Campusantu de la Ciudá de Guatemala
cementeriu
Llocalización
PaísBandera de Guatemala Guatemala
Departamentu Departamento de Guatemala (es) Traducir
Ciudá Ciudá de Guatemala
Coordenaes 14°37′22″N 90°31′53″W / 14.6228°N 90.5314°O / 14.6228; -90.5314
Campusantu de la Ciudá de Guatemala alcuéntrase en Guatemala
Campusantu de la Ciudá de Guatemala
Campusantu de la Ciudá de Guatemala
Campusantu de la Ciudá de Guatemala (Guatemala)
Historia y usu
Apertura1883
Dueñu Ciudá de Guatemala
Arquiteutura
Materiales cemento Portland (es) Traducir
Estilu Renacimientu
Cambiar los datos en Wikidata

El Campusantu Xeneral de la Ciudá de Guatemala foi construyíu 1880 nel gobiernu del xeneral Justo Rufino Barrios y mientres la so primer dómina foi una dependencia del Hospital San Juan de Dios.[1][2][3] Destruyíu polos terremotos de Guatemala de 1917-18, nunca recuperó la rellumanza con que foi diseñáu orixinalmente; primero foi esclusivu pa les élites y presidentes, pero adulces los ocho montículos que lo constitúin fueron invadíos por construcciones desordenaes que convirtieron los espacios nun pueblu anárquicu, tal que asocedió cola Ciudá de Guatemala tres los terremotos de 1917-18 y de 1976.[4]

Historia

Construcción

Tumba de Venancio Barrios.

El llugar onde anguaño s'asitia'l Campusantu Xeneral perteneció en 1865 a la finca conocida como «Potreru de García»; dichu terrenal foi adquiríu en 1878 pol presidente lliberal Justo Rufino Barrios quien ordenó la construcción del nuevu campusantu. El nuevu establecimientu inaugurar en 1881 anque ensin tar dafechu concluyíu; cuando s'inauguró'l Campusantu Xeneral en 1881, los restos qu'hasta entós habíen estáu soterraos nel campusantu de San Juan de Dios fueron treslladaos al nuevu campusantu; cuando se terminaron de treslladar, el terrén pasó a ser alministráu por del hospital San Juan de Dios.[5][1][2][3]

Nel Campusantu Xeneral esiste un grupu d'ocho montículos o pequeños cuetos que daten de la dómina prehispánica, los que yeren parte de Kaminal Juyú, solamente dixebraos por un ribayu.[6] Los montículos atopábense alredor d'un antiguu campu que podría ser utilizáu pal xuegu de pelota, anque l'espaciu ye por demás allargáu y estrechu pa cumplir cabalmente colos requisitos carauterísticos.[6] Orixinalmente, el campusantu taba distribuyíu con perfecta simetría y tenía ochocientos metros de frente por cuatrocientos de fondu, con una área total de trescientos veintemil metros cuadraos, ensin cuntar l'anexu conocíu dende entós como «La Isla».[7] Taba derrotu por cais tiraes a cordel, protexíes por files de cipreses y araucarias y nél construyéronse gradualmente mausoleos de gran méritu artísticu que costaron un apreciable suma de dineru a los sos propietarios. El campusantu foi unu de los primeros edificios en Guatemala en cuntar con allumáu públicu llétricu y les sepultures que taben en nichos asitiárense nun portal de sólida construcción que orixinalmente midía setecientos cincuenta metros de llargor.[7]

Primeros años

En 1882, un informe presentáu pol secretariu del Hospital Xeneral San Juan de Dios, so que la so dependencia alministrar el campusantu, señalaba a les autoridaes de la dómina qu'alredor de los «cerritos» teníen entamáu un xardín de caprichosos llaberintos circuláu por una cai; ente ésta y el xardín construyiríen los mausoleos preferentes.[8] En 1888, el mesmu informe añal indicaba que «na avenida destinada a capiyes, que cuerre al costáu norte de los "cerritos" siguió destruyéndose la yerba natural pa semar grama».[9] En 1886 terminóse la construcción del salón y capiya que s'atopa nel pórticu principal.[10]

