciudá fundáu'l 30 de marzu de 2004; de periodicidad diaria con un permediu de circulación 8929 exemplares.^[384] Otros periódicos que publiquen nel estáu son: Unomásuno Hidalgo; Síntesis, El Periódico d'Hidalgo; El Reló d'Hidalgo; La Crónica de Güei n'Hidalgo; El Vistu Bonu; El Independiente de Hidalgo y Periódicu Ruta.^[385]

La Estación Terrenal de Telecomunicaciones Tulancingo componer por dos complexos, que son el Telepuerto Tulancingo y el Centru de Datos Tulancingo. Estes instalaciones son propiedá de Telecomunicaciones de Méxicu.^[376] Cuenta con trés antenes, Tulancingo 1, Tulancingo 2 y Tulancingo 3.^[376] Les dos primeres miden 40 metros d'altu, con un discu de 32 metros de diámetru.^[376] Tulancingo 1 data de 1968, usar pa tener tresmisión de datos a Estaos Xuníos, Europa, África y América Llatina y televisión ocasional; Tulancingo 2 instalar en 1980; l'antena Tulancingo 3 ye más chica, el so discu tien un diámetru de 13 metros, y úsase pa tresmitir al satélite NewSky 806 televisión ocasional.^[376] Les antenes tán n'operación col satélite IS-IVAF-1 y col satélite Morelos II.^[376]

Tocantes a telecomunicaciones, l'estáu caltién comunicación nacional ya internacional por aciu los servicios qu'empresta la Rede Federal de Microondes y el sistema de satélite. La rede ye güei más amplia y cuasi tol estáu tien cobertoria col sistema d'estaciones de microondes, esiste tamién una amplia rede de radio y televisión coles sos repetidores, particularmente en Huichapan, Ixmiquilpan, Pachuca, Tlanchinol, Tula y Tulancingo.^[104]

Enerxía

Panorámica de la refinería Miguel Hidalgo en Tula de Allende.

Tocantes a xeneración d'enerxía l'estáu ye autosuficiente yá que cunta con plantes xeneradores d'eletricidá en distintos conceyos, l'estáu xenera'l 9.4 % de la enerxía llétrica del país con 2900 megawats (MW).^[104] La Presa Fernando Hiriart Balderrama, allugada nel calce que xune los ríos Tula y Moctezuma en Zimapán foi puesta n'operaciones el 27 de setiembre de 1996.^[386] La cortina tien un altor de 203 metros dende l'aventón hasta la corona y cuenta con una central hidroeléctrica capaz de xenerar 292 megawatts d'enerxía llétrica.^[387]

Tocantes a industria petrolero, cuntar cola refinería Miguel Hidalgo en Tula de Allende, les sos instalaciones ocupen una área total de 749 hectárees;^[388] foi la primer refinería entamada de forma integral con plantes de procesu d'hidrocarburu d'alta capacidá.^[388] La so construcción llevar a cabu en delles etapes, la primer etapa inauguróse'l 18 de marzu de 1976.^[389]

Esta refinería ye considerada como una de les más importantes nel país pola so capacidá instalada, y la porción del mercáu que controla, yá que procesa'l 24.0 % de crudu total que se refina en Méxicu.^[388] El volume de producción promedio de refinaos foi de 127 821 900 barriles; d'estos, el 40.1 % correspondió a gasolines; el 28.5 % a combustoleos; el 19.3 % a diésel; el 6.3 % a kerosinas y el restu a gas llicuao, combustible industrial y asfaltos.^[388] Amás pol estáu pasen trés oleoductos de gas importante (Poza Rica-Venta de Carpio, Zempoala-Salamanca y Tabasco-Salamanca).^[104]

