Variedaes llingüístiques del español centroamericanu. Los dos variedaes cromátiques perfilaes en Guatemala faen referencia a los llugares nos que ye español ye o non, respeutivamente, llingua materna de la población.

El español centroamericanu entiende un conxuntu de variantes distintes del idioma español emplegáu nes repúbliques centroamericanes de Guatemala, El Salvador, Hondures, Nicaragua, y Costa Rica, xunto col estáu sureñu mexicanu de Chiapas.^[1] En munchos casos, les variedaes d'español centroamericanu presenten traces entemedies ente les variantes conservadores (llamaes dacuando "de les tierres altes") y radicales del continente (llamaes dacuando "de les tierres baxes"). El principal puntu de cohesión común del español faláu en Centroamérica ye'l voseo.

El español panamiegu nun se clasifica usalmente como una variante d'español centroamericanu, sinón como una subvariante del español caribeñu).

Aspeutos fonolóxicos

Amás de dellos enclinos comunes, realmente cada país de Centroamérica cuenta con carauterístiques propies na so fala, polo que puede falase d'una variedá centroamercana homoxénea. Ente los enclinos propios de les variantes centroamericanes, compartíes tamién pol español caribeñu tán la realización de /-s/ final o en sílaba trabada como [h]. Esti enclín ye más acentuada en Nicaragua y Hondures, y dase en menor midida en Costa Rica y Guatemala. Ésta ye la “s final aspirada” tal como se pronuncia en munches variantes d'Andalucía y Canaries, y anguaño según l'eruditu filólogu, Rafael Lapesa, tamién bien sopelexada en diverses rexones castellanu-manchegues. En delles rexones d'El Salvador tien un soníu xiblante. La /-s/ en Costa Rica, a diferencia del restu de Centroamérica, ye implosiva y más bien faise una énfasis al pronunciales antes de vocal o a la fin d'una pallabra.

En Nicaragua, Hondures y El Salvador, los fonemes /r/ (vibrante múltiple) y /ɾ/ (vibrante simple) son puxantemente vibrantes, les "erres" son particularmente fuertes cola vibración llingual múltiple del fonema /r/ carauterísticu del castellanu estándar peninsular y de munchos países hispanoamericanos. En ciertes árees de Guatemala, el alófonu principal /r/ ye la variante fricativa [ɹ]: esto ye, la erre” tien semeyanza a la [ɹ] del norte d'España tales como Navarra, La Rioxa, el País Vascu y zones d'Aragón o del interior d'Ecuador y Perú y cuasi toa Bolivia. En Costa Rica pronuncien la "rr" non como un trino alveolar, como se fai na mayoría de les rexones de fala española, sinón como una consonante similar a como se fai la 'R' inglesa o siciliana (Italia), la pronunciación de la "R" fricativa y sorda (ensin vibración de les cuerdes vocales). Esta asocede bonalmente, en cualquier posición de la pallabra y afecta tanto a la "r" trinante como a la simple. Esta variante asocede más comúnmente nes zones rurales y convive cola primera. Popularmente en Costa Rica a esti fenómenu conózse-y como 'R' arrastrada o folgazana.

Nes zones rurales d'El Salvador y de Costa Rica les pallabres terminaes en -ud, -ad pronunciar ensin [-d]; por casu: unidá [uniˈð̞a'] llatitú [latiˈla to']. Tamién, en delles ocasiones, cuando una pallabra termina en -s y la siguiente empieza con una vocal, la /s/ suena como "j". Les combinaciones /y/+/o/, dacuando tamién suenen como "io" [jo] (por casu, de güei [di'oj]); /o/+/y/ > [we]; /o/+/a/ > [wa] toalla > [twaʝa] ; y, al igual que n'otros países llatinoamericanos, la preposición pa dacuando pronúnciase como pa' (esta traza tamién se da nel español meridional d'España y n'otres rexones). Un exemplu qu'arreya dellos d'estos cambéu sería:

Pero hai que dir a los ocho en puntu de güei

"per'o hai qu'dir a laj'och'uen puntu di'güei"

Les oclusives sordes suelen camudar de billabial a velar: aceptar > "acectar" o conceutu > "concecto". El siguiente fenómenu nun ye parte de la norma culta y ye consideráu un vulgarismu, poles clases sociales medies y altes: el semivocalizar les oclusives (perfectu > "perfeito") o l'asimilales cola consonante subsecuente.

En toa Centroamérica, les intervocáliques /b/, /d/ y /g/ son aproximantes plenes y nun amuesen nicios de neutralizase como n'otres partes de Hispanoamérica.

Tamién esiste una pronunciación aspirada [h] de la "j" castellana, sonando como "h" aspirada inglesa o alemana como nel restu de países de Hispanoamérica: La típica "jota jadeante" radical andaluza, caribeña y centroamericana, non la astringente "jota" clásica castellana [χ] paecida a la del árabe (sacante na zona centro-norte d'El Salvador) nin la so variante nidia mexicana, boliviana o peruana [x].