Los difuntos de families probes taben soterraos no qu'entós yera una llanura que s'estendía hasta onde algamaba la vista, que yera conocida como «La Isla», a la que se llegaba per mediu d'una ponte d'arcaes tendíes d'unu y otru llau d'un ribayu que lu dixebraba del restu del campusantu y que sirvía de güesera nesi tiempu.[11] Les tumbes nesa llanura yeren toes uniformes y pequeñes y con llábanes blanques col nome de cada unu;[12] l'área taba destinada a los enterramientos en tierra.[9] En 1887 y 1888 construyéronse galeríes de nichos al norte del pórticu principal,[9], y ente 1888 y 1902 taben construyéndose los nichos en galería y nel paredón alcontráu al sur del pórticu principal, onde tamién se soterraben persones de families d'escasos recursos.[13] En 1888, como adornu pa l'área de «La Isla», construyóse un senciellu mausoléu con nichos soterraños pa les Hermanes de la Caridá que finaren mientres taben de serviciu nes obres de beneficencia del Hospital Xeneral.[10]

Muerte del xeneral Justo Rufino Barrios

El 6 d'abril de 1885 asocedió nel Campusantu Xeneral un episodiu que decidió'l futuru de Guatemala tres la muerte del presidente xeneral Justo Rufino Barrios, asocedida en Chalchuapa el 2 d'abril.[14] Cuando se supo de la muerte del presidente Barrios, darréu asumió como nuevu presidente'l primer designáu a la Presidencia, el señor Alejandro M. Sinibaldi; sabiendo que Sinibaldi yera una persona intelixente pero bien sele, dellos grupos intentaron aprovechar la inestabilidá pa faese del poder.[15] Ente quien quixeron tomar ventaya de la situación taba'l Ministru de la Guerra, xeneral Juan Martín Barrundia, quien consiguió que Sinibaldi declarara estáu de sitiu y confiriéra-y poderes dictatoriales p'aselar la situación.[16]

Barrundia yera consideráu como'l responsable de numberosos atropellos y de la represión qu'asocedieron nel gobiernu de Barrios, asina que munchos ciudadanos movilizáronse ante l'Asamblea Nacional Llexislativa y el cuerpu diplomáticu pa detenelo.[16] Una comisión presentóse ane el presidente de l'Asamblea Nacional, entós presidida pol ex sacerdote Ángel María Arroyo y tres delles deliberaciones, el presidente Sinibaldi y el so gabinete presentaron el so arrenunciu, y l'Asamblea decidió mandar a llamar al segundu designáu a la Presidencia, el xeneral Manuel Lisandro Barillas Bercián, por que se fixera cargu del gobiernu interín.[17]

Barillas yera'l xefe políticu de Quetzaltenango, asina que por que se presentara lo antes posible dispunxéronse numberosos caballos de posta y salieron delles personalidaes darréu pa mandalo a traer; Barillas salió rápido y llegó al Campusantu Xeneral el 6 d'abril, en traxe de viaxe y dafechu empolvoriscáu pola llongura'l camín.[18] Dirixir hasta'l llugar onde taben soterrando al xeneral Barrios, y al ver a Barrundia —que taba montáu nun corcel blancu dando instrucciones a los sos subalternos— díxo-y: «Vengo faeme cargu de la presidencia, pos ami correspuéndeme. Amás, preciso que me preparar agospéu y alimentación pa la tropa de cinco mil homes que tengo acantonada nel Guarda Viejo».[19] Barrundia asustar al ver que Barillas nun llegara solo y darréu apurrió'l poder; pa cuando diose cuenta de la treta, Barillas yá yera'l presidente interín y amás el Ministru de la Guerra.[19]

Dellos años dempués, el montículo nᵘ 1 foi escoyíu pola familia y los almiradores del gobiernu lliberal de Justo Rufino Barrios, pa construyir la tumba que guardaría los restos del Reformador, y qu'inaugurada el 2 d'abril de 1892. L'interior del montículo foi baleráu pa formar una cúpula allumada per mediu d'una linternilla, lo qu'obligó a los constructores a escavar la parte cimera.[21]