Indicadores económicos

La información más recién alluga a Hidalgo con un Índiz de desenvolvimientu humanu estatal de 0.723 Mediu (2015).^[6] El Productu Internu Brutu d'Hidalgo xube a 264 242 millones de pesos en precios constantes en 2016,^[8][7] y el PIB per cápita foi 92 445 pesos.^[8][7] Al cuartu trimestre de 2015, la Población Económicamente Activa (PEA) xubió a 1 295 452 persones, lo que representó'l 62.3 % de la población n'edá de trabayar.^[10] Del total de la PEA, el 96.8 % ta ocupada y el 3.2 % sacupada.^[10]

Mineral de la Reforma ye'l conceyu con mayor desenvolvimientu humanu n'Hidalgo, con un IDH de 0.822; en contraste, el conceyu con menor desempeñu na entidá ye Tepehuacán de Guerrero, que'l so IDH ye de 0.537.^[390] La fienda en desenvolvimientu ente dambos conceyos ye de 34.6 %.^[390]

Mientres 2014 n'Hidalgo'l valor de les esportaciones, algamaron un monto de 1721.6 millones de pesos, lo que representó'l 0.5 % a nivel nacional. Destacó como principal actividá la industria manufacturera con un valor nes sos esportaciones de 1719.1 millones de pesos.^[10] Los subsectores con mayor participación fueron: productos derivaos del petroleu y del carbón (40.1 %) y equipu de tresporte (34.4 %).^[10] Con al respeutive de les remeses, algamó un total de 725.2 millones de pesos mientres el periodu xineru-avientu de 2015.^[10]

Sectores d'actividá económica

Actividaes primaries

Agricultura y silvicultura

Sembradío de repollu na comunidá El Nith, Ixmiquilpan.

La superficie agrícola semada nel añu 2013 foi de 576 907 hectárees, d'estes, 146 428 hai foi de riego (25.4 %) y 430 479 hai foi d'envernada (74.6 %).^[391] De los setenta y seis cultivos semaos nel estáu los principales en cuenta a superficie semada fueron: maíz (44.0 %); cebada (19.0 %); alfalfa (8.0 %); frijol (6.0 %); avena forrajera (5.0 %); café cereza (4.0 %) y camperes (4.0 %) qu'en xunto suman el 91.0 % de la superficie total.^[391]

El volume de la producción de 7 557 117 tonelaes, de la mesma, produciéronse 5 732 467 tonelaes en riego (75.9 %) y 1 824 650 tonelaes n'envernada (24.1 %).^[391] Siendo los principales cultivos tocantes a producción: alfalfa (58.0 %), camperes (12.0 %), maíz (9.0 %), avena forrajera (7.0 %), maguey (6.0 %), y cebada (2.0 %) que suman el 93.0 % de la producción del estáu.^[391] El valor de la producción xubió a 8 015 293 000 pesos, en riego llogróse 4 018 827 000 pesos (50.1 %) y n'envernada 3 996 466 000 pesos (49.9 %).^[391]

Tocantes a agricultura a pesar de ser una zona semidesértica, el Valle del Mezquital ye moteyáu "La Tenada d'Hidalgo", por cuenta de la so gran producción;^{[. 80][392][393]} el 61 % de la población del Valle del Mezquital, viven de l'agricultura.^[392]

N'Hidalgo esiste una superficie arbolada de montes de clima fríu templáu onde s'aprovechen especies maderables como'l pinu, oyamel, cedru blancu y encina perteneciendo les primeres al grupu de conferir, y el postreru al grupu arborio de les latifoliadas.^[394] La superficie forestal del estáu ye de 817 640 hai de les cualos 454 486 son de monte, 252 036 de zones grebes y 13 184 d'otres formaciones.^[135] L'actividá forestal apurrió pocu menos del 1.0 % del PIB estatal.^[151]

Ganadería y pesca

Sembradíos, llendo de ganáu, según pesca de truches; na presa San Antonio Regla n'Huasca de Ocampo.

