La catedral gótica

Vista del frisu góticu na fachada oriental de la catedral de Xaén.

Reconstruyóse la catedral a partir de 1494, sol mandatu del obispu Luis Osorio d'Acuña, por cuenta de la inconsistencia de los sos murios y a l'amenaza de ruina. Pa ello contratóse al canteru Pedro López, fiel siguidor del góticu isabelín, pa dirixir les obres. Sicasí, a partir del añu 1500 l'obispu Alonso Suárez de la Fuente del Sauce impulsó definitivamente les obres. La construcción enmarcábase dientro del estilu góticu tardíu, de la dómina de los Reis Católicos. Según los planos d'esta catedral realizaos por Juan de Aranda Salazar antes de baltar la Capiya Mayor en 1634, la construcción presentaba planta basilical de cinco naves, la central más amplia que les llaterales, con doce capilla agospiaes nos contrafuertes, según el modelu del góticu llevantín. Estes capiyes asitiábense: nel llau sur les de san Antón, santa Catalina d'Alexandría, Quinta Congoxa, san Nicolás, san Ildefonso, Xesús Nazarenu y san Xuan Bautista. Nel costáu norte les de san Bartolomé, Juan Nuñez de Vargas, la del Santísimu Sacramentu, la del camareru Gonzalo de Castroverde y la de san Benitu. Nestes capiyes atopábense soterraos dellos nobles, como Ruy Díaz de Torres, señor de Villardompardo, que xacía na de santa Catalina, o Carlos de Navarra, conde de Cortes, qu'ayudó al rei Fernando en reconquistar de la ciudá. Pela so parte, la Capiya Mayor, que presentaba planta cuadrada, asítiase na cabecera.

El deán Martínez de Maces determinó qu'esta catedral presentaba unes dimensiones de 185 pies (51,5 m) de llargor por 116 (32,3 m) d'anchu. L'altor yera de 27 pies (7,5 m), na nave central, y 18 (5 m) nes llaterales. Pela so parte el coru presentaba 53 pies (14,2 m) de llargu y 27 (7,5 m) d'anchu.

La principal fonte de llume yera'l cimborriu, de forma octogonal, una y bones el llau sur yera escuru por abrir a la muralla de la ciudá. El cimborriu foi construyíu pol maestru Diego Martínez, y taba afatáu por yeserías al estilu de los cimborrios toledanos, similar al qu'inda esiste na ilesia de San Andrés. El coru desenvolver a partir del propiu cimborrio y nél adosábense diversos altares. La construcción presentaba una cubrición de madera y cuntaba con un ampliu patiu similar al Patiu de les Naranxales de la Mezquita-catedral de Córdoba.

Nel añu 1500 foi riquíu Enrique Egas pa faer una tasación y collaborar na obra; asina, atribúyese-y el frisu d'estilu góticu flamíxeru que se caltién anguaño na parte baxa de la fachada oriental, destacando la famosa Mona o Bafumet, que, tocada con un turbante, reparar sentada sobre una esquina d'esti frisu góticu. D'esta construcción caltiénse tamién una escalera de cascoxu decorada con fueyes de cardu realizaes en yelsu.

En 1525 producióse'l derrumbe del cimborrio, polo que se vuelve a entamar una gran reforma pa camudar a l'actual construcción renacentista.

La catedral renacentista

Anque la obra renacentista duró 184 años (dende 1540 hasta 1724) y fueron munchos los arquiteutos que dirixeron la so construcción, presenta una escepcional harmonía nos sos distintos estilos. Por encargu del cardenal obispu Esteban Gabriel Merín fíxose cargu del proyeutu inicial en 1534 y del empiezu de les obres en 1540 Pedro de Vandelvira,^[9] al qu'a la so muerte, asocedida en 1562, asocedió'l so fíu Andrés de Vandelvira,^[10] que dirixó personalmente les obres de la sacristía y antesacristía, sala capitular, cripta o panteón, portada sur y tres capilla llaterales, una y bones la construcción de la catedral renacentista empezar pola cabecera, lo que causó qu'hubiera que baltar les muralles y la torre del Alcotón, tres autorización real en 1555.

La sacristía ta considerada como una de les arquitectures más orixinales dientro de la renacencia española, que la so composición de columnes y arcos resuelve perfectamente tolos problemes de lluz y espaciu. A pesar de tener al so llau al escultor Esteban Jamete pa la realización de la parte escultórica de les sos obres pola provincia, atribuyir a Andrés de Vandelvira la realización del Ecce homo que s'atopa nel testeru de la parte derecha del cruceru.

A partir de la muerte d'Andrés de Vandelvira en 1575, fíxose cargu'l so ayudante Alonso Barba,^[11] que dirixó les obres hasta 1594 siendo fiel siguidor del proyeutu de Vandelvira, tal como'l mesmu Vandelvira indica nel so testamentu'l 16 d'abril de 1575.

... faigo saber al Ilrmo señor obispu de Xaén y a los bien Il Sr Deán y Cabildru de la Santa Ilesia que la persona de que yo tengo más prestu que va poder faer la dha obra y prosiguir y acabala como de suso contiense ye a la barba'l cual a venti años y más que na mio compañía a entendíu y entiende na felicidá obra y col tengo enforma comunicáu los secretos de la dha obra y -y dexo el modelu della y allegando na so persona como alleguen la dhas calidaes mexor nél qe n'otru va tar la dha maestría decláralo por descargu de la mio conciencia...

(Tomáu de Vandelvira. Fernando Chueca. La referencia orixinal ye de la Revista de «Don Lope de Sosa».)

L'edificiu s'estructura con una planta de salón, de cuenta que la sala capitular allíniase perpendicularmente a la exa de la sacristía, alliniándose col testeru planu qu'esistía primeramente na cabecera. D'esta miente, la parte construyida nel sieglu XVI determina la forma de tol conxuntu, siendo este'l calter diferenciador del templu.

A partir del añu 1635, les obres esperimentaron un importante impulso gracies al obispu Baltasar Moscoso y Sandoval, que propunxo, según el so biógrafu frai Antonio de Xesús María, «fabricar a Dios un insigne templu»; pa ello arrodióse de prestixosos arquiteutos y sirvióse de les sos influencies nel Vaticanu y na Corte. Nomó maestru mayor a Juan de Aranda Salazar, que'l so contratu especificaba que debía:

Faer la planta y montea de felicidá obra, que s'entiende los trés naves, capiya mayor, cruceru y capiyes hasta la fachada de la plaça y torre que s'hai de faer nella.

Estractu del contratu de Juan de Aranda.

A la muerte de Juan de Aranda en 1654, quedó rematada la construcción del presbiteriu, la capiya mayor, la nave norte, la portada septentrional y la cúpula de la nave del cruceru, tou ello siguiendo fielmente el proyeutu renacentista del sieglu XVI, sacante la cúpula y la decoración de les bóvedes, de marcáu calter manierista al serviciu de la idea barroca.

Tol interior de la catedral, a pesar de los diversos arquiteutos que pasaron pola so construcción, realizóse siguiendo trazar que dexaron los Vandelvira. El catedráticu d'Historia del Arte Pedro Antonio Galera Andreu, na so obra alrodiu de esti templu, afirma que «poques catedrales españoles ufierten una mayor unidá estilística que la de Xaén».^[12]

Finalmente, en 1660, consagróse'l templu, al empar que s'empecipiaben les obres de la fachada principal. Tas obres fueron impulsaes pol obispu Fernando Andrade Capo, que contrató a Eufrasio López de Rojas, discípulu de Juan de Aranda, y que gracies a esta obra convertir n'unu de los innovadores más destacaos del barrocu español. Nel diseñu del proyeutu collaboró Bartolomé Zumbigo, que dio influencia italiana a la obra. En morriendo López de Rojas en 1684 fíxose cargu de la construcción Blas Antonio Delgado, terminando en 1684, pela so parte, les torres terminar a principios del sieglu XVIII so la direición de Miguel de Quesada.

Les obres de zarramientu de les bóvedes y capiyes de la nave norte enllargar mientres el sieglu XVIII, respetando'l proyeutu orixinal de Vandelvira, pero a partir de 1726 convertir en maestru mayor José Gallego y Uviéu del Portal, qu'incluyó l'estilu neoclásicu na so construcción, lo que provocó un conflictu d'estilos. Esti alderique técnico y estético tuvo especial relevancia na construcción del coru, yá que les dimensiones son desproporcionaes debíu al gran númberu de sielles qu'había instalar por causa de los privilexos acumulaos pol cabildru municipal, lo que llevó'l coru hasta les pilastres más cercanes a la puerta. Per otra parte criticóse la profusa decoración qu'oldeaba col estilu sobriu de l'arquiteutura renacentista, lo que provocó que se camudara'l proyeutu churrigueresco del trascoro pol actual apoderáu por mármoles policromos.