Treslláu de los restos del xeneral García Granados

El 30 de xunu de 1894, los restos mortales del xeneral Miguel García Granados -ex-presidente lliberal de Guatemala- fueron treslladaos del so antiguu y senciellu mausoléu nel campusantu de San Juan de Dios a un monumentu conmemorativo nel Campusantu Xeneral, treslláu que se verificó con tolos honores d'ordenanza correspondiente; el renombráu orador y diputáu Rafael Spínola tuvo a cargu del discursu d'honor pronunciáu primero que se dar# en la solemne inhumación de los restos.[22]

En 1896 La Ilustración Guatemaliana escribió un artículu sobre'l Campusantu Xeneral por cuenta de la celebración del Día de los Muertos; describen delles tumbes de personaxes famosos de la dómina. Ente les que sobrevivieron a terremotos y profanadores hasta'l sieglu xxi[12] tán: la tumba de Venancio Barrios, que tien una escultura col xeneral d'aspeutu nuevu que xaz en tierra, muertu por bales enemigues y acovecíu por un ánxel que mira airadamente escontra l'infinitu ye la primera qu'atoparon;[12] la del xeneral Miguel García Granados, que ye al empar balta y monumentu; y la de Agripina de Sánchez, quien en vida foi la madre de Delfino Sánchez -quien fora ministru d'Instrucción Pública del xeneral Justo Rufino Barrios- y que'l so sepulcru foi siempres el más ellaboráu monumentu nel campusantu pos amuesa a la señora de Sánchez tendida na so féretro con cara sele y apacible y con un ánxel a los sos pies que señala escontra'l cielu ente que percima hai un catafalcu de mármol negro que ta arrodiáu de dellos ánxeles y a lo cimero del monumentu ta la figura d'una muyer que surde de la tumba, tresfigurada, ideal y formosa y que ta n'actitú d'alzar el so vuelu escontra lo alto.[23] Finalmente, describen el monumentu más conocíu del campusantu ye la tumba del xeneral Justo Rufino Barrios, que foi alzada pola so vilba, Francisca Aparicio y Auyón de Barrios.[23]

Menten tamién, ensin dicir a quien pertenez, una tumba interesada que yera abellugada por un monxu agustiono de barba llarga que lleí ávidamente un llibru santu; namái describen que yera la d'un ciudadanu belga que llegó al país na miseria xunto cola Colonia Belga de 1844 en Guatemala y que tres el fracasu de dicha colonia, dedicar a vender zacate nes cais de la ciudá d'Antigua Guatemala aportando a ricu y patriarca d'una familia poderosa del país.[12]

Terremotos de 1917-1918

Asina llucía «La Isla», la llanura de los difuntos de families probes, nel Campusantu Xeneral de la Ciudá de Guatemala antes de los terremotos de 1917-18.
La llanura foi destruyida dafechu en 1918, y anque el campusantu foi reconstruyíu gradualmente, nunca recuperó la so antigua rellumanza.
Tumba descrita por La Ilustración Guatemaliana en 1896.[23] Quedó destruyida tres los terremotos de 1917-18 como se ve nesta imaxe.

Los terremotos empecipiaron el 17 de payares de 1917 y arruinaron delles poblaciones alredor de Amatitlán. El 25 y el 29 d'avientu d'esi mesmu añu, y el 3 y 24 de xineru del siguiente, repitiéronse los temblones na república, pero con muncha mayor fuercia, de cuenta que destruyeron numberosos edificios públicos y cases particulares na Ciudá de Guatemala y na Antigua Guatemala. Ente los edificios destruyíos destacaben numberoses estructures que fueren construyíes nos gobiernos de José María Reina Barrios y de Manuel Estrada Cabrera polo qu'enforma de la obra física de dambos presidentes foi escaecida por xeneraciones posteriores.