El volume de la producción pecuaria mientres l'añu 2013 foi de 545 000 de les cualos 109 732 tonelaes foi en carne en canal destacando la producción d'ovín.^[391] El valor de la producción pecuaria xubió a 8015 millones de pesos.^[391] Los sos principales productos tán clasificaos en tres categoríes: carne en canal con una participación del 20.6 %, lleche 78.0 % y otros productos 1.4 %.^[391]

De la mesma los que más se destacar fueron la lleche de bovín col 78.0 %, carne en canal d'ave 10.8 %, carne en canal bovina 5.9 %, carne en canal porcín 2.2 % y carne en canal ovín 1.4 % qu'en xunto representen el 98.2 % de la producción pecuaria estatal.^[395]

Hidalgo cunta con una amplia tradición borreguera concentrar nes rexones d'Apan, Tulancingo, Tizayuca, Actopan y Ixmiquilpan.^[151] Cuntar con siete rastros y diecinueve mataderos, que tienen una cobertoria en ventiocho conceyos del estáu, cuntando con cincuenta y seis conceyos ensin establecimientu rexistráu.^[346]

La producción acuícola nel estáu tomó relevancia nos últimos años, l'afitamientu de les cadenes granibles trucha y tilapia; mientres el ciclu 2013 túvose un volume de producción d'ocho mil tonelaes con un valor de la producción de 193.5 millones de pesos.^[391] El volume de la producción de pesca n'Hidalgo ye de 8000 tonelaes, ocupando'l 2.° llugar nacional na producción pesquera d'estaos ensin mariniega.^[396] Les principales especies son: carpa col 55.6 % de participación na producción, mojarra 39.1 % y trucha 3.7 % que representen el 98.4 % de la producción estatal.^[396]

Actividaes secundaries

Industria manufacturera

Molino San Pedro en Tlaxcoapan.

Tocantes a tresformamientu de productos agrícoles y ganaderos cuntar con 3518 establecimientos dedicaos a esti rubro, los conceyos con mayor númberu son Pachuca, Ixmiquilpan, Actopan, y Tula, qu'en xunto representen 29.8 % del total.^[391]

Les industries manufactureras son el sector más importante d'Hidalgo, estes industries apurren 28.84 % del PIB d'Hidalgo.^[9] Nel rubro d'infraestructura granible, l'estáu cunta con trece parques industriales y/o teunolóxicos operando, allugaos ye Pachuca de Soto, Mineral de la Reforma, Tula de Allende, Tizayuca, Huejutla de Reyes, Atitalaquia y Ciudá Sahagún.^[10]

El sector testil y de la confección ye unu de los sectores más importantes pa Hidalgo. Los conceyos con mayores niveles de producción de insumos y acabaos testiles, productos testiles y prendes de vistir, son Tepeji del Río de Ocampo, Tizayuca, Tlaxcoapan, Zapotlán de Juárez, Tlanalapa, Tepeapulco, Pachuca de Soto, Mineral de la Reforma, Progresu de Obregón, Actopan, Cuautepec de Hinojosa y Tulancingo de Bravo.^[397]

Minería

La Mina de Acosta en Mineral del Monte, empecipia los sos trabayos en 1727 y caltién la so actividá granible hasta 1985.^[398] En 1998 tresformar nun muséu.^[399]

La minería ye una de les actividaes más antigües, con una llarga tradición na entidá.^[400][401] La minería del estáu d'Hidalgo representa'l 1.06% del PIB estatal.^[401] Cerca del 75.4 % del valor de la producción minera correspuende a los minerales non metálicos, destacando grava, arena y caliar.^[401]

Esplótense aproximao cuarenta y cinco mines nel estáu;^[104] los conceyos de Tula de Allende, Francisco I. Madero y Zimapán, son productores de xacimientos de caliar, producen amás agregaos pedreses como grava, arena y sellu pa les carreteres, ellaboren materies primes pa la ellaboración de cal y cementu.^[400] En Huichapan, Tecozautla y Chapantongo, tiense depósitos de cantera pa la industria de la construcción.^[400] En Zimapán esisten xacimientos de carbonatu de calciu.^[400] Nos conceyos d'Agua Blanco de Iturbide y Metepec cuntar con xacimientos de caolín, insumo na producción de la industria del cementu.^[400] Tepehuacán de Guerrero cuenta con una de les vetes más grandes de manganesu.^[400]