La construcción de la catedral concluyir cola construcción de la ilesia del Sagrariu, empecipiada en 1764, la realización de la rula a finales del sieglu XVIII por Manuel Rodríguez, y el tabernáculo de Pedro Arnal asitiáu nel Altar Mayor y realizao a finales del sieglu XVIII.

Fachada principal

La fachada principal, diseñada por Eufrasio López de Rojas en 1667 y rematada en 1688 pol so discípulu Blas Antonio Delgado, ye una de les obres más destacaes del barrocu español. Mide 32 m d'altor por 33 m d'anchor, ensin incluyir les torres, qu'enmarquen la composición en forma de retablu. Destaca especialmente la puesta n'escena d'un gran mostrariu iconográfico, cuasi tou él magníficamente esculpíu por Pedro Roldán, nel que s'atopen dende significaos universales hasta particulares devociones locales, sobremanera, la Santa Cara.

La parte inferior esta marcada poles grandes columnes, empareyaes les del centru y aisllaes les esteriores, que configuren les cais nes que s'alluguen escultures exentes, san Pedro y San Pablo, y relieves, l'Asunción de la Virxe, santa Catalina d'Alexandría y san Miguel; según una alliniadura de los balcones, a manera de ventanales con arcu de mediu puntu, dende los que s'esponía'l Santa Cara pa bendicir tierres y xentes. Sobre l'arcu del balcón central preséntase'l relieve de la Santa Cara, sobre'l balcón interior esquierdu l'escudu de la catedral y sobre l'interior derechu l'escudu del obispu Fernando Andrade Capo; los dos balcones esteriores presenten moldures.

Na balaustrada de la fachada principal atópense los nueve grandes escultures siguientes (d'izquierda a derecha): san Agustín, san Gregorio Magno, san Mateo, san Xuan, san Fernando, san Lucas, san Marcos, san Ambrosio y san Jerónimo, toos de Pedro Roldán.

• Escultures de la fachada principal de la catedral
• 
  San Pedro Ficheru:Xaén-Catedral
• 
  San Agustín
• 
  San Gregorio Magno
• 
  San Mateo y San
• 
  San Fernando Ficheru:Xaén-Catedral
• 
  San Lucas y San Marcos
• 
  San Ambrosio
• 
  San Jerónimo Ficheru:Xaén-Catedral
• 
  San Pablo

.

Torres

Torre norte, na que s'atopen les campanes y el reló.

Portada del Norte realizada por Juan de Aranda.

Portada del Sur realizada por Andrés de Vandelvira.

Los dos torres ximielgues enmarquen la fachada y dan identidá renacentista a la construcción, en contraposición a la horizontalidá de la fachada. Fueron acabaes a principios del sieglu XVIII. Alzar en principiu d'una planta cuadrangular y ensin adornos hasta llegar al primer cuerpu. Entamar en cinco niveles qu'aumenten en complexidá arquitectónica y decorativa.

El primeru, a nivel del suelu, nun presenta nengún tipu d'adornu, al igual que'l segundu, que solo cunta con un pequeñu balcón zarráu con una senciella baranda de fierro. El terceru, coincidiendo col altor a la que s'atopen los nueve figures de la fachada, ta afatáu con elementos ornamentales superpuestos.

El siguiente nivel ta coronáu por una balaustrada qu'arrodia'l so perímetru. En caúna de los sos cuatro fachaes tien trés buecos con arcos de mediu puntu que, nel casu de la torre norte o de les Campanes, dexen ver los nueve campanes qu'hai nel so interior.^[13] La torre sur nun alluga nenguna campana. Na parte inferior d'esti nivel, de la torre norte, hai un reló, que foi donáu secretamente, tal que consta nun documentu priváu de 4 de mayu de 1860, por Luis Civera Pérez (Teruel, 1804-Xaén, 1891), pernomáu eclesiásticu, canónigu arcipreste de la catedral de Xaén y doctor en Sagrada Teoloxía, que pagó la suma de 5973 reales con 80 céntimos abonaos en dellos plazos. El reló de Civera sustituyó a otru qu'había quedáu inservible.^[14]

El quintu y últimu cuerpu presenta una planta octogonal, afatándose cada llau con buecos de lluz con arcos de mediu puntu. Ta rematáu por una cúpula semiesférica coronada por una cruz sobre esfera, dambes en fierro forxáu.

Puertes

Na fachada principal atópense tres puertes d'entrada:

• Puerta del Perdón o central. Ta curiada por dos forniques, nes que s'atopen la imaxe de san Pedro y san Pablo, y enmarcada por cuatro columnes que representen los principios de la fe. Con relieve na so parte cimera de l'Asunción de la Virxe realizada por Julián Roldán y pela parte interior hai'l relieve del Xesús ente los doctores Neñu Xesús ente los doctores de Pedro Roldán.
• Puerta de los fieles. Sobre la puerta, un relieve de san Miguel de Julián Roldán. Na so parte interior col relieve de les Bodes de Caná de Lucas González.
• Puerta del cleru. Lucas González ye l'autor de la imaxe de santa Catalina na sobrepuerta. Nel so interior atopa la Fuxida a Exiptu de Pedro Roldán.

Amás hai otros dos puertes:

• Portada del sur. Realizada por Andrés de Vandelvira na década de 1560, sobre'l frisu de la puerta atopa un alturrelieve de l'Asunción, a quien ta dedicada, la puerta tien como remate un frontón triangular, el conxuntu ye clásicu y los sos elementos disponer de forma equilibrada y sobria. Na parte interior que da al templu, representar con relieves el Nacencia y la Adoración de los Magos, estos realizaos por Luis d'Aguilar en 1564. Na fornica, ta la figura d'un Ecce homo de gran calidá. Nel suelu d'esta entrada ta soterráu'l deán de la catedral, Íñigo Fernández de Córdoba, muertu en 1624, qu'asina lo quixo pa «ser triáu por tol que la cruciar». Inaugurar nel añu 1642 con gran solemnidá, yá que daquella taba bien enraigona la devoción a la Inmaculada.

• Portada del norte. Realizada por Juan de Aranda Salazar en 1642, dedicada a la Inmaculada Concepción, que la so escultura allugar na fornica central sobre la puerta y coles imáxenes de Salomón y David a entrambos llaos. La fornica de la virxe incorpora estípites, qu'algamaríen el so máximu desenvolvimientu en Méxicu. Tamién hai los escudos de la catedral y del obispu Baltasar Cardenal Moscoso y Sandoval (1619-1646). La puerta atópase flanqueada por columnes del so mesmu altor. Nel so interior hai dos relieves d'Alonso de Mena, la Circuncisión de Xesús y la Presentación de Xesús nel Templu.

• Relieves sobre les puertes de la fachada principal de la catedral
• 
  Puerta de los fieles, relieve de san Miguel por Julián Roldán.
• 
  Puerta del Perdón, relieve de l'Asunción por Julián Roldán.
• 
  Puerta del cleru, relieve de santa Catalina por Lucas González.
• 
  Detalle de la escultura de san Pedro na so fornica de la fachada.

Rula

La Catedral ta arrodiada por una rula constituyida por pilastres coronaes de pináculos y flameros que soporten les rexes de fierro. El diseñu foi realizáu por Manuel Martín Rodríguez, sobrín y discípulu de Ventura Rodríguez. Les rexes fueron forxaes ente 1800 y 1806 na Ferrería de Juan José Galíndez, nel Valle del Llodio, Vizcaya, siguiendo fielmente el diseñu del arquiteutu.

Cúpula

La espodada cúpula del cruceru ye obra del arquiteutu Juan de Aranda Salazar, formada por una circunferencia afatada de 12,5 m de diámetru nel tambor y 50 m d'altor; el so interior atópase estremáu per diversu radios que delimitan espacios trapezoidales y les ventanes. Caúna de les pechines, sobre les que se sofita la cúpula, tán decoraes con una tarja de fueya barroca d'influencia manierista nes que s'atopen los relieves de san Miguel, san Eufrasio, Santiago y santa Catalina.

De la parte cimera de la circunferencia álzase la bóveda con ocho ventanes, remata con una circunferencia de 2,5 m de diámetru de la cual surde la llinterna que tien 5 m d'altor con ocho ventanales y rematada por una semiesfera con una cruz de fierro pel esterior.

Altar Mayor

Altar Mayor de la Catedral.