En 1920, el príncipe Guillermo de Suecia llegó a Guatemala mientres una travesía que faía por Centroamérica;[24] el so viaxe llevar a Antigua Guatemala y a la Ciudá de Guatemala onde pudo ser testigu presencial de que nun s'efeutuó nengún trabayu de descombramiento y la ciudá taba inda en ruines. Amás, llevantábense remolinos de polvu que dexaben grueses nubes, que faíen qu'enfusara'l polvu per toos llaos -na ropa, na boca y ñariz, güeyos y hasta nos poros de la piel-; los visitantes carecer de los pulmones hasta que'l so cuerpu acostumar al polvu. Les cais nun taben pavimentadas y namái una de cada trés cases taba ocupada, una y bones les otres taben ruines.[25]

Los edificios públicos, escueles, ilesies, el teatru Colón y los museos taben inda na mesma condición paupérrima en que quedaron en 1918. Cachos de techu colgaben de les parés y los pisos taben llenos de ripio y cachos d'antiguos adornos y cornises. Bastaba un pagu de dellos cientos de dólares d'Estaos Xuníos por que'l dueñu d'una casa tuviera'l vistu bonu de les autoridaes sobre la so propiedá, garantizando que la mesma yá nun precisaba arreglos y de esa forma había munches cases abandonaes ensin reparar.[26] Pero yera nel campusantu xeneral de la ciudá onde s'apreciaba la devastación en tola so magnitú: el llugar quedó totalmente destruyíu pol terremotu y cuntábase qu'unos ochenta mil muertos salieren lliteralmente de les sos tumbes, quedando espuestos y poniendo en peligru la ciudá por una posible peste. Fueron quemaos nuna pira xigantesca, pero les tumbes quedaron en ruines y nun se fixera nengún intentu por reparales pa 1920.[26]

La tumba guardada pol monxu agustino mentada enantes, quedó dafechu destruyida y polo carauterístico del so estilu foi fotografiada en 1918 pa ilustrar los efeutos devastadores de los seísmos.

Cambéu de los montículos precolombinos

Monumentu a los cadetes que fueron fusilaos pol presidente Manuel Estrada Cabrera en 1908. Construyíu en 1920 en y montículo nᵘ 2 del Campusantu Xeneral.[27]

El montículo nᵘ 2 foi aprovecháu hábilmente nos sos entamos pero depués foi destruyíu parcialmente, cuando lotificaron la franxa entemedia col agregáu de pasos y pasiellos y allugaron ende'l sepulcru de los cadetes de 1908, en conmemoración a quien fueron fusilaos en dichu añu acusaos de participar nel Atentáu de los Cadetes, contra'l llicenciáu Manuel Estrada Cabrera.[27]

En 1960 construyóse'l panteón dedicáu a los intelectuales pernomaos finaos nel estranxeru nel montículo nᵘ 5.[28] Desafortunadamente, debíu al golpe d'estáu de 1963 que derrocó al xeneral Miguel Ydígoras Fuentes, presidente de Guatemala y promotor de la idea, el proyeutu quedó abandonáu; solamente Antonio José de Irisarri —militar, periodista y diplomáticu guatemalianu que participó viviegamente na independencia de Chile y finó en Nueva York en 1868 y que los sos restos fueron repatriaos en 1968— y el poeta Domingo Estrada -que'l so decesu asocedió en París en 1901- tán soterraos nél. Otros lliteratos, como Enrique Gómez Carrillo fueron recordaos con una placa conmemorativa ante la imposibilidá de repatriar los sos restos. Pa finales del sieglu xx toles lletres de bronce fueren robaes, les plaques taben atestaes de grafitti y el sitiu yera un muladar[28]

Llavuquies de 2015

El 27 de mayu de 2015 informóse qu'un derrumbe de grandes proporciones dientro del Campusantu Xeneral destruyó dieciocho mausoleo, que cayeron al fondu del ribayu que ta a la fin del campusantu y que ye socavado per un ríu d'agües negres que flúi pol llugar.[29] Dende'l vienres 22 de mayu d'esi añu destruyérense los mausoleos y perdiérense los restos de dolce osamentas. Numberoses persones fixeron los trámites pa desenterrar los restos de los sos familiares, pa nun perdelos nel derrumbe.[29]

Los restos de García Granados fueron desenterraos el 10 de xunetu de 2015 una y bones la so tumba y monumentu taben nuna parte del área considerada de riesgu nel Campusantu Xeneral de la Ciudá de Guatemala por cuenta de estos llavuquies. Pa les xeres de exhumación fueron unviaos elementos del Exércitu de Guatemala, quien removieron les pieces de llosa, lladriyu y tierra; nos trabayos tamién participó personal del Institutu d'Antropoloxía y Historia (IDAEH). Los restos del ex-presidente guatemalianu fueron depositaos temporalmente nel nichu de párvulos nᵘ 630 de dichu campusantu temporalmente.[30]