Actividaes terciaries

Comerciu

Zona Plateada complexu habitacional, financieru y comercial; alcontráu nel antiguu ejido de Venta Prieta, Pachuca de Soto con unes 124 ha.^[402]

El comerciu nel estáu tuvo un comportamientu estable nos últimos años; siendo'l segundu sector con mayor contribución al PIB estatal.^[397] Hidalgo cunta con siete centrales de abasto, 60 mercaos y 211 tianguis.^[397] El 54.0 % de los conceyos nun dispón d'un mercáu públicu y los habitantes d'estos conceyos abastécense al traviés de tianguis que s'instalen siquier una vegada a la selmana.^[397]

Por cañes comerciales, la más importante pol personal qu'ocupa, ye la de productos alimenticiu al per menor, nesti inclúyense los atarraquites, carniceríes, pollerías y otros.^[151] De segundes, tenemos a les farmacies, merceríes, zapateríes y tiendes de ropa ente otres.^[151]

De terceres, según el so importancia atopa'l comerciu d'alimentos al per mayor, onde atopamos a establecimientos distribuidores de frutes, güevos, ultramarinos, bebíes y otros.^[151] El comerciu atópase concentráu nos principales centros urbanos como Pachuca de Soto, Tulancingo de Bravo, Actopan, Ixmiquilpan, Tepeji del Rio, Apan, Huejutla de Reyes y Tula de Allende.^[151]

Turismu

Covarones de Tolantongo, nel conceyu del Cardonal.

L'estáu d'Hidalgo puede consolidase como un importante destino turísticu en Méxicu, de la ufierta nacional turística representa'l 1.6%.^[403] Coles mesmes, ufierta un mercáu ampliu de servicios turísticos, 567 hoteles 598 restoranes, 102 balnearios, 93 chigres, 22 centros nocherniegos, 74 axencies de viaxes, 5 ranchos cinexéticos, 39 arrendadores y tresportadores y cinco campu de golf.^[403]

L'Estáu d'Hidalgo estremar en seis corredores turísticos: Corredor de Balnearios, Corredor del Monte, Corredor de los Cuatro Elementos, Corredor Tolteca, Corredor de Faciendes y Corredor Sierra-Huasteca, que representen niveles de desenvolvimientu y productos turísticos estremaos.^[403]

El Corredor de Balnearios carauterizar por balnearios d'agües termales, esti corredor pasa polos conceyos d'Actopan, Santiago de Anaya, Ixmiquilpan, Tasquillo, Tecozautla y Huichapan.^[403] El Corredor del Monte ye visitáu pol so curiosu ecolóxicu, onde pueden practicase deportes como rápel, alpinismu, canotaje, pesca deportiva y parapente integráu polos conceyos d'Huasca de Ocampo, Mineral del Monte, Mineral del Mozu, Omitlán de Juárez y Atotonilco el Grande.^[403]

El Corredor de los 4 Elementos, definir al conocer cada unu d'ellos; el aire, por volar en globu aerostáticu; l'agua de les catarates y llagunes onde se práutica la pesca deportiva; el fueu, pola fabricación en fierro fundíu; y la tierra, polos sos paisaxes. Entender los conceyos de Tulancingo de Bravo, Acaxochitlan, Metepec, Tenango de Doria y San Bartolo Tutotepec.