El presbiteriu ta asitiáu nel espaciu ente'l cruceru y la Capiya Mayor, atópase eleváu por cinco gradies del restu del templu y enmarcáu polos cuatro pilastres centrales. Ta cerráu polos cuatro llaos con una senciella rexa policromada y abatible realizada por Clemente Ruiz, ferreru de Málaga, nel añu 1658. En cada unu de los sos cuatro ángulos asítiase un ánxel sosteniendo una llámpara de plata. Amás destaquen unos monumentales candelabros de setenta lluces realizaos en 1904.

La mesa del altar actual sustituyó al del añu 1660 y foi mandáu faer y costeado pol obispu Agustín Rubín de Ceballos (1789-1793). Ta asitiáu nel terciu posterior del presbiteriu, ye de mármol colorao formando un cuadráu de 5 m de llau, foi realizáu por Pedro Portillo en 1657. Sobre ésti, a unos 70 cm del cantu, llevántase otra plancha de mármol de 25 cm de gruesu, con remates de bronce. Nel so centru ta'l sagrariu enmarcáu con adornos de recímanos y flores. El templete, de 3,5 m, ye del arquiteutu Juan Pedro Arnal y foi ellaboráu en Madrid, consta d'ocho columnes de serpentina d'estilu corintiu. Nel remate de la cúpula hai una cruz de cristal de xaspe enmarcada en bronce. Arrodien a esti templete les figures de seis ángel de mármol blanco, realizaos: los del llau de la Epístola por Alfonso Giraldo Bergaz y los del llau del Evanxeliu por Juan Adán.^[15]

Ésti ye un tabernáculo, que, asina na materia, como na so forma, va ser de los más magníficos del Reyno: tien cinco vares d'altor. Haber d'asitiar nel presbiteriu sobre una mesa descubierta pola frente, y pel llau opuestu, por que pueda trate del cuerpu de la Ilesia'l sitiu del retablu mayor, onde se guarda la Santa Cara.

Viaxe d'España (1771-1794). Antonio Ponz.

Capiya Mayor

Retablu Mayor de la Catedral.

Reliquia del Santa Cara.

La Capiya Mayor o del Santa Cara (nᵘ 9 nel planu) foi construyida per primer vegada sol mandatu del obispu Alonso Suárez de la Fuente del Sauce, soterráu nesta capiya, nel sieglu XVI, dempués tuvo que ser baltada y les nueves obres fueron feches pol arquiteutu Juan de Aranda nel sieglu XVII. El retablu mayor, neoclásicu, consta de tres cuerpo nel que se combinen los estilos dóricu, xónicu y corintiu y cubre tola cabecera de la capiya. Foi realizáu polos hermanos Sebastián y Francisco Solís.^[16]

Nel primer cuerpu, na so parte central, guardar el relicariu d'orfebrería cordobesa que caltién la Santa Cara,^[17] cubiertu con una tabla pintada por Sebastián Martínez que representa a dos ánxeles sosteniendo'l llenzu cola Santa Cara. Detrás de la tabla hai una puerta que s'abrir con dos llaves que da accesu a la caxa fuerte curiada por trés llaves. Dientro de la caxa fuerte hai una urna de plata y oru que tamién precisa de dos llaves p'abrir y ver la reliquia de la Santa Cara.^{[nota 2]} Enriba d'esta cámara hai una fornica na que s'atopa la Virxe de l'Antigua, patrona del cabildru, talla gótica que según la tradición foi donada a la ciudá por Fernando III el Santu tres la conquista de la ciudá, les corones de la imaxe fueron realizaes pol orfebre cordobés Simón de Tapia nel sieglu XVII.^[18] Atópense tamién nesti pisu del retablu les imáxenes de san Pedro, san Pablo, san Bernardo y san Antonio Abá, toes de grandes dimensiones. Nes sos cais llaterales atópense los llenzos representando, el primeru, Alcuentru de Xesús cola cruz y María camino del Calvariu, y l'otru, Xesús desaposiáu de les sos vestidures.

Nel segundu cuerpu d'orde xónicu, na so parte central, atópase un alturrelieve de la Virxe de l'Asunción, obra de Sebastián de Solís. Nes otres dos calles tán asitiaos dos llenzos de Sebastián Martínez Domedel, copies efeutuaes en 1661 en El Escorial por encargu del cabildru del Descendimiento de Xesús, de Daniele da Volterra, con dalguna variante, y el Señor atáu na Columna, de Juan Fernández de Navarrete el Mudu.^[19] Les entrecalles afatar con medallones con bustos de Cristu y la Doliosa.

El tercer cuerpu, ye d'estilu corintiu, y ta formáu por cuatro columnes de serpentina. Nél hai un grupu del Calvariu, tamién del escultor Sebastián Solís. Corona'l retablu un Crucificáu, cola Madalena a los sos pies, nos sos llaterales les imáxenes de la Virxe y san Xuan. Nos estremos d'esti últimu cuerpu hai alegoríes escultóriques de les virtúes teologales; a la izquierda la Fe y la Esperanza; y a la derecha la Caridá y la Relixón. Nel áticu del retablu atopamos una imaxe del Padre Eternu cola esfera na mano, coronada por una cruz.

Destaca la bóveda de cañón, rica n'elementos decorativos. Nel centru del arcu de mediu puntu sobresal l'escudu de los Reis Católicos, que recuerda una carta de finales del sieglu XV, dirixida al cabildru, na que convidaben a rezar una salve nel altar mayor de la catedral. En dambos llaterales de la capiya atopen los magníficos cuadros de La Visitación, atribuyíu a Ticianu y de L'Anunciación, atribuyíu a Benvenuto Cellini.

Capiyes menores

Planu de la Catedral de l'Asunción de Xaén
1-Capiya del Cristu de la Bona Muerte
2-Capiya de San Sebastián
3-Capiya de San Jerónimo
4-Capiya de la Virxe de los Dolores y Santu Sepulcru
5-Capiya de la Virxe de les Congoxes
6-Capiya de Santa Teresa
7-Capiya de San Benitu
8-Capiya de Santiago Apóstol
9-Capiya Mayor o de la Santa Cara
10-Capiya de San Fernando
11-Capiya de San Eufrasio
12-Capiya de La Inmaculada y San Amador
13-Capiya del Neñu Xesús
14-Capiya de San Miguel
15-Capiya de San Pedro Pascual
16-Capiya de la Virxe de la Correa
17-Capiya de San José

Asitiaes nes naves llaterales hai catorce capilla, teniendo qu'añader dos más nel centru al llau de la capiya mayor.

Capiya del Cristu de la Bona Muerte (nᵘ 1 nel planu). Contién la talla del Cristu de la Bona Muerte de la cofradería homónima,^[20] realizada en 1927 pol escultor Jacinto Higuera, siendo una de les sos obres más notables. A la izquierda del crucificáu hai una pintura del sieglu XVII, Santa María Madalena, la santa apaez ante un covarón con un llibru nes manes y una calavera a los pies. A la derecha, atópase'l bustu de santa Teresa de Xesús, tamién del sieglu XVII, destaca la intensidá de la lluz sobre la cara de la Santa. Finalmente, esiste una pintura ovalada, del mesmu sieglu, nel qu'apaez el bustu de san Pedro.

Nel testeru esquierdu asítiase un retablu d'estilu platerescu, del sieglu XVIII, con un oleu central, cuadrilobulado de santu Domingu de Guzmán, realizáu por Francisco Pancorbo. Presenta complicaos estípites con una rica ornamentación vexetal. Nel testeru derechu, distribúyense distintos llenzos, unu ye copia de l'Adoración de los Magos de Rubens, n'otru apaez san Xuan de Dios, ente que los otros santos nun pudieron ser identificaos.

Dientro de la sacristía de la capiya, asitiada tres el testeru fronteru, esiste, sobre una cajonera barroca, un baldaquino que guarda una crucificáu policromado.

• 
  Retablu de Santu Domingu.
• 
  Altar del Cristu de la Bona Muerte.

Capiya de San Sebastián (nᵘ 2 nel planu). El testeru central ta ocupáu por seis llenzos, ente ellos destaca, pola so notoriedá, El Martiriu de San Sebastián, obra del artista Sebastián Martínez Domedel por encargu del cabildru n'avientu de 1662. Les otres pintures son, San Rafael, del sieglu XVII; San Francisco, de los sieglos XVII-XVIII; Santuyano, obispu de Cuenca; y un medallón de la Virxe col Neñu.