Personalidaes soterraes nesti campusantu

Personalidaes soterraes nesti campusantu
Nome Oficiu Curtia descripción Allugamientu
Árbenz Guzmán, Jacobo
(1913-1971)		coronel del Exércitu y políticuMinistru de la Defensa nel gobiernu de Juan José Arévalo y presidente de Guatemala de 1951 a 1954. Empecipió un plan de reforma agraria y siguió coles reformes empecipiaes por Arévalo. Foi derrocáu por una invasión patrocinada pola United Fruit Company[Nota 1] y entamada pol Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos por entemediu de la CIA, quien lo acusaron al so réxime de comunista aprovechando l'ambiente macartista de la dómina.[31]
Azmitia González, JoséActivista conservador y líder unionistaParticipó activa y decididamente nes xestes cíviques contra'l gobiernu de Manuel Estrada Cabrera en 1920 y depués contra'l gobiernu de facto del xeneral José María Orellana. Foi unu de los firmantes na carta de los 311 que foi dirixida al xeneral Jorge Ubico, solicitándo-y el so arrenunciu en mayu de 1944. Panteón priváu
Barrios, Justo RufinoXeneral del Exércitu Líder del movimientu lliberal, dictador, intentó la unión centroamericana pola fuercia y finó nel intentu.[32] Aguiyó la economía del país por aciu la promoción del cultivu del café; pa esto, espropió les tierres d'indios y partir a los sos correlixonarios lliberales, creando amás el reglamentu de xornaleros, qu'obligaba a los indíxenes a trabayar nes finques cafetaleres por una paga cuasi inesistente.[33] Montículo nᵘ 1[8]
Castañeda de León, Oliverio
(1955-1978)		Líder estudiantilMiembru del grupu estudiantil FRENTE, que formaba parte de l'ala xuvenil del proscritu Partíu Guatemalianu del Trabayu (PGT) lluchó polos derechos humanos en Guatemala dende'l so puestu de secretariu xeneral de l'Asociación d'Estudiantes Universitarios de la Universidá de San Carlos de Guatemala. En demostrando'l so poder de convocatoria y organización mientres les protestes contra l'alza al pasaxe urbanu contra l'acabante instalar gobiernu del xeneral Fernando Romeo Lucas García foi asesináu'l 20 d'ochobre de 1978 a los 23 años nel centru de la Ciudá de Guatemala.
Cerna y Cerna, Vicente
(1815-1885)		Mariscal del ExércituPresidente de Guatemala dende'l 24 de mayu de 1865 hasta'l 29 de xunu de 1871. Perteneció al Partíu Conservador y aportó al poder tres la muerte del presidente vitaliciu de Guatemala, teniente coronel Rafael Carrera en 1865.[34] Cai principal
Colom Argueta, Manuelabogáu y políticuAlcalde de la Ciudá de Guatemala de 1970 a 1974. Fundador del partíu d'izquierda Frente Xuníu de la Revolución (FUR). Lluchó pola xusticia social en Guatemala. Yera tíu d'Alvaro Colom, quien foi presidente de Guatemala de 2008 a 2012.
Chinchilla Recinos, Maríaprofesora d'enseñanza primaria y mártirConvertir nel símbolu de les lluches magisteriales en contra del gobiernu del xeneral Jorge Ubico al ser asesinada mientres una manifestación pacífica contra'l gobernante'l 25 de xunu de 1944. N'honor al so sacrificiu, el maxisteriu guatemalianu por unanimidá escoyó la fecha de la so muerte pa celebrar el «Día del Maestru» en Guatemala.[35] Panteón del maxisteriu
García Granados y Saborío, Maríamozu de la sociedá guatemalianaFoi fía del xeneral Miguel García Granados. Nel so exiliu en Guatemala durante'l gobiernu de Justo Rufino Barrios, el poeta cubanu José Martí cortexar y depués abandonar pa casase con una dama cubana; la lleenda diz que María, qu'apenes tenía 18 años, morrió d'amor y Martí la inmortalizó nel so famosu poema La Neña de Guatemala.[36]