El Corredor Tolteca pela zona xeográfica qu'ocupa dientro del estáu la cultura tolteca, carauterizar polos conceyos de Mixquiahuala de Juárez, Tlahuelilpan, Atotonilco de Tula, Tula de Allende y Tepeji del Río de Ocampo.^[403] EL Corredor de les faciendes, nesta ruta atopen cascos de les faciendes pulqueras, ta integráu por conceyos de Zempoala, Tepeapulco y Apan.^[403] El Corredor de la Sierra-Huasteca entiende los conceyos que formen parte de la sierra y la Huasteca hidalguense, ente los que destaqun'Huejutla de Reyes, Calnali y Zacualtipán d'Ánxeles.^[403]

Los denominaos Pueblos máxicos dientro del estáu son Huasca de Ocampo, Mineral del Monte, Huichapan, y Tecozautla.^[404] El pobláu de Huasca de Ocampo, nel 2001, foi'l primer sitiu en ser denomináu “Pueblu máxicu”.^[405] Esti programa turísticu ye desenvueltu pola Secretaría de Turismu (Sectur), en xunto con diverses instancies gubernamentales, y reconoz a quien habiten estes ciudaes y el trabayu que desenvolvieron pa protexer y guardar la so riqueza cultural.^[406]

• Turismu nel estáu d'Hidalgo.
• 
  Mineral del Mozu, Pueblu máxicu.
• 
  Mineral del Monte, Pueblu máxicu.
• 
  Balneariu Tephé na llocalidá d'El Tephé, Ixmiquilpan.
• 
  Balneariu Te-Pathé na llocalidá d'El Tephé, Ixmiquilpan.
• 
  Prismes basálticos de Santa María Regla n'Huasca de Ocampo.
• 
  El Monte de les Truches n'Huasca de Ocampo.
• 
  Parque ecolóxicu Xoxafi en Santiago de Anaya.

Centros deportivos

Autódromu Moisés Solana n'Epazoyucan.

Estadiu Hidalgo en Pachuca de Soto.

Estadiu 10 d'avientu en Tula de Allende.

L'Estadiu Hidalgo ye l'estadiu más importante del estáu, foi inauguráu'l 14 de febreru de 1993, el complexu ye tamién llamáu "El Furacán", y cuenta con capacidá averada de 30 000 persones.^{[nota 16][416][417]} Este foi unu de los estadios sede de la XIV Copa Mundial de Fútbol Sub-17 Méxicu 2011, que s'apostó del 18 de xunu al 10 de xunetu de 2011.^[407] La Plaza de toro Vicente Segura ye la plaza de toros más importante del estáu, alcontrada na ciudá de Pachuca de Soto, tien capacidá pa 10 000 asistentes.^[418] Otros de los principales estadios d'Hidalgo son: Estadiu Revolución Mexicana (fútbol), Estadiu Alfonso Corona de la Rosal (béisbol), Polideportivu "Carlos Martínez Balmori" (basquetbol) y l'Estadiu 10 d'avientu (fútbol).

El Centru Estatal d'Altu Rendimientu d'Hidalgo tien el so dexa na ciudá, ta dotáu d'un banzáu semi olímpica; pista de tartán; caxa de bateo; campu pa llanzamientu de pesu, discu y xavalina; un dojo pa la práutica de yudu, onde amás ta l'equipu de peses; una cancha de tenis; ximnasiu d'usos múltiples con 600 m² y villa olímpica con capacidá pa 80 persones.^[419] Dientro d'esti complexu atopa'l Velódromu Bicentenariu con un circuitu de 250 m, peraltes de 40 graos y na recta de 12.5, y tribunes pa 800 persones.^[420][421]

El Club de Golf Pachuca, ta compuestu por nueve fuexos, tien un percorríu de 3589 yardes per vuelta; esto ye, 7178 yardes pa completar los 18 fuexos.^[422] Tamién cunta con dos fuexos par 3 (los más curtios), cinco hoyo par 4, y dos fuexos par 5 (los más llargos).^[422] La ciudá de Pachuca de Soto cuenta con un llenzu charru oficialmente denomináu "Lienzo Cuna de la Charrería" que foi venci del "Congresu y Campeonatu nacional Charru" en cinco causes en 1946, 1980, 1985, 2000, 2010 y 2017.^[423] Tamién destaca'l Autódromu Moisés Solana inauguráu en 1988 y lleva el nome del reconocíu pilotu mexicanu Moisés Solana; cuenta con 1750 m de llargor por 12 m d'anchu.^[424]

Notes

Referencies

Referencies web