Nel testeru esquierdu hai un retablu platerescu, segunda metá del sieglu XVIII, con una talla de san Xuan Nepomuceno asitiada nuna fornica. El retablu presenta forma d'arcu de mediu puntu, constituyéndose por un cuerpu principal y un áticu, qu'apaez coronáu por óvalu nel que s'atopa un oleu de la Virxe col Neñu. El testeru derechu ta ocupáu pola pintura Visión de San Antonio, del sieglu XVIII.

Na sacristía caltién un llenzu de Cristu cola Cruz arrecostines, del sieglu XVII, presenta, de fondu, el Calvariu vistu al traviés d'un arcu de trunfu.

• 
  El Martiriu de San Sebastián.
• 
  Imaxe de San Xuan Nepomuceno.

Vista de la capiya de San Jerónimo.

Capiya de San Jerónimo (nᵘ 3 nel planu). Presenta un llenzu de san Jerónimo de Estridón, obra de José Antolínez del sieglu XVII, ocupa la mayor parte d'un retablu neoclásicu. El retablu ye d'una sola cai, enmarcáu por dos columnes xóniques que sostienen el entablamento y l'áticu, onde s'atopa un tondo sosteníu por dos ánxeles nel que s'atopa una pintura sobre del santu.

Nel testeru esquierdu hai un relieve de l'Asunción del escultor Mariano Benlliure y una cruz-relicariu del Lignum Crucis, de madera con símbolos de la Pasión en plata. Nel testeru de la derecha, esiste un llenzu de san Xuan neñu, del sieglu XVIII, y un crucifixu de principios del mesmu sieglu.

Vista de la capiya de la Virxe de los Dolores.

Capiya de la Virxe de los Dolores y Santu Sepulcru (nᵘ 4 nel planu). Ye una de les capiyes más destacaes del templu catedraliciu, por cuenta de que los trés testeros tán recubiertos por pintures de Francisco Pancorbo afeches a l'arquiteutura y que sirven de fondu a los demás elementos ornamentales, sobremanera al retablu central. De la mesma, destaquen los cuadros de Los Evanxelistes, obres maestres de Sebastián Martínez Domedel.^[21]

El retablu del testeru central ye del sieglu XVIII, d'estilu barrocu, ta focalizado nun cuadru ovoide que representa la transfixión de la Virxe, ye obra de Francisco Pancorbo. La imaxe representa a María, acompañada de Cristu xunto a la Cruz, col pechu trevesáu por una espada, tán arrodiaos de los Discípulos y d'ánxeles, mientres dende'l cielu Dios Padre y el Espíritu Santu contemplen la escena. El retablu ye bien planu, de perfil quebráu y con riqueza de moldures, apaez recargáu d'ánxeles policromados en diverses actitúes. Nel áticu del retablu hai otru llenzu ovaláu de pequeñes dimensiones, apaez el Corazón de Cristu sobre la mota. A entrambos llaos del áticu, atópense les imáxenes d'unos ánxeles sosteniendo la Santa Cara y otros sosteniendo'l anagrama INRI. L'altar ye de mármol colorao de Cabra con embutíos de plaques biseladas, sobre tea atópase la talla de Cristu yacente nuna urna sepulcral de cristal, realizada nel sieglu XVII. La pintura qu'ocupa la paré de la bóveda representa l'entierru de Cristu.

Les pintures de los testeros llaterales contribúin a xunir tol conxuntu. Na parte cimera izquierda hai un calvariu, so este, los cuadros de san Marcos y San Mateo, incluyendo cartelas con inscripciones, d'últimes un cuadru del Rey David acompañada de cuatro profetes, dos a cada llau. El testeru de la derecha ta ocupáu na so parte cimera pola pintura del Descendimiento. Baxu ta, dos oleos de los evanxelistes san Lucas y san Xuan, con cites bíbliques escrites en diverses cartelas. Finalmente, la pintura de Moisés arrodiáu de seis profetes a cada llau: Zacarías, Sofonías, Nahúm, Jonás, Amós, Miqueas, Habacuc, Ageo y Malaquías, colos sos correspondientes cartelas.

La bóveda apaez decorada con casetones n'azul y doráu sobre fondu blancu. La sacristía de la capiya ta presidida por un oleu de la Inmaculada del sieglu XVIII.

Capiya de la Virxe de les Congoxes (nᵘ 5 nel planu). Orixinalmente, la capiya foi dedicada a san Pedro Pascual pol obispu mercedario frai Jerónimo Rodríguez de Valderas (1668-1671), que s'atopa soterráu equí. Esti obispu pensaba dotala de grandes obres, lo que nun-y foi posible yá que na so dómina terminaron les dos torres de la catedral y morrió antes de poder invertir na capiya.

El retablu central ye d'estilu neoclásicu, según les normes de la Real Academia de Belles Artes de San Fernando, d'un solu cuerpu enmarcáu por grandes columnes de capitel compuestu y un áticu, nel que s'atopa un llenzu al oleu de san Pedro Pascual. L'altar ye de mármol colorao con embutíos. Na gran fornica central asítiase la imaxe de la imaxe de la Virxe de les Congoxes,^[20] obra de José de Mora nel sieglu XVII, acompañada de dos ánxeles llorando,^[20] talles anónimes del sieglu XVI rellacionaos con una importante lleenda giennense.^[22] Antes d'esta imaxe atopaba la de la Virxe de la Correa y Consolación, a la qu'acompañaben con anterioridá los dos ánxeles.^[23]

Nel testeru derechu esiste un oleu del Calvariu, influyíu por Antón Van Dyck. Pela so parte, el testeru esquierdu, presenta un confesionariu del sieglu XVIII con remate barrocu.

Capiya de Santa Teresa (nᵘ 6 nel planu). Esta capiya considérase unu de los conxuntos barrocos más importantes del templu, debíu al retablu central, les pintures del muriu y a les pieces de los testeros llaterales.

El retablu central ye barrocu, del sieglu XVIII, según la llinia de Pedro Duque Cornejo. Ta decoráu con estípites y relieves de la vida de la Santa, a lo qu'hai qu'añader les figures d'ánxeles que flanquean el cuerpu central y l'áticu. La imaxe de santa Teresa de Xesús, con un llibru y mirando al cielu, asítiase na fornica central, escoltada por dos pequeños nichos nos que s'atopen les talles de san Xosé y san Roque. Percima de la cornisa hai una talla policromada de la Inmaculada, sobre una peana, y nel áticu, un relieve del bustu del Salvador nun medallón corona tol conxuntu. El bancu del retablu apaez esculpíu con diversos relieves, policromados y estofados n'oru, d'escenes sobre la vida de la Santa: La visión de la santa sobre la Pasión de Cristu, a la izquierda; la transverberación qu'esperimento la santa, a la derecha; nel centru, la cabeza d'un ánxel.

La decoración del muriu del testeru ye de Francisco Pancorbo, apaecen frescos alusivos a los Esponsales de Santa Teresa, Muerte de la Santa y Proteición de la Santa a la Orde. El testeru esquierdu, ta afatáu con un oleu de la santa escribiendo so la inspiración del Espíritu Santu y la lleenda Misericordies Domini inm eternum cantabo, similar al pintáu por frai Juan de la Miseria. Nel testeru derechu, apaez un oleu de san Pedro Poveda, obra de María García.^[24]

Capiya de San Benitu.

Capiya de San Benitu (nᵘ 7 nel planu). Contién un retablu barrocu apoderáu pola imaxe tallada de san Benitu. Foi mandada construyir pol obispu frai Benito Marín (1750-1769), que s'atopa soterráu nesta capiya, so una bella llábana realizada en mármol colorao, con incrustaciones de bronce y mármoles d'otros colores que dibuxen cadenes o flores, apaez tamién l'escudu episcopal y diversu alegoríes de la muerte. Pela so parte, la bóveda de la capiya ta decorada con casetones que contién pintures d'ánxeles, na clave atópase'l Triángulu de la Trinidá.^[25]

El retablu del testeru central foi realizáu nel sieglu XVIII por Pedro Duque Cornejo, siendo esta una de les sos últimes obres. Presenta un solu cuerpu y áticu, apoderáu tou pol nichu central nel que s'alluga la imaxe del santu, que s'atopa n'actitú teatral, alzándose sobre un cielu llenu de cabeces d'ánxeles, suxetando dos d'ellos la inscripción Gratia benedictus est nome.... A la derecha del santu, otru ánxel ufiérta-y la mitra. El conxuntu sofita sobre una gran peana en que'l so centru apaez el bustu de santa Gertrudis de Helfta.