García Granados y Zavala, Miguel
(1809-1878)		políticu y militar lliberalTres la revolución lliberal de 1871, foi presidente de facto de Guatemala de 1871-1873. Orixinalmente taba soterráu nel Campusantu San Juan de Dios, pero depués foi treslladáu a esti campusantu y asitiáu nun monumentu. El 27 de mayu de 2015 un llavuquie nes veres del campusantu punxo en peligru la so tumba, que ta en riesgu de cayer al abismu.[29]
Irrisarri, Antonio José de
(1786-1868)		militar y diplomáticuFináu en Nueva York mientres ocupaba'l cargu d'embaxador de Guatemala ante'l gobiernu de los Estaos Xuníos. Los sos restos fueron repatriaos al país en 1968 y soterraos nel montículo nᵘ 5, nel panteón de los lliteratos guatemalianos.[6] Montículo nᵘ 5
Milla y Vidaurre, José (Salomé Jil)
(1822–1882)		escritor, diplomáticu ya historiadorConsideráu unu de los fundadores de la novela na lliteratura guatemaliana; n'especial, él destacó na narrativa histórica. Tamién foi Ministru de Rellaciones Esteriores y embaxador de Guatemala ante los Estaos Xuníos nel gobiernu del xeneral Rafael Carrera (1851-1865), siendo unu de los firmantes en 1859 del decretu onde se dexa Belize a la Gran Bretaña pa esplotar madera, en cuenta de la construcción d'una vía de comunicación ente la capital de Belice y la de Guatemala (carretera qu'Inglaterra enxamás construyó). Tuvo ente'l grupu de periodistes que fundaron el Diariu de Centro América en 1890.[37]
Orellana, José María
(1872–1926)		Militar ya inxenieruPresidente de facto de Guatemala ente 1921 y 1926. Morrió nel poder.
Sinibaldi, Alejandro M.
(1825-1896)		Políticu y empresariuYera un empresariu d'ascendencia italiana y proveniente de la clase alta-media. Al finar el Presidente de la República, xeneral Justo Rufino Barrios na Batalla de Chalchuapa foi nomáu p'asumir el cargu de la Presidencia Interina de Guatemala pol Conseyu de Ministros; pero a los cuatro díes dexó'l mandu en manes del xeneral Manuel Lisandro Barillas, tres un ardid d'ésti durante'l sepelio de Barrios. Foi presidente del 2 al 6 d'abril de 1885. Tamién ocupó'l cargu de Primer designáu a la presidencia antes de ser Presidente, nel periodu entendíu a partir del 30/04/1884 al 20/05/1885.[38] Bisagüelu d'Alejandro Sinibaldi Aparicio.
Ubico Castañeda, Jorgexeneral del Exércitu Presidente lliberal de Guatemala de 1931 a 1944.
Vilanova, María Cristina
(1915-2009)		política y primer damaPrimer dama mientres 1944-1945, y 1951-1954, feminista guatemaliana y esposa de Jacobo Árbenz Guzmán, fuxó xunto a la so familia al exiliu, finalmente morrió en 2009 en San José.[31] Ingresu principal
Ydígoras Fuentes, José Miguel Ramónpolíticu y militarFoi Xefe Políticu de dellos departamentos nel gobiernu del xeneral Jorge Ubico Castañeda y depués, Presidente de Guatemala de 1958 a 1963. Durante'l so gobiernu empecipió la Guerra civil de Guatemala.[39]
Zavala, José Víctormilitar y políticuMariscal del exércitu conservador de Rafael Carrera y Turcios y del exércitu lliberal de Justo Rufino Barrios. Combatió al filibusteru William Walker na Guerra Nacional de Nicaragua en 1856. Ye conocíu tamién como «Mariscal Zavala». Montículo nᵘ 5[6]
Zollinger, Edgar August James
(1876-1898)		llabradorCiudadanu británicu d'orixe suizu qu'asesinó al presidente de Guatemala xeneral José María Reina Barrios el 8 de febreru de 1898.[40] La Isla