Nun esiste tracamundiu de líquides /l/ y /r/ como asocede comúnmente nes naciones del Caribe.

El siguiente alófonu considérase un vulgarismu en toa Centroamérica: La /s/ tórnase tamién [h] en posición inicial de sílaba pa disimilarse d'otra dientro d'una mesma pallabra (necesidá" > "nehesidá(d)"). Esto nun asocede en Guatemala nin Costa Rica, nin en nenguna de les otres repúbliques centroamericanes ente les persones instruyíes, pos esto acomúñase, polo xeneral, a persones de baxu nivel cultural. Esti tamién ye un fenómenu típicu per otra parte de Hispanoamérica como lo ye Colombia.^[ensin referencies] En Centroamérica, esta pronunciación ye de bien pocu prestíu, y nun asocede ente les clases medies o altes.

La sibilante ciceada o cecéu reconocióse en puntos d'El Salvador y Honduras, el nordeste de Costa Rica y en bona parte de Nicaragua^[2]

Morfoloxía

Usu del voseo n'El Salvador.

El pronome “vos” ye predominante ente toles clases sociales centroamericanes y ye parte de la norma culta.^[3] En Guatemala y El Salvador, les capes mediu y altu son dafechu voseantes como n'Hondures y Nicaragua.^[4] En Nicaragua, l'usu del pronome “vos” ye la norma culta y de toles capes sociales. Nos últimos años, el “vos” tamién s'empieza a utilizar nos medios de comunicación escritos: en periódicos, revistes, y en tou tipu de publicaciones.^[5] En Costa Rica el "usté" ye la forma dominante, pero'l voseo tamién ye bien usáu,^[6] n'especial ente familiares, amigos y persones cercanes al llocutor. El tutéu ye mal vistu y amonestado socialmente, esto debíu al ustedeo informal, predominante en delles zones Costa Rica.^[4] Per otru llau, Costa Rica y Nicaragua son países onde nun s'acostuma'l tutéu y xeneralmente ye evitáu.^[4] En Costa Rica l'usu del tutéu ye amonestado si ye utilizáu por un costarricense, denota pedantería, falta d'educación o sobre esposición a medios mexicanos y/o colombianos. N'El Salvador, Honduras y Nicaragua la forma "usté" caltener ensin cambeos; al igual que n'España, y a diferencia d'otros dialeutos hispanoamericanos, tien valor de respetu y ye por demás inusual ente falantes que se conocen, en contestos informales y ente familiares.^[4]

Vocabulariu

Les pallabres usaes por persones instruyíes, de términos bonables aceptaos pola norma escrita culta d'América Central: non de modismos o vulgarismos.

A un "establecimientu onde se vienden atarraquites", en Guatemala "Abarrotería", n'El Salvador y Guatemala, "Tienda"; n'Hondures, Nicaragua y Costa Rica, "Pulpería" o "Mini Súper". A una "Bébora carbonatada" en Guatemala dízse-y "Agua" o "Gaseosa"; n'El Salvador "Gaseosa" o "Soda"; en Nicaragua "Gaseosa"; en Costa Rica y Honduras "frescu"

Esisten munches pallabres d'orixe centroamericanu bien útiles, que yá fueron recoyíes pol diccionariu de la Real Academia Española. Por casu: "íngrimo" (un superlativu de "solo", que inclúi muncho más que'l vocablu "solísimo"); "ingrido" (aplicar a daquién tan concentráu que nun se decata de lo que lu arrodia); "fachento" (un superlativu d'alabadizu). El verbu "chinear" (tamién rexistráu pola RAE) ye desaxeradamente útil, yá que simplifica l'idioma.

Esisten munches pallabres d'orixe centroamericanu, que agora tienen un usu normal nel llinguaxe escritu, inclusive nel ámbitu transnacional. Munchos etimólogos paecen da-y enforma creitu a la teoría de que la pallabra "chancho" como axetivu y sustantivu (de "gochu") y rebexíu tienen tamién orixe centroamericanu.

Ver tamién

• Español mexicanu
• Español de Costa Rica
• Idioma español en Guatemala
• Español hondureñu
• Español nicaragüense
• Español salvadoreñu
• Español panamiegu
• Fraylescano
• Español caribeñu
• Español ecuatorial
• Español riberanu
• Español andín
• Español amazónicu
• Español camba
• Español vallegrandino
• Español paraguayu
• Español chilenu
• Español rioplatense
• Español uruguayu

Referencies

Enllaces esternos

• Diccionariu comparativu del español n'América Llatina.

• Datos: Q430047
• Multimedia: Central American Spanish