El retablu presenta una serie de medallones ovalaos con relieves policromados que s'asitien en redol a la imaxe central, a la izquierda, de baxo enriba, asocédense los relieves del Nacencia de san Benitu, un episodiu de la so vida, y San Benitu salvando a un home de morrer aforcáu; a la derecha, nel mesmu sentíu, apaez el santu tentáu pol demoniu, una escena del refectorio y San Benitu cola so hermana Santa Escolástica. Nel áticu hai otru medallón de grandes dimensiones nel que se repara al santu, representáu como l'obispu Benito Marín, orando ante'l signu de la Satísima Trinidá.

Nos testeros llaterales atópense, a la izquierda, un altar, con estructura de madera, con un llenzu central del Santa Cara, sobre esti, un oleu de san Benitu, la Virxe y la Trinidá. Sobremanera'l conxuntu hai una talla de la Inmaculada con baldaquino policromado, según la escuela granadina d'Alonso Cano. Ye una obra italianizante del sieglu XVIII. El testeru de la derecha, presenta un altar, con estructura de madera, con otru llenzu, italianu del sieglu XVIII, de la vida de san Benitu, con una cartela na parte cimera derecha. L'áticu presenta un alturrelieve cola Virxe y san Bernardo arrodillado.

Vista de la nave de la Epístola, al fondu, la capiya de Santiago.

Capiya de Santiago Apóstol (nᵘ 8 nel planu). Asitiada na parte izquierda de la capiya mayor. El retablu ye del sieglu XVIII, realizáu por Manuel López, ye de tres piso y presenta trés calles. Na cai central apaez un cuadru del Apóstol Santiago montando a caballu con espada y escudu. Nes cais llaterales atópense les escultures de san Gregorio de Naciancemo y santu Tomás de Villanueva, sobre estes hai unes pintures de eccehomo y la Doliosa. L'últimu pisu presenta un oleu de la Virxe del Pilar y Santiago y a entrambos llaos les escultures de san Judas Tadeo, con un llibru na mano, y san Andrés, col so cruz n'aspa. El conxuntu apaez coronáu col anagrama Yahvé arrodiáu de rayos. Sobre l'altar, en trés grandes xarrones de cobre, atópense los Santos Oleos.

A entrambos llaos esisten dos puertes, la de la izquierda comunica cola Capiya Mayor y la de la derecha cola Sala Capitular.

Vista de la capiya de San Fernando.

Capiya de San Fernando (nᵘ 10 nel planu). Asitiada a la derecha de la capiya mayor. El retablu ye de Manuel López en llinia académica, realizáu en madera asonsañando al mármol, consta de dos pisos y trés calles separaes por columnes d'orde compuestu que sostienen una cornisa sobre la cual hai una fornica pa una pintura. El conxuntu coronar col anagrama de Yahvé con halo, según dos escultures de madera a entrambos llaos que representen les virtúes de la dilixencia y la constancia. Ente les grandes columnes, nes cais llaterales esisten medallones coles imáxenes de los evanxelistes.

El cuadru central de san Fernando, vistíu de rei, atribuyir a Juan de Valdés Leal.^[26] Foi encargáu pol cabildru en 1671 por cuenta de la canonización del monarca que conquistó la ciudá de Xaén en 1246. El santu represéntase coronáu y vistíu de rei, sosteniendo na manzorga'l orbe y na derecha la espada, arrodiáu de numberosos ánxeles. A los sos píes atópense les armes del rei moru vencíu, y al fondu, la ciudá y el so alcázar.

Na fornica cimera hai orto cuadru que representa la consagración de la mezquita mayor de Xaén como catedral dedicada a l'Asunción de la Virxe. Mientres María xube a los cielos un obispu y dellos clérigos consagren l'altar mayor en presencia de soldaos y del Rei Fernando, arrodillado nun coxín cola corona y el cetru nel suelu contempla la glorificación de la Madre de Dios.

A la izquierda, na paré, hai una puerta que comunica cola sala utilizada como sacristía. Nésta atopa la caxa de la escalera de cascoxu, sobre que la so puerta caltener restos de decoración n'estilu góticu isabelín.

Relieve de la capiya de San Eufrasio.

Capiya de San Eufrasio (nᵘ 11 nel planu). Retablu d'estilu neoclásicu de Gregorio Manuel López de 1790 y el conxuntu escultóricu realizáu por Juan Adán^[27] y con collaboración de Miguel Verdiguier. El retablu ye d'un namái cuerpu con trés calles, dixebraes por columnes d'orde corintiu, un frontón y un áticu. Nel centru, ente les columnes y el frontón, atópase'l relieve de l'apoteosis de san Eufrasio, onde s'amuesa al santu arrodiáu d'ánxeles. Nes cais llaterales dispónense dos grandes escultures de mármol, san Julián de Cuenca, a la derecha, y san Agustín, obispu de Palencia, a la izquierda. Nel áticu ta san Antolín, patrón de Palencia, y xunto al frontón les alegoríes de la Eucaristía y de la Fe.

Na mesa del altar atopa una urna col cuerpu de san Pío mártir, donáu en 1793 pol papa Pío VII al obispu Agustín Rubín de Ceballos (1780-1793) que tamién s'atopa soterráu nesta capiya so una llábana de mármol.

El retablu de san Eufrasio ye de lo meyor, que modernamente trabayóse pa ornatu d'esi gran templu, y p'escitar la devoción de dichu Santu, Discípulu de los Apóstoles. Ta a la fin de la nave del llau del Evanxeliu, cerca del retablu de la Santa Cara. L'arquiteutura inventar Don Manuel López, maestru d'esta Santa Ilesia, y dio la so paecer esa Academia de les Artes. (...) Tola escultura desempeñar grandemente'l teniente direutor de la mesma Academia Don Juan Adán. (...) Ta obra estimable, y otra de que voi falar, anque inda nun ta asitiada, debióse al zelo y acertada eleición que fizo de profesores pa llevala a efeutu'l Excelentísimo Señor Don Agustín Rubín de Cevallos.

Anotación en Viaxe d'España. Antonio Ponz.

Capiya de La Inmaculada y San Amador (nᵘ 12 nel planu). Nesta capiya destaca'l retablu del testeru central. Nella atópase soterráu'l obispu Manuel María León González y Sánchez (1877-1896).

El retablu ye d'estilu neoclásicu, configuráu en tres cuerpo horizontales estremaos de la mesma por trés calles verticales, siendo de mayor anchor la central. Tol conxuntu ta compuestu en redol al oleu central de la Inmaculada, pintura barroca del sieglu XVII de la escuela madrilana. Les cais tán dixebraes por columnes, que los sos pedestales tán decoraos con símbolos de la Inmaculada. Les cais llaterales, enmarcaes en grandes columnes corinties, tán ocupaes por dos pequeños cuadros de coles imáxenes de san Joaquín y santa Ana, dambos n'estilu barrocu del sieglu XVII. El bancu del retablu ta compuestu por trés baxorrelieves, d'izquierda a derecha, David y los panes, Visión de Xerusalén y Judit cola cabeza de Holofernes. L'áticu atópase rematáu por un frontón curvado sobre'l que fuelguen dos ánxeles que sostienen una cartela: NON PROTE, SEI PROOMNIBUS HÆCLEX CON TITUTAEST, ta cartela enmarca la otra gran pintura del retablu, que representa a Esther ante'l rei Asuero. Esti cuadru ta escoltáu por cuatro imáxenes, asitiaes sobre les columnes que dixebren les cais, que representen a cuatro rey.

Los testeros llaterales tán ocupaos, el de la izquierda, por un oleu barrocu de san Xosé, de la escuela andaluza del sieglu XVII, representa al santu col neñu; y el de la derecha, por una talla de san Amador de Tucci, patrón de Martos, obra de José Romero Benítez en 1997, realizada en madera de cedru real, policromada y estofada, mide 1,65  m. El santu apaez revistíu con una casulla colorada con cenefes n'oru de llei inspiraes en dibuxos mozárabes, según los encaxes de l'alba. Na mano derecha sostién un crucifixu, ente que na derecha porta una palma, atributu del martiriu, realizada en metal dorao, igual que la aureola de la cabeza. Ta talla foi encargada pol canónigu y humanista Manuel Caballero Venzalá.

Capiya del Neñu Xesús (nᵘ 13 nel planu). Imaxe del Neñu Xesús nel centru y sobre él un cuadru de la Circuncisión del Neñu Xesús obra de Zacarías González de Velázquez. Atopar nesta capiya la sepultura del obispu Salvador Castellote y Pinazo (1901-1906).

Destaca la talla barroca del Neñu Xesús, asitiada nuna urna na parte inferior del retablu, ye una talla anterior al retablu, del finales del sieglu XVII o principios del XVIII, el Neñu mide un metro y atópase en posición arguta, con güeyos de cristal y traces fines, porta na manzorga una llarga cruz, ente que la derecha presenta actitú de bendicir. Viste una túnica tallada hasta los pies, en colloráu y estofada n'oru.