Nel cine

Ingresu principal al Campusantu Xeneral n'avientu de 2015.
  • La escena final de la película Gerardi —un filme guatemalianu producíu pola Oficina de los Derechos Humanos del Arzobispáu de Guatemala y Moralejas films y protagonizáu por Jimmy Morales—,.[41] La película xira en redol a la vida del obispu Juan Gerardi y metanes la trama amuésense dos casos de mozos de clase media guatemaliana: n'unu, un rapazu revelar contra la so madre y decide xunise a la guerrilla, y nel otru, el fíu aplicáu qu'estudió medicina diz-y a la so madre que decidió enlistarse como médicu militar; la película termina con una escena nel Campusantu Xeneral onde les madres de los dos mochachos conocer mientres una visita a les tumbes de los sos fíos finaos mientres la guerra.[42]

Ver tamién

Notes y referencies

  1. ↑ Principal afeutada pola reforma agraria y por otros reformes empecipiaes pa competir colos sos monopolios.

Referencies

  1. 1 2 Direición del Hospital Xeneral, 1889, páxs. 3-6.
  2. 1 2 Direición del Hospital Xeneral, 1892, páxs. 3-6.
  3. 1 2 Direición del Hospital Xeneral, 1900, páxs. 3-6.
  4. ↑ Navarrere Cáceres 2001, p. 33-34
  5. ↑ Asturies 1902, p. 102
  6. 1 2 3 4 Navarrete Cáceres 2001, p. 15
  7. 1 2 Asturies 1902, p. 185
  8. 1 2 Navarrete Cáceres 2001, p. 8
  9. 1 2 3 Direición del Hospital Xeneral, 1889, p. 17.
  10. 1 2 Direición del Hospital Xeneral, 1889, p. 18.
  11. ↑ Direición del Hospital Xeneral, 1903, p. 24.
  12. 1 2 3 4 5 Salazar 1 de payares de 1896, p. 96
  13. ↑ Direición del Hospital Xeneral, 1903, p. 25.
  14. ↑ Hernández de León, 1929, p. 30.
  15. ↑ Hernández de León, 1929, p. 31.
  16. 1 2 Hernández de León, 1929, p. 32.
  17. ↑ Hernández de León, 1929, p. 33.
  18. ↑ Hernández de León, 1929, p. 34.
  19. 1 2 Hernández de León, 1929, p. 35.
  20. ↑ Figuera, 13 de setiembre de 2005.
  21. ↑ Navarrete Cáceres 2001, p. 12
  22. ↑ Spínola, 1897, p. 88.
  23. 1 2 3 Salazar 1 de payares de 1896, p. 98
  24. ↑ Prins Wilhelm, 1922, p. 167-179.
  25. ↑ Prins Wilhelm, 1922, p. 167.
  26. 1 2 Prins Wilhelm, 1922, p. 169.
  27. 1 2 Navarrete Cáceres 2001, p. 13
  28. 1 2 Navarrete Cáceres 2001, p. 23
  29. 1 2 3 Sánchez & Hernández 27 de mayu de 2015
  30. ↑ Emisores Xuníes (10 de xunetu de 2015). escritu en Guatemala. «Desatierren los restos del ex-presidente García Granados». Emisores Xuníes. http://noticias.emisorasunidas.com/noticias/nacionales/desatierren-restos-ex-presidente-miguel-garcia-granados. Consultáu'l 10 de xunetu de 2015.
  31. 1 2 Sabino, 2007, p. 54-68.
  32. ↑ Hernández de León, 1930.
  33. ↑ Martínez Peláez, 1990, p. 842.
  34. ↑ Gaitán, 1992.
  35. ↑ Ramírez Rodríguez, 2009, p. 4-52.
  36. ↑ Martínez, s.f..
  37. ↑ Hernández de León, 30 d'abril de 1959.
  38. ↑ Decree 0087
  39. ↑ Palmieri 2007, p. 1
  40. ↑ Fernández Ordóñez, 2009.
  41. ↑ Moralejas & ODHAG 2011
  42. ↑ Emisores Xuníes 22 de marzu de 2010

Bibliografía

Bibliografía adicional

Enllaces esternos



Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.