El retablu ye neoclásicu, constituyíu por trés cuerpos nuna sola cai. El cuerpu central ta apoderáu pol oleu de la Circuncisión, obra d'Antonio Soriano, que s'atopa enmarcáu por dos grandes columnes. A unu y otru llau del retablu hai dos escultures d'estilu neoclásicu, a la izquierda, san Felipe con una cruz nes manes, y a la derecha, san Diego de Alcalá con roses na túnica. El retablu ta rematáu con un áticu triangular con pilastres a los llaos, nel centru apaez la inscripción IHS con grandes rabaseres ante la que se arrodillan dos ánxeles asitiaos nos llaterales.

Nel testeru de la derecha destaca un oleu de la Inmaculada, de la escuela d'Alonso Cano, representa a María arrodiada d'ánxeles y triando una culiebra. Sol cuadru atopa una talla de san José Oriol, obra de Raimundo Amadeo a principios del sieglu XIX.^[28]

Vista de la capiya de San Miguel.

Capiya de San Miguel (nᵘ 14 nel planu). Capiya d'estilu barrocu, dedicada a san Miguel. Equí atópase soterráu'l obispu Miguel Peinado Peinado (1971-1988).

El retablu ye barrocu, del añu 1761, enllena práuticamente tol testeru central y ta suntuosamente decoráu. Escarez d'estructura arquitectónica, siguiendo la forma ovalada del llenzu de san Miguel, en redol al cual dispónense anxelinos en distintos planos qu'empobinen la mirada a la tema central, dalgunos porten estandartes colos anagrames QSD y JHS, y otres lleendes como:Fecit potentiam in brachio sui. L'arcánxel apaez vistíu con coraza, mantu coloráu y con escudu de la Inmaculada, mientres llucha contra Lucifer qu'apaez nun fuerte escorzo. Otros ánxeles tamién lluchen contra demonios. Ye obra de Francisco Pancorbo nel sieglu XVIII. Nel bancu atopa una pintura de la Virxe del Alcázar, patrona de Baeza, fechada en 1751.

Los murios llaterales apaecen cubiertos por planches de madera dorao y policromada, decoraos con motivos vexetales y cinco pintures d'ánxeles y arcánxeles con pimpanos marcos a cada llau. Nel testeru de la izquierda, destaca una segunda pintura de san Miguel, sol cual atópesse otros dos de san Rafael, con una columna y un dragón el de la izquierda, y con un cayado y un pexe, el de la derecha. El testeru derechu, ta apoderáu pola iconografía de san Gabriel, nel cuadru central, apaez con una vara d'azucenas, nos inferiores repite la imaxe de san Gabriel. Tolos llenzos destaquen pola riqueza de vistimientes, atribuyéndose a les obres a Francisco de Zurbarán o a Bernabé de Ayala.^[29]

Capiya de San Pedro Pascual (nᵘ 15 nel planu). Nel testeru central, preséntase un retablu neoclásicu obra de Manuel López, ente dos grandes columnes atopa una pintura de José Carazo que representa al obispu san Pedro Pascual, sosteniendo delles flores nel so cuellu, frente al rei musulmán, con quien tuvo enfrentáu hasta'l so martiriu. L'áticu ye ocupáu por frontón con un gran discu sosteníu por dellos ánxeles. Sobre la mesa del altar hai una talla de la Virxe de la Cabeza, patrona de la diócesis.

Nel testeru derechu hai un retablu qu'agospia na so parte central una talla de santu Toribio, el santu apaez enmarcáu por dos columnes d'orde compuestu. Apaez rematáu por un frontón triangulas y un halo de rayos que lleva escritu l'anagrama JHS. Pela so parte, nel testeru esquierdu hai un oleu de Xesús arreyáu a la columna.

Vista de la Capiya de la Virxe de la Correa.

Capiya de la Virxe de la Correa (nᵘ 16 nel planu). Retablu neoclásicu de madera asonsañando al mármol, realizáu ente finales del sieglu XVIII y principios del XIX por Manuel López, siguiendo los cánones de la Real Academia de Belles Artes de San Fernando. Nel centru, asitiáu nun nichu rectangular zarráu y enmarcáu por dos columnes policromadas d'orde compuestu, atópase'l Cristu del Abellugu», un crucificáu policromado con restos doraos nel pañu de pureza y de gran serenidá na so cara, a los sos pies un calvariu talláu cola figura de Santa María Madalena. El conxuntu ye del sieglu XVI. La imaxe titular ye la Virxe de la Correa y Consolación», una talla de candeleru asitiada sobre la mesa del altar, realizada nel sieglu XVIII de la escuela granadina.^[23]

Nel testeru derechu tópase un retablu barrocu de 2,70 m por 2,30 m realizáu nel sieglu XVIII y que consta d'un namái cuerpu con una fornica, similar al de la Virxe de la Capiya na ilesia de San Ildefonso. Nél hai un oleu de la Santa Cena, enmarcáu ente dos columnes xóniques d'un cuerpu postizu asitiáu sobre la fornica, destaquen los dos Apóstoles del primer planu y l'estilu manierista de la obra.

Na sacristía de la capiya caltién un llenzu votivo a la Inmaculada, del sieglu XVIII, donáu por un canónigu qu'apaez retratáu nel ángulu inferior esquierdu de la pintura. La Virxe, qu'apaez vistida con túnica acampanada y un mantu, irradia un halo y presenta una corona nimbada portada por dos ánxeles.

Capiya de San José (nᵘ 17 nel planu). Retablu de trés calles cola figura de san José, del sieglu XVIII de la escuela andaluza atribuyíu a José de Medina, nel centru, y un Cristu crucificáu na parte cimera. Remata nel áticu con un frontón con tímpanu que presenta la figura de Dios Padre y diverses alegoríes.

El bancu del retablu contién, unes talles en relieve policromadas representando, empezando pela izquierda, a san Ambrosio y san Agustín, dixebraes pol relieve de san Lucas, de siguío, atópase san Marcos y san Mateo, siguíos de san Gregorio Magno. Finalmente, ta san Xuan y san Jerónimo. Nos intercolumnios tán los cuadros de san Xuan Bautista, san Mateo, san Francisco y santa Catalina, toos del sieglu XVI. Nel segundu pisu, acompañando al Crucificáu atópense los oleos de san Cristóbal, a la izquierda, y san Nicolás de Bari, a la derecha.

Nos testeros llaterales preséntense los oleos de la Sagrada Familia, a la izquierda, realizáu nel sieglu XVII pola escuela andaluza y d'influencia italiana. A la derecha apaez un cuadru que reproduz el retablu de La nuesa Señora de la Capiya na ilesia de San Ildefonso, similar al esistente nel Santuariu d'El nuesu Padre Xesús Nazarenu.

Coru

Vista del coru.

Ye unu de los más grandes d'España yá que consta de 148 sitiales.^[30] Foi termináu nel sieglu XVIII, y tuvo arrodiáu de fuertes crítiques por cuenta del so enorme tamañu, yá que s'estiende dende'l cruceru hasta los pies ente los dos tramos de pilastres centrales, de fechu sábese que los arquiteutos del templu previeren que nun va ocupar más de tramu y mediu de pilastres. La obra del coru empezar nel añu 1730 so la direición de José Gallego y Uviéu del Portal, terminándose en 1736. Ta dixebráu por una rexa, del cruceru. Sol coru tán soterraos numberosos obispos, que les sos tumbes tán señalaes por laudas de mármol colos sos nomes.

La sillería, en madera de nozal, foi empezada sol mandatu del obispu Alonso Suárez de la Fuente del Sauce y executada polos tallistas López de Velasco, Jerónimo Quijano y Gutierre Gierero mientres el sieglu XVI; amplióse'l númberu de sielles en 1736, siendo los sos autores Julio Fernández y Miguel Arias, con un estilu tan igual que resulta bien difícil estremar dicha continuación d'obra.

Escudu catedraliciu talláu na sillería del coru.

El coru alto consta de 69 sitiales, incluyida la siella episcopal central, tallada col escudu del obispu Alonso Suárez de la Fuente. Les tables qu'afaten estos asientos representen escenes de la vida de Cristu, cuntada nuna secuencia cronolóxica, y de la Salvación. Sobre la sillería alta atopar a manera de dosel otres tables que presenten escenes del Antiguu Testamentu, partíes en 62 tables y rematando tou por una crestería de talla delicada que na so parte central, coincidiendo cola siella episcopal, atópase l'escudu del obispu Andrés Cabrejas Molina, so que'l so pontificáu quedó rematada la obra. El diseñu arquiteutónicu de la sillería dexa desenvolver paralelamente les secuencies del Antiguu y el Nuevu testamentu, de cuenta que s'afigura la idea de san Agustín de que'l Nuevu Testamentu ta prefigurado nel Antiguu Testamentu, de manera que la vida de Cristu ye'l cumplimientu de les promeses sellaes por Dios col pueblu d'Israel.

La sillería baxa tien 53 sitiales reservaos pa beneficiaos y capellanes. Los respaldos tán esculpíos con escenes dedicaes a la vida y milagros de los Santos, de cuenta que sigue la hestoria de la Salvación.^[31]

Los bancos de los caballeros, bancos corríos asitiaos a entrambos llaos de la verja, consten de 26 sitiales reservaos pal cabildru municipal (conceyales), esisten siete tables na parte cimera al igual que na sillería alta. Les del llau de la epístola presenten escenes de los evanxelios apócrifos dedicaes a la infancia de María, ente que los del llau del evanxeliu, presenten escenes de la predicación de los apóstoles, l'Asunción y el trunfu de Cristu.^[30]

L'esterior del coru ta diseñáu en tres seiciones horizontales. La inferior ta asocedida de dos tramos resaltaos y fundíos. La entemedia presenta una decoración de almohadillado y volutes de capitel. A lo último, la cimera constituyir por una balaustrada rematada con grandes florones y mázcares. En dambos bandes abren dos tales puertes d'accesu al interior. La bóveda ye abondosa n'imáxenes y alegoríes, tien relieves de los cuatro Evanxelistes nos sos pechines, que de la mesma sostienen un doble aniellu a partir del cual atópense ocho figures d'ánxeles músicos, dixebraos por un doble radio que rematen nel casquete, onde hai un gran alturrelieve de l'Asunción de la Virxe.

Órganos

Órganu de la catedral.

Dientro del coru destaca'l monumental órganu principal,^[32] que sustitúi a unu anterior, de 1660, creáu por frai Jayme de Begoños y reparáu por Sebastián Alejo García en 1705.

Acredítase la obra d'esti órganu nel grau de los meyores destos Reynos, non yá pol interés de la caxa, y de los cañones, sinón pol sonoru y prestosu de la so harmonía, atélite y duce efeutu de los sos singulares y sobeyosos mixturas

Crónica de Núñez de Sotomayor.

La caxa barroca ye obra de los tallistas José García y de Manuel López, realizada en 1780, presentaba dos fachaes, y l'órganu foi realizáu por Fernando Antonio en 1790. Constaba de 3600 caños y contenía tres órgano nuna mesma caxa, con tres teclado de cincuenta y un tecles cada unu. Mientres la guerra civil española los tubos del órganu fueron asitiaos nel castiellu de Santa Catalina y en la mesma catedral p'asemeyar defenses antiaéreas, polo que se tuvo que faer unu nuevu, al cargu de la Casa Amezcua de Hernani, foi inauguráu'l 1 d'avientu de 1941 y ameyoráu darréu. La caxa actual ye la mesma dende 1780.

Tamién esiste un órganu antiguu realizáu por frai Juan de la Cruz de San José en 1769. Incluyía flautado, flautado unísonu, mixtura d'octaves, mistura de quincenes, mixtura de docenes, dulzaines y trompetes bastardes, cornetes y baxones.^[33]

Ente los sos maestros de capiya, cabo destacar al polifonista Francisco Guerrero, consideráu'l principal compositor español de música clásica de la segunda metá del sieglu XVI que foi nomáu cuando tenía 17 años d'edá y tuvo mientres los años 1545 a 1548, por causa de que negábase a dar lleiciones de música a los neños cantores de la catedral. Nel muséu catedraliciu atopar del orde d'un centenar de llibros corales, según numberoses partitures orixinales de los distintos maestros de capiya que tuvo la catedral.

Trascoro

Vista de la parte central del trascoro de la catedral.

El trascoro, rematáu en 1791, ye una obra realizada según el proyeutu diseñáu por José Gallego y Uviéu de Portal en 1733. Ta dedicáu a la Sagrada Familia. El conxuntu preséntase como un gran dosel construyíu con diversos mármoles que s'asoceden planos cóncavos y convexos, según grandes pilastres: blancu de Carrara, colloráu de Cabra y negru de Jabalcuz. D'esti postreru formar nel centru del retablu un gran arcu onde ta asitiada una pintura del valencianu Mariano Salvador Maella, representando la Sagrada Familia fechada en 1793, nel que san José sostién al Neñu qu'estiende los brazos escontra la so madre que ta sentada pa recoyelo, xunto a ella apaez un pequeñu ánxel preparando'l trubiecu. Al otru llau, na parte inferior apaez el neñu Juan Bautista col corderu señalando al Neñu con una mano y na otra sostién una cruz con una banderola que diz «Este ye'l Corderu de Dios que quita'l pecáu del mundu». Sobre'l cuadru atopa la inscripción: Et erat subditus illi («Y yera obediente a los sos padres» Lc 2,51).^[34]

Nos llaterales d'izquierda a derecha tán les escultures, de gran tamañu de san Lorenzo, cola parrilla na que foi martirizado, y san Toribio de Llébana, obispu d'Astorga, dambos con dos talos doseles; y nel mesmu orde en menor tamañu cuatro pequeñes estatues de mármol blanco, asitiaes delantre de les pilastres, que representen a santa Catalina d'Alexandría, la Inmaculada, san Xosé y santa Lucía. Na parte inferior estiéndese un sotabanco de mármol negro con vetes caliares y moldures de pedestal góticu, atayáu na so metá pal altar.

El conxuntu coronar con un medallón en que'l so centru hai un triángulu onde ta grabáu, en lletres hebrees, el nome que Dios reveló a Moisés nel artu amburando, YaHWeH. Esti símbolu ta escoltáu por cuatro ánxeles que s'atopen sobre los pedestales de la balaustrada de la parte cimera. Dos tán orando, ente que los otros dos, san Miguel y san Rafael, miren a los fieles qu'entren nel templu.

Sala capitular

Retablu de San Pedro d'Osma que preside la Sala Capitular.

La sala capitular, tamién llamada capiya de san Pedro d'Osma, ye la estancia na que mensualmente s'axunten los canónigos pa tratar los asuntos de la catedral. Un grabáu qu'esiste na puerta d'accesu reza foi construyida en 1556 por Andrés de Vandelvira. Ye de planta rectangular de midíes bien proporcionaes, de 14 m por 7 m, y ta afatada por pilastres xóniques, venticuatro nicho y trés grandes ventanales empobinaos al oeste.

Asitiar nel ángulu sureste de la cabecera de la catedral, la zona pola qu'empezó la construcción de la obra renacentista de Vandelvira. Aportar a ella per una puerta asitiada a la izquierda del altar de la capiya de Santiago, pasando antes por una pequeñu antoxana cuadrada y arrodiada d'armarios, tamién s'apuerta a la mesma por un pasadizo dende la sacristía. L'accesu a la sala capitular facer por un gran arcu que sorraya la monumentalidad del llugar, carauterizáu pola so composición clásica y la so pimpana bóveda de cañón decorada con formes xeométriques. Los murios apaecen decoraos por unes socesión harmónica de pilastres xóniques llixeramente resaltaes de la paré y arcos de mediu puntu, nos que s'abrir bellos nichos, que dan estructura a la composición. La bóveda ta afatada con una socesión de cuadros. La configuración d'esti espaciu encuadrar dientro del estilu renacentista na so versión de pureza clásica.

Nos dos llaos de la puerta atopen dos grandes armarios que guarden l'archivu d'actes capitulares. En dambos llaos de la estancia hai un bancu corríu qu'ocupa los llaterales. Pa terminar atópense los escudos de la catedral a un llau y el del obispu Sancho Dávila Toledo al otru.

Al frente hai un retablu del sieglu XVI de Pedro Machuca, discípulu de Michelangelo, siendo la única decoración de la estancia. Ta formáu por 13 tables simétricamente distribuyíes en redol al motivu central de san Pedro d'Osma. Componer por trés calles de tres cuadros cada unu, dixebraos por marcos tallaos con recímanos de parra en que los sos cruces hai medallones d'efixes de santos, nos llargueros divisorios tamién hai pintures de santos. Nes tables represéntense, nel primer cuerpu los cuatro Padres de la Ilesia, sentaos en sielles morisques lleendo o dialogando ente ellos; nel segundu, na so parte central, san Pedro d'Osma y a los sos llaos san Pedro y san Pablo y nel tercer cuerpu, tópase la Virxe de la Piedá o Virxe del Mantu col Neñu, a los sos pies apaecen l'obispu Pedro Cardenal Pacheco Ladrón de Guevara y otros miembros del cabildru n'actitú orante, y a los sos llaos los evanxelistes san Xuan y san Lucas. Na coronación del retablu, en forma d'óvalu, hai una tabla cola pintura de santa Verónica portando'l llenzu del Santa Cara.^[35]

Sacristía

Sacristía.

Esterior de la sacristía en callar Almenes.

Ye obrar cume de Vandelvira. Aportar a ella dende'l cruceru de la parte del Evanxeliu. Na antesacristía atópase l'escudu del obispu Diego Tavera Ponce de León (1555-1560), so que'l so mandatu realizar estes obres. Les midíes de la sala son de 25 m por 14 m, que s'estienden perpendicularmente a la exa de la sala capitular. La composición basar na articulación d'arcos y columnes que s'asoceden con un ritmu elegante, resultando coherente col diseñu de les naves de la catedral.

Tien ochenta columnes corinties, de les cualos 36 son exentes, d'una sola pieza de piedra, y 44 semientregadas, toes en grupos de cuatro sobre 18 altos pedestales. Tien un doble arquería, la primera rematada con una cornisa cimera que sirve de sofitu a la segunda. La cubierta de la sacristía ye una bóveda de mediu cañón decorada con figures xeométriques de círculos y rectángulos. Ta composición escurrida por Andrés de Vandelvira consigue una sensación de robustez y llixereza, ye una solución clásica qu'incorpora innovaciones como los elementos interpuestos ente los capiteles de les columnes y los entablamentos de los arcos.

Na cabecera central caltiénse un retablu relicariu, obra d'Alonso de Mena de principios del sieglu XVII, con reliquies de les once mil Vírxenes de Colonia, san Víctor y san Mauricio. El retablu presenta una fornica central na que s'alluga la talla d'una Inmaculada d'orixe napolitanu del primer cuartu del sieglu XVIII.^[36] Sobre'l relicariu atopen dos escudos episcopales de Sancho Dávila Toledo, y más arriba, nun medallón, l'escudu del obispu Francisco Delgado López. Nos intercolumnios llaterales esisten dos pintures, del sieglu XVII, de Cristu arrodiáu d'ánxeles y de la Virxe orante, coronada y arrodiada d'ánxeles, a izquierda y derecha respeutivamente.

Nel muriu derechu tien cinco ventanes ente los intercolumnios, que-y apurren lluz natural. Nel llau esquierdu atópense llenzos que son copies de cuadros de Rafael de Urbino, nel centru Cristo Salvador, y nos llaos los cuatro evanxelistes. Sobre la puerta, hai otra pintura, Madalena moribunta, la santa apaez arrodiada d'ánxeles tocando preseos. Los ornamientos que s'empleguen nes lliturxes tán guardaos nunes enormes cajoneras qu'hai alredor de tola sacristía, ente les bases de les columnes.^[37] D'últimes esiste un reló neoclásicu, del sieglu XIX, obra d'Antonio de Molina, miembru de la Real Escuela de Reloxería.

Antesacristía

Ye una estancia cuadrada, asitiada a la derecha del cruceru, ente les capiyes de la Virxe de les Congoxes y la de la Virxe de los Dolores, que sirve como distribuidor pa la sacristía, les escaleres del Panteón y les escaleres de les galeríes altes. Les puertes de dambes escaleres enmarcar nel testeru, que se presenta como una gran ventana serliana en que'l so nichu central atópase la Custodia, sobre esti atopa l'escudu catedraliciu, y sobre les puertes l'escudu del obispu Diego Tavera Ponce de León. Perpendicular al testeru atopa la portada de la sacristía, con columnes xóniques. Sobre la puerta atopa la inscripción llatina:

QVI VICERIT SIC VESTIEVR VESTIMENTIS ALBIS ET NON DELBRO NOMEN EIUS DE LLIBRU VITÆ APOCALI. ANNO DNI 1563

El que venciera d'esta manera, va ser vistíu con vestidures blanques, y nun voi borrar el so nome del llibru de la vida. Añu del Señor 1563

Muséu Catedraliciu

El muséu ocupa l'espaciu del panteón dende la década de los sesenta, aprovechando la so distribución tripartita habilitáronse trés sales d'esposición de les ayalgues artístiques de la Catedral y d'otres ilesies de la diócesis.

N'escultura sobresalen más obres renacentistes que barroques, destacando la talla policromada de San Llorienzo, obra cume de finales del sieglu XVI y que presenta un violentu escorzo manierista.^[38] Na escultura barroca destaca la de San Xuan de Dios, ente que del sieglu XVIII facer la Inmaculada, San Ambrosio y San Agustín.^[39]

Les pintures tán fechaes ente finales del sieglu XV y el XIX, anque'l periodu con mayor númberu d'obres ye'l Barrocu, destacando, la Sagrada Familia, de Pedro Machuca nel sieglu XVI; y la tabla de l'anunciación. Na pintura barroca, sobresal la Virxe de la O y el Crucificáu de Sebastián Martínez, L'adoración de los pastores obra del italianu Miguel Ángel Corbi en 1716,^[40] según el Cristu, camín del Calvariu d'Ambrosio de Valois.^[41]

Tamién destaquen otres obres realizaes en alabastru, coral, bronce, forxa y orfebrería, ente les que pueden destacar un retablito de madera y alabastru renacentista cola tema de la Crucifixón; un descendimiento d'alabastru inspiráu en diseños flamencos manieristes; el relicariu de santa Cecilia, de madera d'ébanu con incrustaciones de bronce, orixinaria de Augsburgu^[21] y con influencia italiana; la Coronación de la Virxe, realizada en coral; la Sagrada Familia, italiana y realizada en cera; el tenebrario^[42] y hachero, de fierro repujado y doráu del maestru Bartolomé; según motes, copones, cruces procesionales, atriles,^[43] etc., realizaos n'oru o plata.

Salvatoris Domini

El papa Clemente VII promulgó nel 20 d'avientu de 1529, a pidimientu del cardenal obispu Esteban Gabriel Merín, una bulda per mediu de la cual concedíase, por instrucción del obispu:

Indulxencia y absolución a la cofradería de venti mil homes y venti mil muyeres honestes que contribuyeren cola llimosna d'un real de plata y amás a tolos fieles que visitaren la catedral y confesaren nel Vienres Santu o'l día de l'Asunción. Amás de contribuyir al so reedeficación, favor que se concedía porque la catedral de Xaén carez gran desterciu na so fábrica y edificiu y entá en munches partes amenacia ruina.

Estractu de la bulda Salvatoris Domini promulgada por Clemente VII

Desiderantes

Esta bulda expedida pol papa Julio III el día 14 de xunetu de 1553 y solicitada pol entós obispu Pedro Pacheco Ladrón de Guevara, confirmaba y concedía nueves gracies a la bulda del papa Clemente VII. L'orixinal caltener nel archivu de la Catedral.

El papa Clemente VII. El papa Clemente VII.   El papa Julio III. El papa Julio III.

Modelu pa otres catedrales

Un estudiu^[3] afayó que la catedral de Xaén sirvió de modelu pa la construcción d'otres catedrales n'América^[4] y n'España.^[5] Exemplu d'esto son les catedrales d'Asunción, Málaga, Mérida, Guadalaxara, Oaxaca, Puebla, Morelia, Ciudá de Méxicu, Lima, Bogotá, Sucre, Cuzco y la d'Antigua Guatemala.

El modelu que tuvo fortuna en Hispanoamérica foi'l de Xaén. (...) El so arquiteutu más representativu, Andrés de Vandelvira, cubrió toles naves al mesmu altor y trazó una planta rectangular, como la de Sevilla.
Salvo dalguna esceición, como la de Pátzcuaro, cuasi toles catedrales americanes d'esta primer dómina renacentista siguen el modelu de la de Xaén, que la so primer piedra asítiase en 1540. De planta rectangular y, a lo sumo cola capiya mayor ochavada, son les catedrales de Méxicu, Puebla, Guadalaxara, Mérida de Yucatán, Oxaca, Lima, Cuzco, Bogotá y dos de los proyeutos fechos pa La Havana en 1608. Les de Guadalaxara, Mérida, Cuzco y Lima cubrieron les sos naves a igual altor, como la de Xaén. Consta que la de Puebla proyeutar d'esta forma, y ye de suponer que tamién la so hermana la de Méxicu.

Estrayíu de L'Arte Hispanoamericano (1988).^[54]